Studim nga Rafael Floqi/
Pavarësia e Shqipërisë në vitin 1912 ishte një ngjarje vendimtare me implikime të shumta, jo vetëm për shqiptarët, por edhe për Perandorinë Osmane dhe më vonë për Republikën e Turqisë. Qëndrimet turke ndryshuan nëpër tri faza kryesore: periudha osmane, epoka e xhonturqve dhe politika e Republikës së Ataturkut. Ndërkohë, shqiptarët myslimanë kaluan nga mbështetja për autonomi osmane tek përkrahja aktive për pavarësinë, duke reflektuar tensionet midis identitetit fetar, lidhjeve historike dhe aspiratave kombëtare.
Perandoria Osmane: Refuzimi dhe oferta për autonomi
Kur Shqipëria shpalli pavarësinë më 28 nëntor 1912, Perandoria Osmane po përjetonte një krizë të thellë territoriale dhe politike. Humbja e territoreve në Ballkan ishte duke e dobësuar rëndësisht pozicionin e Sulltanit dhe autoritetin e Portës së Lartë. Në këtë kontekst, qeveria osmane reagoi me refuzim të drejtpërdrejtë të pavarësisë, duke ofruar një opsion të kufizuar – autonomi brenda Perandorisë – si kompromis minimal për të ruajtur lidhjet administrative dhe fetare me komunitetin shqiptar. Në një dokument të Ministrisë së Jashtme Osmane të dhjetorit 1912 thuhet: “Qeveria e Sulltanit nuk e njeh aktin e pavarësisë së shpallur në Vlorë, por është e gatshme të pranojë një Shqipëri autonome brenda Perandorisë” (BOA, HR.SYS. 2131/11).
Kjo deklaratë reflekton dy qëllime kryesore të Portës: së pari, të shmangë një precedent që mund të inkurajojë popujt e tjerë ballkanikë të shpallin pavarësinë; së dyti, të ruajë një bazë strategjike për operacionet osmane në Ballkan dhe të mbajë kontrollin mbi detin Adriatik.
Pamundësia ushtarake për të ndaluar pavarësinë
Përveç refuzimit politik, Perandoria Osmane ishte praktikisht e paaftë për të përdorur forcën ushtarake për të rivendosur kontrollin mbi Shqipërinë. Luftërat e fundit në Ballkan (Lufta e Parë Ballkanike, 1912) kishin shkaktuar humbje të mëdha territoriale dhe reduktim të forcave të rregullta osmane në rajon. Ushtria ishte e lodhur, keqorganizuar dhe shpesh e shpërndarë në fronte të shumta, duke e bërë të pamundur një operacion të madh kundër trupave dhe komuniteteve shqiptare.
Mungesa e trupave të mjaftueshëm dhe logjistika e dobët penguan çdo përpjekje reale për të penguar shpalljen e pavarësisë. Kjo dobësi strategjike e detyroi Portën që të përqendrohej tek opsioni i autonomisë si një kompromis minimal, ndërkohë që shqiptarët, duke vërejtur dobësinë osmane, shfrytëzuan mundësinë për të formuar shtetin e tyre të pavarur.
Në kohën e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, kryeministri i Perandorisë Osmane (Turqisë së atëhershme) ishte Qamil Pasha (Kâmil Paşa), një politikan konservator që shërbente si kryeministër për periudha të shkurtra gjatë viteve 1912–1913. Qamil Pasha (Mehmed Kâmil) ka pasur një histori të gjatë në politikën osmane dhe ka shërbyer disa herë si Vezir i Madh. Në një studim të Hasan Ali Polat ai e bën të qartë se Qamil Pasha ishte në fillim relativisht pranues ndaj disa ideve reformiste, por më pas u bë kritik i CUP-it. Ai ishte shënjestra e një grushti shteti nga CUP-i më 23 janar 1913, që tregon sa i tensionuar ishte marrëdhënia e tij me xhonturqit.
Xhonturqit: Shqiptarët si kulla mbrojtëse e Perandorisë
Xhonturqit (Komiteti Bashkimi dhe Përparimi) ishin një lëvizje politike reformiste që mori pushtetin në Perandorinë Osmane pas Revolucionit të vitit 1908. Ideologjia e tyre bazohej kryesisht në unitarizmin shtetëror, centralizimin e administratës dhe modernizimin e strukturave politike dhe ushtarake.
Për xhonturqit, Perandoria ishte një organizëm i unifikuar dhe çdo autonomi lokale, si ajo e shqiptarëve, shihej si një kërcënim ndaj stabilitetit dhe integritetit territorial. Xhonturqit kuptonin rëndësinë gjeopolitike të shqiptarëve për Perandorinë. Shqipëria shërbente si “kulla mbrojtëse” e Perandorisë në Ballkanin Perëndimor dhe Adriatik, duke ofruar një linjë strategjike kundër ambicieve të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Talat Pasha, një nga figurat kryesore të lëvizjes, deklaronte:
“Shqiptarët janë kulla e mbrojtjes së Perandorisë në Perëndim. Humbja e tyre do të thotë shkatërrim i balancës sonë politike” (Talat Paşa, 1911, fq. 45).
Ky qëndrim tregon se xhonturqit i shihnin shqiptarët si faktor kyç të sigurisë kombëtare osmane dhe jo thjesht si një komunitet autonom që duhej “menaxhuar”.
Reagimi ndaj shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë
Sipas një artikulli studimor, pas shpalljes së pavarësisë (28 Nëntor 1912), Kâmil Paşa e përjetoi këtë akt si një rebelim kundër Perandorisë: ai deklaroi se ishte “një revoltë”, jo thjesht një lëvizje formale shtetërore. Në të njëjtin raport nga studiuesi Krisztián Csaplár-Degovics, thuhet se Kâmil Paşa i dërgoi Ismail Qemalit një telegram më 9 dhjetor 1912, duke shprehur habinë dhe brengën e tij për shpalljen, dhe propozoj një zgjidhje autonomije: që Shqipëria të jetë “autonome nën një princ osman”. Megjithatë, Ismail Qemali refuzoi këtë propozim autonomik, sepse pavarësia tashmë ishte shpallur dhe vishet besuar që e ardhmja e Shqipërisë do të vendosej nga fuqitë e mëdha në konferencat ndërkombëtare.
Sipas Hasan Bey Prishtinës, një nga udhëheqësit shqiptarë të lëvizjes së pavarësisë, Qamil Pasha dërgoi një mision në Prishtinë me qëllim negociatat me kryengritësit shqiptarë. Misioni përfshinte figura ushtarake dhe civile dhe synonte njohjen e kërkesave shqiptare, përfshirë përdorimin e gjuhës shqipe, emërimin e zyrtarëve vendas dhe njohjen e kufijve të Shqipërisë. Kjo tregon se Pashai, megjithë qëndrimin e tij “anti-CUP” dhe skepticizmin ndaj pavarësisë, tentoi të menaxhojë situatën nëpërmjet negociatave dhe kompromiseve, jo domosdoshmërisht për ta ruajtur Shqipërinë plotësisht brenda Perandorisë, por të shpërndajë tensionet. Megjithatë, situata politike në Stamboll ishte shumë e paqëndrueshme: Perandoria Osmane po përjetonte një krizë të madhe pas Luftës së Parë Ballkanike, dhe Qamil Pasha drejtonte qeverinë osmane në një moment kur autoriteti mbi Ballkanin Perëndimor ishte në rënie të shpejtë. Ai ishte i përfshirë në negociatat për të ruajtur një formë të autonomisë shqiptare, por nuk kishte mundësi ushtarake ose politike për të penguar shpalljen e pavarësisë nga shqiptarët.
Në literaturën historike, kjo periudhë shpesh përshkruhet si një moment kur qeveria osmane ishte e dobët dhe e pafuqishme për të rivendosur kontrollin mbi Shqipërinë (Skendi, 1967; Jelavich, 1983).
Në muajt pas shpalljes së pavarësisë, Qeveria e Përkohshme ushtronte ndikim të drejtpërdrejtë vetëm në Vlorë dhe rrethinat e saj. Gjirokastra, Tepelena dhe Përmeti e njohën Ismail Qemal Vlorën si Kryeministër gjatë dimrit 1912–1913. Vetëm pas pranverës së vitit 1913, së bashku me tërheqjen e ngadaltë të ushtrisë serbe dhe kthimin në Anadoll të trupave osmane, mundën edhe rrethet e tjera administrative shqiptare të njihnin sundimin e Qeverisë së Vlorës.
Shqipëria e pavarur, e udhëhequr nga Qeveria e Përkohshme, përballej me probleme të rënda. Shumica e shtëpive të mëdha refuzuan nënshtrimin ndaj pushtetit të ri; sipas traditave shekullore, anëtarët e tyre formonin parti dhe kontrollonin ndjekësit nga qendrat e pasurive të tyre: Toptanët nga trekëndëshi Durrës–Tiranë–Krujë, Vrionët nga Fieri dhe Myzeqeja dhe Vlorët nga Vlora. Pjesa tjetër e territoreve jugore të kontrolluara nga shqiptarët i përkisnin familjeve Libohova dhe Delvina. Çdo parti e tillë mund të mobilizonte një ushtri prej një deri në tre mijë vetash.
Pronarët myslimanë të zonës nuk kundërshtonin ndjenjat kombëtare, por shumë prej tyre ende shpresonin të merrnin një detyrë të paguar mirë në administratën osmane. Në dimrin e 1912–1913, interesi i tyre më i madh ishte stabilizimi i situatës shqiptare dhe rikthimi i rendit. Interesant është se shumica prej tyre prisnin që këtë të arrinin jo nga Stambolli, por nga fuqitë e mëdha me interesa në Adriatik, kryesisht Monarkia Austro-Hungareze, e cila kishte treguar aftësitë e saj në Bosnje dhe Hercegovinë.
Zyrtarët lokalë ishin kryesisht familje agallarësh dhe bejlerësh shumica e të cilëve u tërhoqën në pronat e tyre me ushtarët e tyre dhe prisnin të shihnin se si do të zhvilloheshin ngjarjet. Shumica e tyre, si edhe pjesëtarët e intelektualët i kushtuan besnikëri njërit nga shtëpitë e mëdha duke shpresuar për një të ardhme më të mirë.
Në fund të vjeshtës së vitit 1912, popullsia e fshatrave ishte lënë pa një autoritet më të lartë që t’i kontrollonte. Vendoset anarkia, dhe për shkak të kushteve të luftës dhe mungesës së kontrollit shtetëror, shpërthyen valë dhune. Vjedhjet, vrasjet dhe përplasjet vazhdonin të mbeteshin pa ndëshkim. Rivaliteti midis grupeve të interesit u rrit, gjë që pengoi këto grupe të ndjekin një politikë me interesa të përbashkëta. Organizatave të vetme që ende funksiononin u bënë ushtritë që mblidheshin rreth shtëpive të mëdha dhe familjeve të bejlerëve.
Valët e emigrantëve shqiptarë nga Ballkani Qendror, duke ikur nga ushtria serbe, e përkeqësoi vetëm situatën. Për sa i përket numrit të tyre, janë të disponueshme vetëm vlerësime, pasi pjesa e tyre ishte gjithmonë në lëvizje për shkak të avancimit serb dhe sepse, pas heqjes së bllokadës greke në fillim të prillit, shumë myslimanë mund të ishin nisur për në Stamboll për t’u vendosur në Anadoll. Refugjatët ngritën strehime të përkohshme rreth qyteteve të mëdha të Shqipërisë Qendrore dhe Jugore, si Durrësi, Berati dhe Vlora. Ata numëroheshin rreth 60,000 në Sanxhakët e Durrësit dhe Elbasanit dhe rreth 5,000 rreth Vlorës.
Qeverisja gjithashtu ishte e vështirë, sepse Perandoria Osmane dhe ushtria, përfaqësuesi më i fuqishëm lokal i pushtetit të saj, e konsideronin shpalljen e pavarësisë si tradhti.
Perandoria Osmane dhe ushtria e konsideronin shpalljen e pavarësisë si tradhti.
Komandantët ushtarakë osmanë që luftonin në Ballkanin Perëndimor morën lajmin me shumë ditë vonesë për ngjarjet e 28 nëntorit 1912. Pasha Esat Halasti supozohet të ketë urdhëruar arrestimin e Qemalit dhe dërgimin e tij në Janinë.
Megjithatë, Myfit Bej Libohova, ish-anëtar i Parlamentit Osman, arriti ta bindë se një veprim i tillë do të rrezikonte vetëm besnikërinë e trupave shqiptarë. Pas diskutimit, Pasha Halasti vendosi të urdhëronte zyrtarët besnikë ndaj perandorisë të bashkëpunonin me administratën e Qemalit. Disa ditë më vonë, më 2 dhjetor, ishte tashmë vendimi i tij autonom të dërgonte një telegram në Vlorë, duke i kërkuar Qemalit të organizonte Shqipërinë e pavarur. Pasha gjithashtu shprehu se çdo lloj pavarësie e frymëzuar nga Monarkia Austro Hungareze, apo Italia ishte jashtë diskutimit.
Vetëm më 3 dhjetor, Veziri i Madh mori informacion të detajuar mbi ngjarjet e 28 nëntorit në Vlorë nga babai i pavarësisë. Qemali njoftoi se ai dhe delegatët e kombit shqiptar formuan Qeverinë e Përkohshme, sepse, siç theksoi, perandoria nuk mund të mbrojtë më territoret e banuara nga shqiptarët kundër armiqve të jashtëm.
Përgjigja e Vezirit të Madh Qamil mbërriti më 9 dhjetor. Qamil Pasha me vështirësi mund të fshehë habinë, duke menduar se shpallja e pavarësisë ishte jo më pak se një kryengritje kundër perandorisë. Ai e vlerësoi situatën e re si të pasuksesshme, pasi kjo nënkuptonte se nuk kishte më një fuqi që të mund të parandalonte ndarjen e Shqipërisë midis Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Qamil Pasha tentoi të ndikojë në Qeverinë e Përkohshme duke pretenduar se Këshilli i Ministrave i Qeverisë Xhonturke kishte vendosur më 23 tetor të jepte autonomi të plotë Shqipërisë nën udhëheqjen e një princi osman, dhe dekreti përkatës ishte duke u përgatitur.
Ai paralajmëroi Qemalin se ngjarjet mund të përfundojnë për të si Hanin e Krimesë, i cili shpalli pavarësinë por humbi pushtetin ndaj Rusisë. Qemali e falënderoi Vizirin për ofertën, por e gjeti të vonuar, pasi pavarësia ishte shpallur dhe Konferenca e Londrës e Ambasadorëve kishte të drejtën të vendoste për të ardhmen e vendit. Dy javë pas marrjes së letrës së Vizierit të Madh, 200 kalorës turq nisën për në Vlorë me iniciativë të panjohur. Qemali dërgoi 50 ushtarë për t’i ndaluar tek Kalimi i Linecit (26 km në juglindje të Vlorës), por një konflikt i armatosur nuk ishte në interes të asnjërës palë.
Diplomacia e Ismail Qemalit me Turqinë
Më 18 dhjetor 1912, Qemali dërgoi një letër tjetër në turqisht për Vizirit të Madh. Letra ishte e shkruar në një ton pajtues dhe theksonte motivet se pas shpalljes së pavarësisë: shqiptarët donin të shmangnin kontrollin e huaj dhe ndarjen e atdheut të tyre. Ismail Qemali argumentoi se ishte gjithashtu në interesin e Stambollit të mbështeste një Shqipëri mike, që mund të vepronte si një fuqi balancuese mes shteteve armiqësore të gadishullit, një ide që gjithashtu promovonin politikat e fuqive të mëdha. Një argument tjetër për mbështetjen e krijimit të shtetit të ri ishte principi i kombësisë, i promovuar nga aleatët ballkanikë dhe i pranuar nga fuqitë e mëdha. Qemali tha se do të ishte turp të mos përfitohej nga këto përfitime dhe kërkoi nga Viziri i Madh të lejonte lirinë e nevojshme për të vendosur një qeveri që mund të kënaqte të dy shtetet. Nuk dihet nëse kjo letër është përgjigjur ndonjëherë. Pas kësaj, autoritetet osmane gjithashtu bllokuan trafikun e telegrameve dhe postës në Vlorë, duke kontribuar kështu në izolimin e Qemalit dhe të qytetit.
Shpërbërja e ushtrisë turke
Në nëntor–dhjetor 1912, tre grupe ushtrie osmane dhe disa korpuse të vogla të pavarura ishin të pranishme në Shqipërinë Qendrore dhe Jugore. Rreth Janinës, Pasha shqiptar Esat Halasti dhe vëllai i tij, Vehib Halasti Pasha, udhëhiqnin një ushtri prej 30–40,000 burrash (nga të cilët, sipas Myfit Libohovës, rreth 12,000 mund të ishin ushtarë shqiptarë), ndërsa grupi i 5-të i ushtrisë dhe mbetjet e ushtrisë së Vardarit kontrollonin territorin midis lumit Shkumbin dhe Beratit. Këto dy të fundit përbënin kërcënimin real për Qeverinë e Vlorës, pasi vëllezërit Halasti nuk mund të dërgonin forca të konsiderueshme për të mbajtur Janinën.
Grupi i 5-të i ushtrisë nën komandën e Kara Saidit u tërhoq nga Kumanova në rajonin e Beratit. Vetëm 12,000 vetë mbijetuan nga ky grup ushtarak, nga të cilët rreth 4,000 ishin të vendosur rreth qytetit. Këto trupa ishin të disiplinuar dhe ruanin marrëdhënie të mira me popullsinë lokale, por nuk ishin më të afta për beteja frontale: në fillim të janarit 1913, një batalion u plotësua me 1,000 kryengritës lokalë dhe një mitraloz dhe u urdhërua për në Himarë. Një ditë më vonë, batalioni u rebelua dhe u kthye mbrapsht. Kara Saidi vendosi një administratë ushtarake më shumë a pak funksionale, e cila toleronte gjithashtu praninë e përfaqësuesve të Qeverisë së Përkohshme në territorët që kontrollonte. Kjo ushtri osmane pengoi trupat serbe të kalonin lumin Shkumbin. Për shkak të dezertimeve të shqiptarëve, vetëm 6,000 trupa turke mbetën nga ky grup në janar 1913.
Një divizion sovran i ushtrisë së Vardarit u tërhoq në Shqipëri nën drejtimin e Xhavid Pashës, i cili fillimisht mbrojtte sanxhakun e Novi Pazarit. Ushtria serbe e ndiqte atë derisa arriti në Adriatik, në Durrës. Xhavid Pashait i mbetën rreth 5,000 burra. Ata vendosën kamp në rajonin e Vlorës dhe deri në maj 1913, kur trupat u kthyen në Anadoll, përbënin një kërcënim të vazhdueshëm për Qeverinë e Përkohshme.
Në jug të tyre, në Delvinë, ishin vendosur 4–5 batalione, pjesërisht shqiptarë, nën drejtimin e Mehmet Ali Pashë Delvinës. Pronari shqiptar marshoi trupat e tij nga Manastiri në atdheun e tij, ku vendosi administratën ushtarake. Në fillim të dhjetorit, rreth Sarandës zbarkuan 500–1,000 ushtarë grekë të keqpajisur, të cilët, në rrugën për në Delvinë, papritmas u përplasën me ushtrinë perandorake të pajisur me një mitraloz dhe katër topa malorë me zjarre të shpejta. Mehmet Ali Pasha i shtyu ata në det, duke penguar për muaj të tërë pushtimin grek të kësaj pjese të Shqipërisë Jugore. Pashai nuk e mbështeti politikën e Qemalit, por as nuk e kërcënoi atë me sulm. Me forcat e tij ai mbuloi Esat Halastin nga bregu, mbajti nën vëzhgim territorin çam dhe mbrojti me sukses pronat e familjes së tij.
Dezertimi i Nizamëve shqiptarë
Qëndrimi armiqësor i ushtrisë osmane të Janinës ndaj Qemalit nuk ishte vetëm për shkak të shpalljes së pavarësisë, por edhe sepse kryetari i Qeverisë së Përkohshme dërgonte mesazhe për ushtarët shqiptarë në ushtri, duke i inkurajuar të dezertojnë. Nga njëra anë, Qemali e shihte ushtrinë perandorake si kërcënim dhe për këtë arsye përpiqej ta dobësonte me çdo mënyrë. Nga ana tjetër, ai viziononte marrëdhënie paqësore me shtetet ballkanike dhe, në emër të Shqipërisë së pavarur, kundërshtonte çdo konflikt të armatosur. Së treti, ai besonte fort se kur të vendoseshin kufijtë përfundimtarë, fuqitë e mëdha nuk do të merrnin parasysh ku ishin vendosur trupat e aleatëve ballkanikë, dhe kështu e konsideronte të kotë që ushtarët shqiptarë të derdhnin gjak në ushtrinë osmane.
Mesazhet e Kryeministrit bënë që mijëra shqiptarë të dezertojnë nga ushtria osmane, duke marrë armët dhe municionin e tyre. Edhe pse pas 20 dhjetorit Qeveria e Përkohshme nuk dërgoi më mesazhe të tilla, propaganda e Qemalit demoralizoi në afat të gjatë pjesën tjetër të trupave shqiptare të ushtrisë osmane.
Sa i përket dezertimeve, oficerët fushorë osmanë ishin të pafuqishëm: ata aplikuan ligjin ushtarak dhe amnistinë, por pa sukses. Vetëm pas vizitës së Musa Hamit Demit u normalizuan marrëdhëniet midis Qemalit dhe udhëheqësve ushtarakë osmanë: nuk kishte më mesazhe që inkurajonin shqiptarët të dezertojnë, dhe liderët osmanë njohën Qeverinë e Përkohshme.
Qeveria e Përkohshme nuk kishte shumë kontakte me komandën e lartë të Janinës; që nga fillimi i vitit 1913, disa anëtarë të saj dërguan telegrame për forcat osmane të Janinës lidhur me Çamërinë, duke urdhëruar trupat e udhëhequr nga Halasti të kujdeseshin për mbrojtjen e përgjithshme të territoreve jugore. Megjithatë, Qemali nuk kishte ndërmend të jepte mbështetje aktive për ushtritë osmane për këtë qëllim.
Si rezultat i propagandës së Qemalit, rreth 3–4,000 ushtarë shqiptarë dezertuan nga Berati deri në mars 1913. Në Janinë, vetëm 2 nga 12 batalionet e kuqe shqiptare mbajtën pozicionet e tyre, ndërsa të tjerët u kthyen në shtëpi. Shumica e nizamëve shqiptarë, megjithatë, ruajtën pozicionet dhe vazhduan të luftonin deri në armëpushim. Shumica e atyre që dezertuan nga Janina shkuan në Çamëri për të luftuar kundër grekëve në atdhe, ndërsa të tjerët u mblodhën rreth Gjirokastrës dhe Delvinës dhe u rikthyen nën udhëheqjen e Esat Halastit.
Trupat osmane të vendosura në Shqipërinë Qendrore përbënin një kërcënim shumë më të madh për qeverinë e Vlorës në afat të gjatë sesa Esat Halasti Pasha, pasi këto trupa kishin mundësinë reale të shkatërronin me forcë Qeverinë e Përkohshme, që nga pikëpamja perandorake konsiderohej thjesht si rebelim. Komandantët turq të Beratit ishin në thelb armiqësorë ndaj politikës së Qemalit, por njëkohësisht ishin shumë të vetëdijshëm për situatën reale: trupat e tyre nuk ishin të afta për beteja dhe përveç kësaj, ata duhej të mbijetonin në territore të banuara nga shqiptarët. Prandaj, për të mbijetuar në luftë, nuk rrezikuan një konflikt të armatosur.
Pothuajse të gjithë ushtarët shqiptarë dezertuan nga Berati nën thirrjet e Qemalit. Ata pak që mbetën, me disa oficerë midis tyre, i kushtuan besnikëri Qemalit në një letër dhe u angazhuan të japin informacion për qeverinë në Vlorë. Kryeministri përpiqej të mbante trupat turke të mbetura larg portit dhe rrethinave të tij dhe përpiqej të pengonte përpjekjet e tyre për furnizime. Ai gjithashtu tentoi të bindë komandantët e lartë në Berat të kapitullonin dhe të dorëzonin armët. Për më tepër, ai dërgoi telegrame tek qeveritë e fuqive të mëdha të Adriatikut, duke kërkuar që këto trupa të dërgoheshin në Anadoll.
Arsyeja e refuzimit të pavarësisë
Rëndësia strategjike e Shqipërisë: Shqipëria ishte një “mburojë” natyrore për Perandorinë Osmane kundër ambicieve territoriale të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Humbja e saj do të rrezikonte kontrollin osman mbi rrugët kryesore të tregtisë dhe pozicionin gjeopolitik në Adriatik.
Lidhjet historike dhe elitare: Shumë shqiptarë kishin marrë pjesë në administratën osmane dhe ushtri, duke arritur nivele të larta si vezirë, guvernatorë dhe komisarë. Rreth 30 shqiptarë kanë mbajtur pozita të larta në administratën osmane, duke krijuar një lidhje të fortë historike dhe kulturore me Stambollin (Skendi, 1967). Humbja e ndikimit të këtyre elitave do të ishte një humbje simbolike dhe materiale për Perandorinë.
Ruajtja e identitetit fetar: Për Perandorinë Osmane, shqiptarët myslimanë ishin një komponent i rëndësishëm për stabilitetin e rajonit. Autonomia brenda Perandorisë do të lejonte ruajtjen e institucionit të feve dhe privilegjeve fetare, pa sakrifikuar kontrollin politik. Porta mendonte se një Shqipëri autonome do të mbetej “myslimane dhe miqësore” ndaj Perandorisë, ndryshe nga një shtet i pavarur, i cili mund të kërkonte lidhje të tjera me fuqitë perëndimore.
Autonomia si kompromis strategjik
Oferta e autonomisë ishte një mënyrë për Portën që të ruante një lidhje minimale administrative dhe politike me trojet shqiptare. Për të, kjo do të ishte një zgjidhje praktike: Shqipëria do të kishte institucione lokale, por do të mbetej në juridiksionin osman. Ushtria dhe policia mund të funksiononin në koordinim me Stambollin. Taksat dhe resurse të caktuara do të vazhdonin të shkonin në administratën osmane.
Megjithatë, kjo ofertë ishte e papranueshme për shqiptarët, të cilët tashmë kërkonin një shtet të pavarur, të lirë nga çdo kontroll i jashtëm. Shumica e elitave dhe përfaqësuesve vendorë e panë autonominë si kompromis të pamjaftueshëm për mbrojtjen e interesave kombëtare dhe territoriale.
Konsekencat e qëndrimit të Portës
Qëndrimi refuzues i Perandorisë Osmane dhe oferta e autonomisë krijuan një klime tensioni që nxiti: Shpalljen e pavarësisë nga Ismail Qemali dhe delegatët e Vlorës. Radikalizimin e disa komuniteteve myslimane, të cilët fillimisht mbështesnin Porta, por u zhgënjyen nga mosveprimi i saj. Lëvizjen e Haxhi Qamilit, që pasqyroi tensionet sociale dhe fetare të një pjese të popullsisë ndaj një Shqipërie që po formohej larg autoritetit osman. Në këtë kuadër, Perandoria Osmane nuk mundi të ndikojë më në zhvillimet politike, dhe Shqipëria e shpalli pavarësinë e saj, duke filluar një periudhë të re marrëdhëniesh me fqinjët dhe me Perandorinë e shndërruar në Republikë më vonë.
Trevat myslimane si Vlora, Berati, Elbasani, Dibra dhe Kosova luajtën rol vendimtar në shpalljen e pavarësisë më 28 Nëntor 1912 (Clayer, 2007). Kjo tregon një evolucion të qartë: nga preferenca për autonomi tek pjesëmarrja aktive në ndërtimin e shtetit shqiptar.
Lëvizja e Haxhi Qamilit (1914–1915) përfaqëson një rast ilustrues të tensioneve sociale dhe politike në Shqipëri. Ndjekësit e tij mbështesnin rikthimin e autoritetit osman dhe shpreheshin kundër elitat nacionaliste të Vlorës dhe Elbasanit. Slogani i tyre “Dum babën!” simbolizonte besimin se Perandoria Osmane ishte një garanci për rendin dhe mbrojtjen sociale. Kjo lëvizje nuk ishte anti-shqiptare; ajo reflektonte ndasitë socio-ekonomike dhe fetare, duke përfaqësuar një përplasje mes identitetit tradicional dhe projektit modern kombëtar (Jelavich, 1983).
Republika e Turqisë: Mbështetje për Shqipërinë sovrane
Pas krijimit të Republikës së Turqisë, Mustafa Kemal Atatürk mbështeti qartë pavarësinë shqiptare: “Ne e shohim Shqipërinë si një shtet të pavarur dhe mik, i cili duhet të zhvillohet i lirë, sipas vullnetit të popullit të tij” (TBMM Zabıtları, 1923). Ai gjithashtu deklaroi: “Respekti ynë për pavarësinë e Shqipërisë është i palëkundur” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vëll. 2).
Turqia republikane mbështeti Shqipërinë edhe përballë presioneve italiane gjatë viteve 1920–1930, duke krijuar një marrëdhënie miqësore dhe strategjike.
Qëndrimi i Turqisë ndaj pavarësisë shqiptare mund të ndahet në tre faza: Perandoria Osmane – refuzim i pavarësisë, tolerim i autonomisë. Xhonturqit – njohje e rëndësisë strategjike, por politika centralizuese e përkeqësoi marrëdhënien. Republika e Ataturkut – mbështetje e qartë dhe respekt për sovranitetin shqiptar.
Referenca:
Atatürk, M., 2002. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vëll. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
BOA, HR.SYS. 2131/11. Arkiva Osmane, Stamboll.
Clayer, N., 2007. Aux origines du nationalisme albanais. Paris: Karthala.
Jelavich, B., 1983. History of the Balkans: Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press.
Skendi, S., 1967. The Albanian National Awakening 1878–1912. Princeton: Princeton University Press.
Talat Paşa, 1911. Hatıralar. Stamboll: Matba’a-i Osmaniye.
TBMM Zabıtları, 1923. Meclis Kayıtları. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi.
StA HHStA PA/XII/417/6c, telegram by Lejhanec, Valona, 1912.12.04., No.753; Nr. 49. telegram by Esat Halasti to Nazim Pasha to Valona, 2.12.1912.,
Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, 54. 9 ÖStA HHStA PA/XII/417/6c, telegrams by Lejhanec, Valona, 04.12.1912., No. 753. and 06.12.1912., No.1187.
10 Vlora, Lebenserinnerungen 2, 26. 11 ÖStA HHStA PA/XIX/Berchtold/1, Bd.IV. 11.12.1912., 466.
12 Vlora, Lebenserinnerungen 2, 26. 13 ÖStA HHStA PA/XII/417/6c, telegram by Lejhanec, Valona, 12.12.1912., No.2552.
13 Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, KRISZTIÁN CSAPLÁR-DEGOVICS
Bibliography Sources Österreichisches Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Vienna), Ministerium des Äußeren, Politisches Archiv ÖHHStA PA/VII/Fasz. 423