Ilirët prandaj janë në rajon që nga indo-evropianet si dhe vendbanime të hershme/

NGA GËZIM LLOJDIA*/

Autorë italianë në fund të viteve ‘ 70’ u tërheq vëmendje vendi i vogël i Ballkanit përtej detit Adriatik. Punimi i tyre shkencor i ka bazuar të dhënat nga raportimet e një numri institucionesh të shtetit të vogël ballkanik përkarshi shtetit me formën e çizmes.

Punimi shkencor i përket vitit 1978,ndërsa autorët e këtij studimi janë autorë italian si:Giorgio Valussi-Pio Nodari, Antonello Biagini, Sergio Rinaldi Tufi, në “Enciklopedia Italiana – IV Appendice (1978)ku kanë sjell një panoramë të përgjithshme të Shqipërisë të këtyre viteve. Autorët italianë duke bërë prezantimin e të gjithë materialit, që kanë pasur në dispozicion nuk kanë lënë pa përfshirë edhe fushën e arkeologjisë.

-Për gati tridhjetë vjet thonë ata, arkeologët shqiptarë janë mjaft aktive, jo vetëm në lidhje me gërmimet dhe gjetjet e tyre, por edhe në studimet dhe të dhënat e interpretimit. Autorët italianë kanë qenë të interesuar veçanërisht me problemet e historisë dhe veçanërisht studimi i tyre përfshinë ilirët,ku shihen si paraardhësit e drejtpërdrejtë të shqiptarëve.

Duke folur për vendbanimet e hershme si dhe kohë-popullimin e tyre ,autorët italianë thonë se:Më e vjetër e njohur deri më tani është këneta e Maliqit (rrethi i Korçës):Më tej autorët citojnë se: kasollet drejtkëndëshe të periudhës së vonë neolitike (gjysma e parë e mijëvjeçarit të 3-të p.e.s) dhe Eneolitike vendbanimeve në liqen, përkatësisht në Maliq, Maliq I dhe II.

Vendi ka qenë i banuar pa ndërprerje edhe gjatë Epokës së Bronzit. Maliqi 1 fazë e ndërmjetme mes I dhe II është dhënë nga qyteti i Kamenik (rrethi i Korçës).

Punimi cek fshatrat e Trenit dhe Cakran,me një nekropolit të mesëm, ku mosha e përcaktuar tumulari i bronzit dhe në fund në Pazhok në Elbasan dhe Vajzë në Vlorë janë qendra para-historike të tjera të mëdha,thonë ata.

Të marra së bashku, këto kumtojnë dëshmitë (tumë, qeramike, etj). Karakteristikat e qytetërimit ilir të Epokës së Hekurit, duhet futur në kompleksin më të madh kulturor në Ballkan.

Ilirët prandaj janë në rajon që nga indo-evropianet si dhe vendbanime të hershme. Gjatë epokës së hekurit, qytetërimi ilir është zhvilluar në mënyrë të konsiderueshme. Shembujt kryesore janë bërë dhe janë tregues në nekropolet,tumat: p.sh. Ato të luginës së Matit, u atribuohet fisit luftarak te Pirusti, apo thjeshtë i Korçës, i atribuohet Dassaretit, dhe sidomos nga fortesa të vendosura në pikat strategjike, të tilla si ato të Gajtan, Trenit, Rosuje, me mure të tipit “shumë i madh” ose “pellazgjike”në blloqe të mëdha të parregullta. Këto fortesa lulëzojë veçanërisht në shekullin 7-5 p.e.s. (Mund të flasim për një fazë të parë të Epokës së Hekurit në rajon), vendbanimet aktuale janë ende të thjeshta si fshatra ruralë. Gërmimet të rëndësishme në nekropolin e varrosur në luginën e Matit:veshje dhe te tjerat përfshijnë veçanërisht armë ,stoli hekuri dhe bronzi.

Kolonit greke

Autorët italianë përmendin në këtë punim kolonitë greke për të cilat duhet thënë se u zhvilluan mbi një tokë pellazgjike .

Që nga fundi i shekullit të 5 p.e.s, shkruajnë autorët italianë kolonitë greke të futur në bregdetin jug të vendit: Epidamnit-Dyrrhachion, Apolonia, Butrinti, Orichon. Ata kanë mjaft monumente të shquara: muret, portat dhe kullat, tempuj, teatro (Butrinti), shtëpi zbukuruar me mozaikë të një lloji (të ngjashme me ato të Pella janë të përfaqësuara në Dyrrhachion shekullin e 4-3), (tumë,varrezat e nekropolit në Apoloni dëshmojnë për praninë e ndikimeve ilire në mjedisin e kolonizimit grek).

Në të njëjtën kohë, në fiset ilire (për të cilat ne tani mund të flasim për një fazë të dytë të Epokës së Hekurit) ka një shtysë të re me shfaqjen e jetës urbane, në të cilat qytetet janë pikat e referencës për njësi etnografike rurale. Prania e monumenteve të rëndësishme (shekulli i 3 si qyteti Amantia, kamare portiku në Dimal, teatër Bylis, strehim varg kolonash të Antigonesë, mure, varret monumentale në shkëmb Selcë ,Lissus, Finiqi) Materialet e gjetura (qeramikë lokale dhe të importuara, mallra metali, materiale ndërtimi), dëshmitë nga industria e verës dhe komerciale (të Shkodrës dhe Lissus), japin imazhin e një kompanie zhvillimit (ekonomi e bazuar) dhe në marrëdhënie të mira me kolonitë në jug. Llojet e qeramikës së gjetur, onomastikë e vërtetuar në mbishkrime etj, zbulojnë elementin ilir si një prani aktive në jetën e këtyre qyteteve. Periudha e zhvillimit të qytetërimit ilir zgjat deri në shekullin e 2,ku gjeti formën më të lulëzuar (rreth 335-230) e “mbretërive”,ndër të cilat më të famshme është Genthius.

Pushtimi romak

Autorët italianë kanë cituar në këtë punim të mirëfilltë shkencor edhe pushtimin romak.

Pas pushtimit romak ka vazhduar me prosperitetin e qyteteve bregdetare, që edhe në moshën perandorake janë pasuruar me monumente të reja. Duhet të përmendim këtu këto monumente: burim monumental në Apoloni, banja dhe amfiteatri në Dyrrhachium, rinovimi i teatrit në Butrint.

Edhe në rajone të brendshme, romakët zgjerojë sferën e tyre të influencës, megjithatë, duke u përqendruar me aktivitetin ekonomik në disa qendra të mëdha të tilla si ato në rajonin e Elbasanit:(Skampini, Belësh). Kolonët italianë janë përqendruar në Dyrrhachium, Bylis, Butrint, Shkodër. Një rrugëkalim i madh, është Via Egnatia, çon nga Apolonia dhe Dyrrhachium në Edesa. Përkundër gjithë kësaj, duket se romanizimi ka qenë në tërësi më pak i thellë se gjetkë Shuma e mbishkrimeve të gjetura tregon një penetrim relativisht të kufizuar të gjuhës latine.

*Master.Anetar i Akademise Evropiane te Arteve