NGA NELSON ÇABEJ/
Amantia ka qenë kryeqendra e fisit ilir të amantëve. Sipas S. Bizantinit, Amantia (Άμαντία) ishte një qytet ilir: “afër Orikumit dhe Korfuzit me prejardhje nga abantët që ktheheshin nga lufta e Trojës”1. Pavarësisht nga përmbajtja mitike (lufta e Trojës kishte ndodhur 6 shekuj para themelimit të qytetit), e rëndësishme këtu është se amantët për grekët e lashtë ishin një fis ilir. Edhe te Hierokli në shekullin VI qyteti del me emrin Amantia (Άμαντία).2 Sipas
Lidhur me etimologjinë e vëndemrit Amantia, në shqip ka një fjalë amë ‘lumë, burim’, e cila është lidhur përgjithësisht me rrënjët indo-europiane ab- dhe ā̆p- ‘ujë, lumë’, që, sipas Pokornit, kanë dalë nga një rrënjë më e lashtë indoeuropiane ǝkʷā : ēkʷ- me të njëjtin kuptim nëpërmjet shndërrimeve -gʷ- > -b- dhe -kʷ- > -p-, që kanë ndodhur në ilirishten, greqishten dhe gjuhët kelte3. Demiraj ka rindërtuar një formë të lashtë *abnā, për protoshqipen, të cilën e krahason me irlandishten e vjetër aub, dhe latinishten amnis ‘river’4. Emri i banorëve të fisit ishte amantes, të cilin Norbert Jokli e ka përkthyer ‘bregalumas’5. Kjo rrënjë ap- del dhe në emrin e lashtë te lumit Osum e Seman (Apsus), në emrin e sotëm të Mesaplikut ne rrëthin e Vlorës që ndodhet midis lumit të Kuçit dhe një lumi me të vogël që buron nga fshati Vërmik, në emrin e Apulias në jug të Italisë që banohej në lashtësi nga mesapët me prejardhje iliro-epirote, dhe n w emrin e lumit Amantia nw jug tw Italisw nw provincen Bruttium6.
Qyteti mendohet të jetë themeluar nga shekulli VI p.e.s., por përmëndet për herë të parë në burimet historike të shekullit IV p.e.s. Në shekullin III p.e.s. mendohet të ketë qenë qendra kryesore e bashkësisë së amantëve.
Në fillim të shekullit XIX topografi britanik W.M. Leake (1777-1860) shprehu mendimin se emri i fshatit Bënça në rrethin e Tepelenës mund të ishte një shtrëmbërim i vëndemrit ilir Amantia7, por më tej thotë se Amantia duhej kërkuar në Nivicë të Kurveleshit8. Po aty, në rrjedhjen e lumit Shushica e lokalizon edhe Pouqueville9. Më vonë, kërkimet arkeologjike e kanë lokalizuar atë në fshatin Plloçë të rrethit të Vlorës. Ky lokalizim, që nuk mund të vihet në dyshim, nxjerr problemin e fatit të mëtejshëm të vëndemrit të lashtë, Amantia.
Mos duhet besuar, vallë, se ai u zhduk dikur në lashtësinë e vonë si rrjedhim i sulmeve barbare, për të mos dalë më në asnjë formë? Një përvojë e gjatë me vëndemrat ilirë në trojet shqipfolëse flet për një qëndrueshmëri të madhe të tyre, të lidhur edhe me një dukuri interesante ku vëndemri i lashtë mërgon nga vëndi origjinal për t’u shfaqur diku tjetër në zonën përrreth si emër i një fshati, mali a vëndi tjetër. Duke shqyrtuar nga kjo pikëpamje vëndemrat e rajonit na tërheq vëmëndjen vëndemri Amonicë, emri i fshatit, që ndodhet në afërsi të drejtpërdrejtë të Plloçës. Amonica sot ndodhet rreth 6 km në veri-perëndim të qytetit të lashtë Amantia.
Në një përpjekje për të gjetur ndonjë hallkë ndërmjetëse që do të lidhte vëndemrin Amantia me Amonicën, gjetëm se në regjistrimin osman të vitit 1431 aty del një fshat me emrin Umenicë, që bënte pjesë në krahinën e Kurveleshit (Kirelesh në atë dokument). Duke marrë parasysh mundësinë e gabimeve në regjistrimin në osmanishten e asaj kohe, forma shqipe e këtij vëndemri në atë kohë mund të ketë qënë Amonicë ose Umonicë, që shihet qartë se i përgjigjet fshatit të sotëm Amonicë.
Siç shihet, forma e sotme Amonicë në krahasim me atë të shekullit XV ka pësuar një shndërrim të –e-së në -o-, në rrokjen e dytë të rrënjës. Këto të dhëna na lejojnë të rikonstruktojmë evolucionin fonetik të këtij vëndemri që do të paraqitej si vijon:
Amantia – *Amansa – Amanica (e dëshmuar në mesjetë) – Amonica.
Evolucioni i vëndemrit ilir Amantia përputhet në të gjitha hollësitë me ligjet e fonetikës së shqipes, duke përfshirë shndërrimin a>o , humbjen e mbaresës -ia dhe përftimin e prapashtesës -ica.
Në qoftë se te Amonica kemi të bëjmë me një formë të evoluar të vëndemrit të lashtë ilir Amantia, vetvetiu del pyetja: Përse ky vëndemër ‘mërgoi’ për të emërtuar një vëndbanim tjetër? Shkaku më i besueshëm i këtij ‘mërgimi’ është mërgimi i qytetarëve të Amantias pas shkretimit të qytetit të lashtë në kohën e furive barbare të lashtësisë së vonë për të themeluar një vëndbanim fshatar, në një truall gjeografikisht më të mbrojtur.
Referimet
1.Stephani Byzantii, Ethnicorvm quae svpersvnt. G. Reimer, Berlin, 1849: ”Ίλλυριῶν μοίρα, πλησίον Ὠρικοῦ χαὶ Κερχυρας ἐξ Άβάντων τῶν ἀπὸΤροίας νοστησάντω ᾠκισμένη.
2. Hieroclis Synecdemvs: accedvnt fragmenta apvd Constantinvm Porphyrogennetvm servata et nomina vrbivm mvtat. Red. B. G. Teubner, Leipzig, 1893, f. 13.
3. Pokorny, J. (1959). Indogermanisches etymologisches Wörterbuch.
4. Demiraj, B. (1997). Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz, Amsterdam, The Netherlands, f. 76
5. Çabej, E. (1976). Studime etimologjike në fushë të shqipes. Akad. Shk. RPSSH, Tiranë, f. 39.
6. Schmid, W. P. (2001). Was Gewässernamen in Europa besagen. Aka- demie-Journal, 2, 42-45.
7. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece, I, London, J. Rodwell, New Bond Street, f. 34.
8. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece, I, London, J. Rodwell, New Bond Street, f. 35.
9. Pouqueville, F. C. H. L. (1820). Voyage dans le Grèce: comprenant la description ancienne et moderne de l’Epire, de l’Illyrie grecque de la Macédonie Cisaxienne I, Paris, f. 274.