Nga NELSON ÇABEJ/

Arta është një vëndbanim illiro-epirot pranë gjirit të Ambrakisë në Greqi. Si vëndbanim Arta është themeluar qysh nga shekulli IX p.e.s. në brigjet e lumit  që mbante të njëjtin emër me të, Arachtos.  Në burimet e lashtësisë ajo del me emrin e saj autentik Arachthos (Άραχθος). Siç dihet, emërtimi i vëndbanimeve  sipas emrit të lumit mbi të cilin, ose pranë të cilit, ato shtrihen është karakteristik për emërtimin e vëndbanimeve ilire (kujto këtu Naronën, Rizonin, Drinopolin, Skampën, Devollin, etj.). Në atë kohë rajoni banohej nga fisi epirot i atamanëve (athamanes)¹.

Dy shekuj pas themelimit të Arachthos-it, midis viteve 650-625 p.e.s., aty u ngulën edhe kolonë grekë² nga Korinthi, të cilët e ripagëzuan atë si Ambrakia (Ἀμπρακία). Në lashtësi kjo ishte kolonia më e lulëzuar greke në Epir dhe në shekullin V p.e.s., në kohën e luftës së Peloponezit, kishte rreth 25 mijë banorë³. Në vitin 295 p.e.s. Pirua i Epirit e bëri atë kryeqytet të mbretërisë së tij dhe ngriti shume ndwrtesa publike dhe statuja. Pasi kolonia e Ambrakisw u bashkua me Lidhjen Etole, ajo u pushtua nga Roma në vitin 189 p.e.s. Veprat e artit u plaçkitën dhe banorët u shpërngulën në qytetin e ri Nikopolis, që ngriti Augusti pas betejës së  Aktiumit në vitin 31 p.e.s.⁴.

Nga shekulli XIII deri në vitin 1318 Arta u bë qendër e një shteti të pavarur,  despotatit të Epirit, nën dinastinë e Komnenëve. Pastaj ky shtet mbeti, për thuajse 20 vjet nën dinastinë e italiane Orsini (1318–1337), dhe 20 vjet të tjera nën sundimin e  (1837-1359) e car Stefan Dushanit para se të binte për 57 vjet (1359-1416) nën sundimin e fisnikëve shqiptarë. Sunduesit kryesorë të despotatit të Artës ishin princat shqiptarë Pjetër Losha (“Pjetri vrarëlije”) dhe Gjin Bua Shpata, të cilët futën nën sundimin e tyre edhe  pjesën më të madhe të Etolisë greke deri në gjirin e Korinthit.

Ndonëse vëndemëri Ambrakia vazhdoi të përdorej nga kolonët grekë dhe nga autorët e lashtë grekë e romakë, etniciteti jogrek i banorëve të zonës dhe hinterlandit bëri që emërvendi Ambrakia të mos mbijetojë në popull e, gradualisht, të humbasë edhe në buirimet mesjetare bizantine (greqisht) të cilat do ta njohin këtë qytet si Arta, d.m.th. me emrin e lashtë iliro-epirot të evoluar në bazë të regullave fonetike të shqipes. Kështu, në vitin 1082, qyteti del në formën e sotme Arta (Άρτα), një formë e evoluuar e emrit të lashtë Arachthos (Άραχθος).

Evolucioni i emrit të lashtë Arachthos (Άραχθος) në Arta ka tërhequr vëmëndjen e gjuhëtarëve për një kohë të gjatë dhe është konsideruar të ketë ndodhur në pajtim me regullat e fonetikës së gjuhës shqipes e me të asnjë gjuhe tjetër ballkanike fqinje, e aq më pak të greqishtes, siç eshtë vënë re dhe diskutuar nga gjuhëtarë si Paul Kretschmer (1866 -1956) në veprën themelore të gjuhësisë së lashtë greke  “Hyrje në Historinë e Gjuhës së  Vjetër Greke”⁵ dhe nga Eqrem Çabej (1908-1980). Ndjekja e formave të njëpasnjëshme të këtij vëndemri në burimet historike e certifikon atë si një shëmbull tipik të evolucionit të një vëndemri  sipas ligjeve fonetike të shqipes.

Në shekullin I p.e.s. Tit Livi (Titus Livius Patavinus, 59 BC – AD 17) duke përshkruar betejën e Appius Claudius-it kundër Perseusit tregon se ky i fundit ndaloi afër lumit Aratthus dhe për shkak të thellësisë së tij ndërtoi një urë për të kaluar matanë⁶. Menjëherë pas tij po këtë formë Aratthus gjejmë edhe te Plini Plak⁷. Shndërrimi i -kt-  së Araktos (Arachthos) në  -tt- të Aratthus-it në shekullin I të erës sonë mundet që tregon se tanimë kishte filluar të vepronin ligjet fonetike të shqipes. Që ky evolucion nuk ka të bëjë me ligjet fonetike të latinishtes, gjuha e nënës e këtyre autorëve, kuptohet nga fakti që të dy ata shkruan 5-6 shekuj para evolucionit të latinishtes vulgare dhe 10 shekuj para daljes së italishtes (nga shekulli X), që dihet se, po ashtu, shndërruan grupin latin -ct- në -tt-. Megjithatw,  albanologu amerikan Eric Hamp ka shprehur dyshime lidhur me këtë: “Por pervec sinkopesw sw papritur, -kt– duhej tw jepte -ft- ose -jt-, nga ai nivel”⁸. He believes that ct in Albanian gives -fsh- like in kofshë from Latin coxa. First of all, the syncope in the name is not so surprising if one would bear in mind that Albanian preserves the initial accent of trivocalic Illyrian words. As for the ks > fsh shift this is a rather late law that was active in later Latin  borrowings.

Shndërrimi i grupit -kt- në -t- që ndodhi gjatë evolucionit të Arachthos në Arta është një dukuri e shqipes e panjohur në greqishten. Kështu p.sh. -kt- e fjalës protoindoevropianishte *h₂oḱtōtis ‘tetë’ u ruajt në greqishten për të dhënë okto (οκτώ) ‘tetë’, por u reduktua në -t-  për të dhënë tetë në shqip. Krahaso edhe humbjen në disa raste të grupit kt- në shqip si në rastin kur protoindoevropianishtja *h₂r̥tḱos – ‘arí’ dha fjalën ari në shqip, ndërkohë që në greqishten grupi -kt- u ruajt për të dhënë arktos (άρκτος) ‘ari’.

Le të citojmë pakëz gjatë Paul Kretschmer-in, një nga helenistët më të mëdhenj të të gjitha kohëve:

“Nga ilirët ka të gjarë vjen asimilimi i emrit të lumit Ἂραχϑος (Ptolem. III 14,6. Liv. 43, 21): Ἂραϑϑος (I.v. Krkyra, IGA. 343), Ἂρατϑος (Polyb. 21, 26, 4. Strab. VII 325), Aratus  (Plin. IV 4), Arethon (Liv. 38, 3). Që shndërrimi nga kt në tt, përmes ht është i ilirishtes mund të konkludohet 1) nga shqipja: natë, lituanishtja naktis; dhe nga shqipja pesë, sankskritishtja pañkti (G. Meyer, Alban. Stud. III 5), 2) nga Nesattium istrian (Liv. 41, 15), Nesatium (Plin. III 127), Nesakton (Νέσακτον) (Ptolem. III 1, 27) dhe 3) nga  venetishtja rehtiia, të cilën Pauli (Die Veneter p. 256) e shpjegon bindshëm si emrin e perëndeshës Rectia.”⁹.

 

Referimet

 

1. Malte-Brun, C. and Huot, J-J-N. (1834). A system of universal geography: or A description of all the parts of the world. S. Walker, Boston, f. 415.

2. Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1996), “Ambracia”, in Hornblower, Simon; Spawforth, Anthony, Oxford Classical Dictionary (3rd ed.), Oxford University Press, Oxford.  

3. Oberhummer E. (1887). Akarnanien, Ambrakia, Amphilochien, Leukas im Altertum. T. Ackermann, München, f. 6-7.

4. Peck, H.T. (1898). Harpers Dictionary of Classical Antiquities. New York, f. 64.

5. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen.

6. Titus Livius (Livy), The History of Rome, Libri 43, 21.

7. Pliny the Elder, The Natural History, Libri  IV, 1: “molossorum flumina aphas, aratthus”.

8. Hamp, E. (1966). Ancient Indo-European Dialects: Proceedings. Ed.  Birnbaum, H. and  Puhvel, J., University of California Press, London, p. 104-105 (97-121): “but apart from the surprising syncope, kt should give ft or jt, and not t from that level”.

9. Kretschmer, P. (1896). Vep. përm. f. 258 : “Von den Illyriern rührt vermutlich auch die Assimilation in dem Flussnamen Ἂραχϑος (Ptolem. III 14,6. Liv. 43, 21): Ἂραϑϑος (I.v. Krkyra, IGA. 343), Ἂρατϑος (Polyb. 21, 26, 4. Strab. VII 325), Aratus  (Plin. IV 4), Arethon (Liv. 38, 3). Denn dass der Wandel von kt über ht zu tt illyrisch war, dürfen wir schliessen 1) aus dem Albanesischen: natë, lit. naktis;  pesë, skr. pañkti (G. Meyer, Alban. Stud. III 5). 2) aus dem histrischen Nesattium (Plin. III 127), Νέσακτον (Ptolem. III 1, 27). 3) aus venet. rehtiia, dass Pauli (Die Veneter p. 256) ansprechend als Namen einer Göttin Rectia erklärt.”.