ATI – Dielli | The Sun

– Emocion për praninë e tij të mistershme –/

Nga Visar Zhiti/

Kur themi Atë Gjergj Fishta, janë bashkë e të pandara emri i Poetit me fjalën parake, të lashtë sa vetë shqipja, “Atë”/ baba, që tashmë kanë marrë kuptimin më madhor, forcën shpirtërore dhe sigurinë e Fjalës të Patriarkut të letrave shqipe, që i ngriti në lartësitë botërore të eposit, duke u bërë sa ndërgjegje, po aq dhe kushtrim i shqiptarizmës në shekullin XX, në fillimet e të cilit ribëhej shteti shqiptar, pas një pushtimi mbi 4 shekullor dhe copëtimeve të rënda të trojeve.

At’ Gergj Fishta duhej të tejkalonte dhe tri vdekjet e veta, atë të pas kalimit në amëshim, vrasjen e Emrit dhe të Veprës dhe të Varrit. Edhe vdekjen donin t’ia vrisnin, por Ai mori pavdekësinë.

Mund të thosha që u ringjall, por Ai ishte gjallë gjithmonë, djalli, armiqtë e Shqipërisë, kundërshtarët, s’e mposhtën dot. Mbetet triumfator. Me një lloj misteri përtej kritikës dhe harrimeve të qëllimta. At’ Gjergj Fishtës i ra barra të mbartte amanetet e kombit, kumtet e maleve tona si të mbetura në gojë shpellash, buzëve të plagëve të shekujve, duke u bërë dhe vetë zë i madh, me fuqitë hyjnore të Mujsit dhe të Halyllit (kupto: Muji dhe Halili). Mbarti kryqin e Krishtit dhe priu me gjuhën e popullit të tij kujtesën dhe ndërgjegjet.

At’ Gjergj Fishta u bë dhe vetë një legjendë moderne, ndërkohë ishte Poeti i gjallë, biblik, plot dije dhe urti, por që shungëllonte shqip si orteqet e maleve tona, onomatopeik dimrash e betejash e i lumenjve të gjakut. Akademik roman ndërkohë, që befas kthehej në lirik, me një romantizëm po aq dhe europian, Edhe dramaturg, prozator, mendimtar, kritik letrar, etj. Gjithmonë me një si zëmërim perëndish, që nga dashuria kristiane, si poet e kthen në satirë dashamirësë, ishte satiristi më i mirë në Ballkanin e kohës së tij, por që kumbon dhe sot aktual. Disa nga shpotitë e tij ngjajnë të porsa shkruara për ata që i kemi përreth dhe në krye

Átë Gjergj Fishta është veprimtari i lartë Kombëtar, patrioti i flaktë, deputeti në atdhe, opozitar dhe diplomati nëpër botë i çështjes shqiptare. Dhe nën pushtuesin, aspak bashkëpunëtor me të në dëm të vendit të tij, ai bëri politikanin e atdheut. Prift dhe poet. Me kryqin dhe Fjalën. I dekoruar dhe nga armiqtë për paqen që sillte. Ka të dhëna se është propozuar për çmimin “Nobel nga amerikanët.

At’ Gjergj Fishta është një fenomen në kuptimin metaforik, por dhe të zakonshëm, Ai u bë shumë i njohur qysh në gjallje, por dhe pas vdekjes, jo vetëm të tij, kur Shqipëria ishte në perandorinë komuniste, me diktaturën më të keqe të saj, ashtu varrprishur, me eshtrat e hedhur me një thes djalli në lumin Drin, Ai prapë gjallonte. Enciklopedia ruse dhe sllavët e Jugut e shikonin si rrezik dhe kundërshtar pasionant, por Ai ishte kundër shovinistëve sllave dhe kujdo, Europë qoftë, nëse ishin kundër atdheut të tij. Dhe At’ Gjergj Fishta vinte mistershëm. Më shumë se nga nëntoka, vinte nga Qielli, i vetëtimtë, me dritë të beftë, i pazhdukshëm ashtu si besimi, si me porosi nga Zoti.

Do sjell shembuj të thjeshtë, por me domethënie, sipas meje. Në festivalet folklorike, që bëheshin nën diktaturë, malësorët me lahutë këndonin me vargje të At’ Gjergj Fishtës, regjimi s’kuptonte gjë, se ato ishin bërë popullore, anonime. Poeti ia kishte kthyer borxhin popullit të vet duke arritur kështu atë që pak poetë e arrijnë në botë. Kur po binte diktatura dhe njerëzit guxonin të iknin, të takoshin, të shihnin Shqipërinë Jugë e Veri, për t’ju bashkuar protestave, kudo që bëheshin, në Shkodër, Tiranë, Kavajë, Lushnjë, Vlorë, Korçë, etj, në njërin nga autobuzët dikush kishte nisur të recitojë diçka nga “Lahuta e Malcis” e Atë Gjergj Fishtës, befas ndal, ndoshta pa diçka nga dritarja apo po mendonte gjë tjetër, por menjëherë të tjerët në autobus do ta vazhdonin recitimin, dukej sikur u krijua kori antik, njëri thoshte një varg, tjetri vargun tjetër… kështu kishte ndodhur gjithmonë me Atë Gjergj Fishtën nëpër popull, në teatër, në pllaja, në kuvende burrash, por dhe në burg.

Vepra e At Gjergj Fishtës është pjesë e Vargmaleve të Shqipërisë. Së bashku me pararendësin e tij, Naim Frashërin, që ai e adhuronte, të dy së bashku ata sikur bëjnë dy kokat e shqiponjës në Flamurin tonë.

* * *

…u bënë 80 vjet, që nga 30 nëntori i viti 1940, kur Atë Gjergj Fishta mbylli sytë përgjithmonë dhe mori udhën qiellore të amëshimit. Në tokë, me baltën që u hodh mbi të, u bënë statuja të tij. Më së fundi u ribë shtëpia e tij e lindjes në Fshatin Fishtë, e rrënuar si vetë kujtesa dhe ndërgjegjia jonë, u kthye në muze. Ai nuk është thjeshtë vlerë muzeale, por frymë Kombëtare. Shtëpia e Atë Gjergj Fishtës është në shpirtin e çdo shqiptari. Besoj se Presidenca, Shteti, Parlamenti, këtë vit e kishin shpalur si Viti Atë Gjergj Fishtës, s’e di a kështu dëshiroj të ketë qenë, dhe akademitë, bibliotekat, ajo e Françeskanëve së pari në Shkodër, botuesit, media, shoqatat, grupet etj, e kanë përkujtuar me botime e konferenca, manifestime e homazhe. Kritika letrare, studiuesit, shkrimtarët, poetët, sidomos të rinjtë, personalitetet e larta të venditi e kanë thënë fjalën e tyre siç dhe do të thonë. Kështu besoj… Ndërkaq, e di, më shumë është thënë dikur, nga më të shquarit e Kombit, nga personalitete të huaja, përkthyesit e tij në gjermanisht, italisht, anglisht, etj, etj. Gurra fishtiane nuk shterr, Unë dhashë emocionin tim sot, pa asnjë pretendim, thjeshtë fola. Ardhurimin ndaj Atë Gjergj Fishtës e kemi dhe të trashëguar, nga etërit. Babi im, që kur isha fëmijë, e kutoj që na recitonte vargje nga Naimi dhe nga Fishta, atëhere kur Ai ishte i ndaluar. Ja, pos jell një strofë nga poemat e tij botuar postume. Piktori Guljelm Mosi, i frymëzuar, kompozia dhe një tablo, im atë në takimin me Atë Gjergj Fishtën. Edhe unë kam shkruar poezi për Fishtën dhe në burg, edhe më pas, edhe në gegnisht. Të rinj dhe studentë sot e studiojnë, mbrojnë diplomat me tema për të. Kështu besoj. Dhe desha të thosha, që megjithatë, edhe kur nuk e dëgjojmë, zemra e At’ Gjergj Fishtës rreh mistershëm si zemër e popullit.

POEZITË TONA PËR POETIN

HEKURAN ZHITI

(Është quajtur dhe “Gjergj Fishta i Toskërisë” për poemat e tij dhe satirën..

Një strofë nga libri “Kryengritje shqiptare në parajsë”, shkruar në vitet 1943-44, vënë në skenë në ato vite, së pari në Berat, ku jetonte autori…):

GJERGJ FISHTA

(del nga një altar mermeri)

“Edhe hana do ta dije, edhe dielli do t’ket pa,

Se përqark kësaj rrokullie si Shqipnia’i vend nuk ka!

……….…………………………..

Atje lejnë, po, Toskë e Gegë, /si dy rreze n’flakë, t’një dielli:

Si dy rrufe që shkojnë tue djegë,/kur shkrep reja nalt prej qielli.”

………………………………………….

Jehona e Fishtës

Zani m’dridhet nga dashnia,

dridhen kryqat n’vorret tona.

Po s’u ba paradis Shqipnia,

nga Qielli do zbresin me jehona…

VISAR ZHITI

(Nga libri me poezitë e burgut “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”)

DY VARRE PESËQIND VJET LARG NJËRI-TJETRIT

Përsëri erdhën nga larg, nga shkretëtirat. Kaluan

malin e fundit. Panë detin e madh, të huaj.

Si llahtarí të kaltër, harbonjëse shtynte dallgët,

si gjokset lakuriqe të grave të haremeve. Ja çadra

e tyre si trëndafil mes mijëra çadrave ushtarake, mes topave dhe kuajve nën rrapëllimën e daulleve dhe kazanëve, nën emblemat absurde. Pluhur i para

pesëqind vjetëve. Atje poshtë ishte qyteti i vogël, i pushtuar. Kisha dhe varri i Gjergj Kastriotit, i xhindit, që xhindosi Sovranin e madh. Do të suleshin ata, gjithmonë ata, të njëjtët ata, do të shkulnin pllakën e rëndë të varrit, do të nxirrnin eshtrat e heroit si eshtrat e vetë kombit. Pastaj

do t’i thyenin, copa-copa, eshtrat me baltë, të gjata

sa shpatat. Do të thyenin kafkën si kubenë e qiellit.

Të çmendur dhe makabër. Nga një copë kockë si hajmali

do të varnin në qafë ushtarët për të pasur fat

nëpër betejat si armiku i tyre i madh. Pesëqind vjet më parë, kur dhe varret tani janë varrosur në harresë. Ra nata. Nata e kombit. Me heroizma si me gërmadha, pa skelete heronjsh.Nata me britma robërish që digjeshin si pishtarë. Pesëqind vjet natë ballkanike. Frutat e pemëve ashtu si buka s’kishin shije. Rrënjët thithnin gjak të turbullt,

të përzier. Nëpër tokë kalbeshin trupa barbarësh dhe

dezertorësh, bejtexhinjsh dhe devesh, spiunësh

e kuzhinierësh të paqes më të kuqe se lufta. Njeriu

binte e malet bëheshin më të lartë nga kufomat.

Malet u mbushën me partizanët e luftës më të fundit të

botës, plot si me pyje. Gërmadhë u bë mishi

i historisë dhe ne kujtuam se erdhën ditë të reja.

Besuam tek urat. Besuam që deti u bë e dashura

e të gjithëve si liria. Kështu thoshin këngët. Pastaj, ah, pastaj kur u hap tymi i betejave, nëpër pellgje pamë pasqyrimin e sundimtarëve të ikur, të sundimtarëve tanë

që na udhëhoqën, u përzjehej pasqyrimi nëpër pellgje,

binin si pluhuri i pushtuesve të para pesëqind viteve.

Na merreshin mendtë si këmbët. Dhe u sulëm ne, vetë ne,

jo pushtuesit, te kishat tona. Thyem kryqin e

megjithatë nuk shpëtuam dot nga udhëkryqi ynë. Në një tjetër kishë gjetëm skeletin e Gjergjit… jo, jo të Kastriotit…

të Gjergj Fishtës, më të madhit rapsod të shekullit njëzet,

e fundmja lahutë e botës. Në zjarr i kishim hedhur librat

e tij. O Zot! Jo, jo, nuk do t’ju them që pushtuesit anadollakë na vodhën skeletin e kryetrimit dhe ne, vetë ne,

me duart tona, ditën me diell, humbëm skeletin e poetit,

(s’ua ndamë letrarëve të rinj si copa hajmalish

kockat e tij), e hodhëm në lumë. Në lumin që vinte

nga sllavët. Me brinjët e poetit mund të bëhen lira të bukura.

Spaç, 14 janar 1983

(Është botuar dhe në numrin e parë të revistës “Hylli i Dritës”, kur nisi të ridalë pas rënies së diltaturës… është përkthyer dhe italisht nga poetja arbëreshe Cate Zuccaro dhe është lexuar dhe në kishën San Atanasio në Romë, etj, )

SHKODËR, (RI)VARRIMI I GJERGJ FISHTËS

(Nga libri me poezi “Thesaret e frikës)

N’varrin e shembun dhe t’harruem u gjetën

copra kocash, mbetun nga mëkati i pakalbun.

Çka mund t’bahet me to, o At’, veçse skeleti i dorës,

që mbi dhė ka shkrue eposin e vdekun të t’gjallëve

e nan dhė eposin e gjallë të t’vdekunve? Baj kryq

dhe dora m’zhvishet, bien mishi, m’bahet skelet

si dora jote e kombit. E mbushim me zanin tand si

shpatën me millin. Se e gdhendëm drunin e fatit tonë.

Ranë bujashka fjalësh n’varrin që s’do të vdesi ma.

Visar ZHITI

Shkrimtari Ardian-Christian Kyçyku flet nga Rumania në një rrëfim ekskluziv për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, paraqet librin e tij të fundit “Ati”. Në rastin e “Atit”, drama është vetë jeta. Krejt qënia e Atit, ndonëse endet mes një bote tejet të prekshme e madje të rëndomtë, bart një poezi të epërme, që nuk bëhet për art a zbavitje, por për mbijetesë. Me shkrimtarin Ardian-Christian Kyçyku bisedoi gazetari i “Diellit” Sokol PAJA.

“ATI”APO HISTORIA E NJE BABAI SHQIPTAR

Ngaqë në kohën e sotme lexohet pak, autori ndihet shpesh si ndonjëri nga ata mashtruesit tek “Rrobat e reja të mbretit”. Ndaj edhe jam i detyruar të them dy fjalë për ngjarjen. Një baba shqiptar, i varfër dhe i trajtuar si shumë “askushë” të tjerë, befas blindon derën, i thyen këmbën djalit të vetëm, Adriatikut, dhe e mbyll në shtëpi, duke i dhënë të përkthejë në anglisht, sipas porosive të një urdhëri të fshehtë, “Kanunin”e Lek Dukagjinit. Ndërkaq, Ati lyen flokët, vishet dhe sillet si i biri, duke ua bërë të njohur sa më shumë vetëve rrugët ku do të endet çdo ditë, kafenetë a dyqanet, ku do të ndalet, orët kur do të ndodhet në një vend a në tjetrin.Vazhdimi mund t’i japë secilit lexues një “çelës” të vetin për zbërthimin e kësaj tragjedie që, në trajta të ndryshme, vijon të rrënojëkudo fate familjesh e farefisesh.

ATI, ME EMRIN ZEF, Ç’DO TË THOTË KY PERSONAZH PËR LEXUESIT?

Është një baba shqiptar plot halle nga ata që, sipas ligjeve të jetës, duhet të mbyllen pas vdekjes, dhe me gëzime që mjaftojnë për ta mbajtur shpirtin gjallë. Vetëm se, në rastin e Atit, tragjedia që synon të shmangë mund t’ia pakësojë vdekjes fuqinë për të mbyllur halle. Ati bën çmos të shpëtojë mbiemrin dhe vijimësinë e farefisit nga rrjedh. Librin e kam shkruar në vitin 2003. Për të davaritur çdo hije dyshimi mbi ndonjë blasfemi të tërthortë, po shënoj se Zefi nuk është Jozefi apo Josifi i Dhjatës së Re. Nëse ndërkohë nuk e kanë vrarë, – Zot na ruaj! – në vend të të birit, ose nuk ka vdekur nga pleqëria, Ati vazhdon tëendet nëpër Tiranë, duke pritur ta vrasin. Nuk dua t’i fryj përtej caqeve rolin dhe ndikimin e letërsisë, por duhet të dëshmoj se, mes rreshtave të librit ka disa “kode” që, po të jenë zbërthyer si duhet nga pjesëmarrësit në ngjarje, mund t’ia kenë ndërruar mendjen gjakësit, ose të paktën ta kenë stepur të mendohet edhe një herë. Se mrekullitë janë të mundshme gjer edhe kur thjesht i ëndërrojmë në frymë fëminie. Ky libër më ka shtyrë të dëshiroj me gjithë shpirt që të bëhet sa më i njohur, kurrsesi jo për shitje e bujë, por thjesht se ndoshta shpëton, ose zgjat të paktën një jetë.

SI SHKRIHET NË ROMAN INSTIKTI I MBROJTJES SË PASARDHËSIT?

Ngjarja zgjon mendime dhe ndjenja që s’para i lakmojnë shpesh bashkëkohësit, ose që dynden vetëm të tjetërsuara. Duke zëvendësuar të birin në jetën e përditshme, Ati, në fakt, i “merr” jetën dhe ngulmon t’ia heqë familjes / farefisit fatin që, për shkak të përsëritjes së gjërave brez pas brezi, duket më i drejti dhe i pashmangshëm. I “merr jetën” të birit dhe nxjerr jetën e vet në “mejdan”, që t’ia ndërpresin pikërisht për të zgjatur jetën e fisit.

CILA ËSHTË DRAMA DHE CILI ËSHTË TENSIONI I BRËNDSHËM I PERSONAZHIT KRYESOR?

Në rastin e Atit, drama është vetë jeta. Mund të duket e stisur, por kjo jetë e tij është plot dritë dhe vë në lëvizje një përfytyrim që do t’ia kishte zili çdo artist. Krejt qënia e Atit, ndonëse endet mes një bote tejet të prekshme e madje të rëndomtë, bart një poezi të epërme, që nuk bëhet për art a zbavitje, por për mbijetesë.

SHËNDËRRIMI I NJERIUT, SI AKT I VIJIMËSISË

Njeriu që gjithë jetën ka qenë degdisur në skaj të vëmendjes, trajtuar gati nga të gjithë si numër pa kuptim, magjeps e shtang kur niset të shpëtojë emrin. Veç të tjerash, për shembull, Ati sajon edhe ekzistencën e një urdhëri të fshehtë, shumëshekullor, me anëtarë në mbarë rruzullin, dhe i cili ndoshta duhet themeluar vërtet. Në prag pleqërie, Ati bindet se, më bukur e më me kuptim se aq, s’ka si të jetojë. Hyn i vetëdijshëm në një vdekje për gjakmarrje, vdekje që shkruan poezi çast pas çasti në lëkurën e tij, pa ia shtrenjtuar, por as pa ia ulur çmimin lëkurës së tij prej “askushi”. Nuk ka ku gjen as poezi, as vdekje më të bukur. Nga një pikëpamje, ata që kërcënojnë t’i marrin gjakun ia shndërrojnë krejt ujin e trupit në gjak. Ndoshta edhe është mirënjohës për sprovën e tmerrshme që përballon dhe lutet ta ketë jetën sa më të gjatë jo siç dëshiron vetiu çdo vdekatar, por që të mos jetojë jashtë Bukurisë.

IRMA, NËNA, MBART NJË PESHË JO TË VOGËL NË NGJARJE

Pa fjalë të tepërta e lotsjellëse, Irma është një nga mishërimet e nënës shqiptare. Zoti jep jetën perms saj, ndërsa ajo rron, me një lumturi të papërshkueshme nga të tjerët apo nga letërsia, për fëmijën që ka lindur dhe për burrin me të cilin ka ngjizur fëmijën. Duket e përulur, sepse qëndron prorelart, në tjetër qiell metaforik. Kam përshtypjen se ajo mbërrin një dekikë para të shoqit, ose ka qenë gjithmonë në Bukurinë që përmenda.

MISTIKA DHE BEFASIA NË NJË KOHË TË ÇMENDUR QË ÇMEND EDHE NJERËZIT

“Koha e çmendur” është hapësira e pafajshme ku jemi mësuar të mbledhim, si në plehëra, mëkatet, pamundësitë dhe lëkundjet tona. Çmenduria nuk është ves. E madje nuk është as krejt sëmundje, përderisa vetë poezia (mbase për ta çmësyshur) shpesh “çmohet” si përmasë apo degë e çmendurisë. Koha është shuma e veprimeve dhe e mendimeve të atyre që janë “bashkëkohës” me të. Besoj se më e saktë do të ishte “Kohë jo njerëzore”, në mos po “çnjerëzore”. Kjo nën kupton ngutjen e njerëzve për ta fshehur dhimbsurinë, mirëkuptimin, mëshirën, ndarjen vllazërisht të dashurisë ndaj vetes me të tjerët, dhe empatinë, aq sa ato të fiken përfundimisht. Në mjegullën që buron nga çdo vetëngujim i tillë, apo edhe “vetëvrasje”, njerëzit, të cilëve hallet iu duken të padrejtë, ëndërrojnë e mezi presin të bëhen si të tjerët (ata padrejtësisht fatlumët), dhe anasjelltas. Për fat të keq, harrohet e vërteta se zhdukja e halleve i heq shpirtit luftën e domosdoshme dhe e kërcënon me zbrazëti, ose me fikje. Sa për mistikën, – lidhur edhe me “kodet” e tekstit e të nëntekstit, – aspak rastësisht “ati” gjendet në jo pak fjalë të librit dhe të kësaj bisede: f-ati, Adri-ati-k, g-ati/shmëri, k-ati, zgj-ati, fsh-ati, pall-ati, ati-j, ç-atitë, arr-ati-a, shtr-ati, emp-ati-a e të tjera.

KUSH ËSHTË ARDIAN KYÇYKU

Ardian Kyçyku njihet me pseudonimin letrar: Ardian-ChristianKyçyku / Kuciuk), ka lindur në Pogradec më 23 gusht 1969, është autor i mbi 50 librave origjinalë shkruar në gjuhët shqip e rumanisht. Kreu studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës, në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, dega Gjuhë-Letërsi. Doktor i shkencave filologjike, doktorant në teologji, profesor universiteti dhe rektor. Bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i Revistës Haemus. Fitoi çmimin Kombëtar të Letërsisë “Penda e Argjendtë” për tregim (2012); Qytetar Nderi i Pogradecit (2014); Akademia Kult – Çmimi “Libri artistik i vitit / Shkrimtari i vitit” (2015 dhe 2018); Çmimi II “Katarina Josip” për Dramë Origjinale Shqipe (2016); Çmimi i Madh – Festivali Ndërkombëtar i Filmit Trèscourt (2017); Ambasador i Kombit, Tiranë 2019.

POETI GJERGJ FISHTA, ME TË VËRTETË ATË…

“ATI” OSE POEZIA E MBIJETESËS