BESIMI HËNOR DËSHMI E AUTOKTONISË – Dielli

Zgjidhja më e keqe, qëndron pikërisht në fshehjen e historisë pas një strukture të ngritur tashmë, ku ajo bëhet objekt dhe mohohet si vlerë.Emmanuel Mounier/

Nga Fatbardha DEMI/

Po të pyesim shqiptarët e shekullit të 21, se ku ndodhet krahina e Manit, duke patur parasysh historinë e famëshme të saj, nuk do të mundin të na përgjigjen. Kjo për faktin, se në tekstet e Historisë nuk ekziston një emërtim i tillë. Siç duket vendimet politike të 1913 dhe veprimet ushtarake që i ndoqën, ndanë jo vetëm territorin dhe popullsinë, por edhe historinë e Shqiptarëve.

Historia e vërtetë e krahinës së Manit (pjesë e Akaisë dhe Moresë së më vonëshme) krahas asaj të Dardanisë (Kosovë-Sërbi) Thrakisë (Bullgari-Greqi-Turqi) , Thesprotisë dodonase (Greqi) dhe krahinave të tjera, sot është fshirë ose tjetërsuar, jo vetëm në literaturën historike europiane por edhe atë shqipetare. Bëhet fjalë për një hapesirë kohore që zë fill nga para-historia e deri në ditët tona. I vetmi fill, që lidh sot shqipetarët me këtë krahinë , është kënga e famëshme “Moj e bukura More”.

Historia e Manit eshte simotra e historisë së iliro-shqipetarëve, jo vetëm për rrënjët e saj mijëravjeçare në kohë dhe të popullsisë së saj autoktone arbërore, por edhe për tiparet dhe karakteristikat e saj luftarake. As Filipi i V-të i Maqedonisë (219-218 pk) dhe as romaket që nënshtruan të gjithë Peloponezin, nuk mundën ta pushtojnë këtë krahinë malore.(1)

Mani dhe banorët e saj manjotë, gëzuan autonomi administrative pothuajse në të gjitha kohërat, fakt që dëshmohet edhe për zonat e tjera shqipetare. Studiuesi Veis Sejko pohon se “Bëjnë plot 2065 vjet pavaresi administrative, ushtarake dhe ekonomike e Malësisë shqipetare e cila gjatë kësaj kohe ka krijuar një kulturë të pastër kombëtare me të cilën ne mund të krenohemi”.(2)

Në Areopol, kryeqyteti i lashtë i Manit, emri i të cilit i kushtohet Perëndisë së luftes-Ares, Petrobej Mavromihali me 17 mars 1821, ndezi i pari luftën për pavaresi kundër Perandorisë Osmane, (3) që u kurorëzua me ngritjen e shtetit të pare të pavarur në Ballkan, ay i shqiptarëve (1821-1834) i tjetërsuar nga aleanca ortodokso-anglo-ruso- franko-prusiane, në shtetin helen të Helladës (Greqi).

Homeri ishte i pari, që i përmënd qytetet e krahinës së Manit në Librin e dytë të Iliadës. Mitet gjithashtu na kujtojnë se Paridi, princi i Trojës, mbasi e rrëmbeu Helenën, gruan e Menelaut, e kaloi natën e parë pikërisht në ishullin Cranae të krahinës së Manit. (4) Gjashtë kilometra larg qytet-shtetit të Spartës (në Man), në qytetin e Mistrës, e ngrysi jetën e tij eruditi arbër Gjergj Xhemisto Pletone (shk XV), një nga figurat më të shquara të Rilindjes Europiane.

Napoleon Bonaparti, bir i një familje të emigruar nga kjo krahinë, sikurse edhe të parët e familjes së shquar Mediçi, ju drejtohej banorëve të Manit si “pasardhës të Spartës”. Edhe udheheqësi arbër i luftës së 1821, Theodor Kolokotroni, i quante bashkë-kombasit e tij manjote “spartanë”.(5) Ky emërtim nuk qe një përvetësim i emrit, prej lavdisë që gëzonin banorët e shtetit të Spartës, siç ka ndodhur rëndom me fiset aziatike të ardhur në Europë. Por rrjedhojë e njohjes së origjinës së tyre, traditave kulturore, zakonore dhe të besimit të njejtë të maniotëve të shekujve modernë, me ato të spartanëve të lashtë.

Një dëshmi e autoktonisë së arbërve, në jugun e Gadishullit është edhe vetë emërtimi “Mani” i krahinës, që e ka burimin tek emri i Hënës dhe besimin hënor (sellenizmi) dodonas dhe përbën objektin e këtij shkrimi.

Po ç’lidhje ka emërtimi i krahinës “Mani” dhe emrit të Hënës?

Fillimisht kjo lidhje ishte një hamëndesim, i mbështetur nga fakti se besimi dodonas ishte hënor dhe emertimin “mani”apo forma të rrjedhura nga kjo rrënjë e Hënës, gjëndeshin në vëndet e tjera. Me sa di, emri “Mani” apo i përafërt me të për Henën, nuk njihet në fjalorin shqipetar të sotëm. Antropologu William Smith (1846-1894) në veprën e tij “A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology” pohon, se “Mene” ishte një nga emrat e Hyjneshës hënore Sellena e Dodonës.(6)

Edhe në mitologjinë romake gjejmë perëndeshën Mena të cilën Plinio (Plinio 29, c.4) dhe profeti biblik Isaia (650 pk, Isaia C.67 v.11) e pohojnë si hyjneshë të Hënës.(7) W.Smith gjithashtu sjell një dëshmi të Stephanus Byzantinus (s. v. Μάσταυρα), se Hyjnesha Rea, nga Lidjanët emërtohesh “Ma” dhe i sakrifikoheshin demat, simbol kultik i Hënës. (Comp. Welcker, Trilog. p. 167.) (8) Por edhe i biri i Reas, Zeusi/Giove romak, ndër emrat e shumtë të tij ishin Maius dhe Sum-manus. (9) Për t’u bindur dhe gjetur formën zanafillore të këtij emri, do të duhet të kërkojmë emërtimin “Man” të Hënës, në fjalorin dhe mitollogjinë e hapësirës “euro-afro-aziatike”, ku u përhapën fiset pellazge.

Kjo metodë krahasuese gjuhësore dhe e besimeve, plotëson boshllëkun në studimet e Lashtësisë, e krijuar nga mungesa e dëshmive për arsye natyrore apo njerëzore. Historiani i lashtesise, Franz Altheim (1898-1976) më 1939 shkruante: “Ne duhet të mësohemi të mendojmë jo mbi një kulturë, por kulturat, mbi perandori dhe hapësira të medha”. Kërkimi përfshiu emërtime të dukurive: në fushën e besimit, mitollogjisë, riteve, dukurive shoqërore historike e shkencore, të toponimeve etj, që njeriu primitiv dhe ay modern, i ka lidhur me besimin hënor dhe Hënën dhe kanë emrin apo rrënjën e emrit të saj. Në këtë material do të pasqyrohen vetëm disa prej tyre.

Në gjermanishten e lashtë të veriut, Hëna emërtohej “Man” dhe në folklorin e gjerman-folësve të Belgjikës emërtohet “Mana”. (10) Në mitin e popujve gjermanik të Skandinavisë, Hënën-Mana, çdo natë e ndiqte ujku “Hati”për ta ngrënë. Rrënja e emrit “Ha-ti” dëshmon kuptimin edhe të emrit të Hënës në shqip: “Ha-na”, dmth atë që “e hanë”, kur çfaqej e përgjysmuar apo zhdukej nga qielli i natës. Në Shqiperi, kur zihej Hëna mendonin se e hante Lugati apo Lubia dhe qëllonin me pushkë në drejtim të saj. (Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare.)

Studiuesi Massimiliano Franci në librin “Astronomia e Egjiptit” pohon se: “Vëzhgimi i Hënës i pasuroi egjiptianët me mjetin e parë për matjen e kohës: të gjatësisë së vitit, të muajve dhe ndarjen e tyre në javë”. (11) Nuk duhet harruar, se dinastitë egjiptiane të lashtësisë kanë qënë pellazge dhe këtë e dëshmon edhe emri i Hënës në gjuhën afrikane “maan”.(12) Hëna i dha emrin e saj: njesisë matëse “mas-mat”, muajit, si dhe ditës së parë të javës. Këtë e vërejmë në gjuhë të ndryshme : [hëna-muaji-dita e parë e javës] në gjuhën afrikane”maan-maand-maandag”, angleze “moon- month-monday”, suedeze “moon- manad- mandag”, gjermane “monat-mond-montag”, persiane “mâh-mâh”(hëna dhe muaji),etj.

Ky fakt dëshmohet edhe tek popujt që erdhën në shkVII-XI në Europën lindore dhe Gadishullin Ilirik, që sot quhen “sllavë”. Ashtu sikurse morrën prej Ilirëve mënyrën e administrimit, njohuri bujqësore dhe mjeshtëri të ndryshme, morrën edhe besimin dhe emërtimet. Në sllavishten e vjetër (gjuha e vjetër kishtare), muaji dhe Hëna kanë të njetin emër “mésjac”, që përdoret edhe sot nga rusët, ukrainasit, maqedonasit, kroatët etj. Me pushtimin romak hyri në përdorim emri “luna”, ndërkohë që rrënja apo emri i Hënës tek emri i muajit, ka mbetur i pandryshuar. Për formën “mana” te emrit të Hënës, na dëshmojnë emertimet në gjuhën e vjetër gjermane të veriut “man”, gjermane “mond”, daneze “manen”,malteze “moon”, lituaniane“menuo”, ukrainase “misjac” , latviane “mēness”, etj. (13)

Siç vihet re, rrënjët e emrave të Hënës janë “ma/me/mo/mi”etj. Dihet se, fillimisht njeriu përdori vetëm bashtinglloret dhe në rastin tonë ajo është “m”. Sipas studiuesve, emri “man” në gjuhën e vjetër gjermane, angleze dhe skandinave, e ka origjinën nga gërma “m” e alfabetit të lashtë grek (pellazg-shën im). (14) Me fillimin e përdorimit të zanoreve, rrënja zanafllore, mendoj se ka qenë “ma”, ndërsa rrenjët e tjera janë rrjedhojë e shqiptimeve të ndryshme të germës “m”, nga kalimi i kohës, dialektore apo nga emërtimet pellazgjike të folura prej popujve të mëvonshëm të racës jopellazge.

Rrenja zanafillore dëshmohet edhe nga emërtimet një rrokëshe të lashta: “mal”, “mama”, “mas”, etj, që janë të rjedhura nga rrenja “ma” e Hënës, siç do ta shikojmë më poshtë. Dëshmi është edhe emri i Amazonave në mite, për të cilin studiuesi Arif Mati pohon se “ sipas një burimi armen, ky emër do të ketë nënkuptuar “gra të hënës” (15)

Ndjenja e parë që e ka zotëruar njeriun pre-historik ka qenë frika, e cila ishte një formë instiktive e mbrojtjes, shmangies së rrezikut dhe sigurimin e mundësisë për të jetuar. “Frika është ndjenja më e lashtë e botës”, shprehet studiuesi Massimiliano Franci (16) Kjo ndjenjë është e përbashkët me botën shtazore. Tek shqipetarët ka mbetur shprehja “frika ruan vreshtat”, duke treguar elementin mbrojtës të saj. Në hapat e para të njeriut, dukuritë kryesore të natyrës emërtoheshin krahas thurrjes së miteve për to, për t’i kuptuar dhe shpjeguar ato. Rrënja “ha” e Hënës (Hana), e sipër-përmendur, mendoj se shpreh perudhën kur mitet akoma nuk përfshinin hyjnite në formën njerëzore. Kjo periudhë i përket besimit natyror (pa tempuj) pranë lisit në Dodone, apo të drurëve të pyllit, tek besimi “druid”(nga “dru” në shqip) i galo-keltëve.

Toponime me emrin “hana” gjenden në një hapësire të gjerë gjeografike, si në Amerikë, ishullin Hawai, Etiopi, Iran, Çeki, Norvegji dhe “hanna” në Iran, Pakistan, Poloni, Kanada, dhe 12 qytete në shtetet amerikane, (17) gjë që nuk është e rastësishme, por nuk përbën temën e këtij shkrimi. Në kohën e çfaqjes së tempullit pellazgjik-Dodonë, i cili i kushtohej kultit të Hënës, në fronin e tij qe ulur hyjnesha Dione, e cila nderohej edhe nga romaket e Asirët e lashtë. Kjo hyjneshë, të parës që iu ngrit tempulli në historinë e besimit, ishte njëkohësisht edhe Hyjnesha Mëmë (Dea Madre). (18)

Rrenja “di” që shpreh dritën dhe dijen në gjuhën shqipe (në mite-Diona) është trashëguar si emër i Krijuesit edhe në besimin e sotëm të krishterë-Dio.

Studiuesi G.Dumezil, duke marrë të gjitha gjuhët e reja dhe të vjetra, pohon se emri “dio”, e ka origjinën nga gjuhët indo-iranike, nga ajo vedike në formën« deva ». Ky fakt, sipas studiuesit, dëshmon plotësisht ndikimin e gjuhës së popujve “indo-europian”. Gjuha pellazgo-shqipe dhe besimi hënor, e përgënjeshtrojnë këtë teze të shkencës historike botërore, sepse në fjalorin e saj gjëndet shpjegimi zanafillor i fjales “Dio” nga “di” (di-une di dhe di- agoi,u be drite,dialekti çam) dhe gërma “ i ”, për pellazgët, përfaqësonte KRIJUESIN. (shiko Xhuzepe Katapano “Thoti fliste shqip”)

Emri Diona, nga studiuesit mendohet si bashkë-kohëse me të hyjneshës Sellena (Mene) që përfaqësonte kultin e Hënës (apo e njejtë, sepse “di” = “mend”). Megjithatë, unë mendoj se forma zanafillore ka qenë “ma” dhe jo “me”, sepse në sanskritishten e lashtë, emri “manas” [man -as] do të thotë, mëndje.(19) Këtu shikojmë po atë kalim, të një “a” hundore në “e” si tek hana-hena. Si zotëruese e misterit “të krijimit” të racës njerëzore, femra shikohej e ngjashme me Hënën “mëmë” dhe Tokën, që krijonte bimësinë.

Në gjuhën e sumerëve të Mesopotamisë (3000pk) emri “Ma” do te thotë “tokë” (20). Rrënjën “ma” e gjejmë edhe në fjalorin sanskrit për tokën – “mahatī”. (21) Këtë botkuptim, e shprehin shumë skulptura të femrave në lashtësisi që tregojnë gjirin, si dhe emri “Ma” i Reas, nënës së Zeusit apo Cibelës, kulti i së cilës ishte më i rëndësishmi në të gjithë Lindjen e Afërme.

Homeri tek Iliada e përshkruan Hënën/Selenë me sy dhe brirë kau dhe i drejtohet: “ mëma universale”. Robert Graves pohon, se në tërë Mesdheun dhe Europën qëndrore, Hëna trajtohej si « mëma » e të gjitha gjerave, si dhe e të gjitha Perëndive, zonjë e Jetës dhe e Vdekjes. (22) Në gjuhën shqipe kemi emërtimin « mëmë-dhe » (“at-dhe” i përket periudhës së vonë, të patriarkalizmit) dhe shpreh simbolikisht, besimin e pellazgëve se ishin “të lindur nga dheu”.

Zbulimi i parë “shkencor” i njëriut para-historik, ka qenë ndryshimi i Hënës : rritja e formës së hënes-hëna e plotë-zvogëlimi i formës së hënës. Këto tre faza të Hënës që përsëriteshin ritmikisht, ndiqte edhe jeta e njeriut (lindja-maturim-plakja), bota bimore dhe shtazore në natyrë. Pikërisht ky “zbulim” u bë shkas i krijimit të besimit hënor dhe të zbulimeve të rëndësishme praktike të mëvonshme, si matja e kohës, numërimi, përdorimi i baticave të ujit,etj. Arkeologu Alexander Marshack (1918-2004) ka zbuluar në artin e njeriut të periudhës magdaleniane (para13.000 vjetëve) forma të drapërit – hënë dhe tre rrathëve që vijnë duke u zmadhuar , që lidhen me fazat hënore.(23)

Në një papir të gadishullit pellazgjik, gjejmë shprehjen “tre fytyrat e Sellenës”. (Sellena/hyjnesh hënore e Dodonës). (24) Në mitollogjinë e mëvonëshme të euro-afro-azise, do të gjejmë shpesh grupin prej tre perëndish (Hekate, Persefoni, Sellena,tre Karite, tre Moirat, tre Erinat, etj ) Carl Jung vëren se kjo lidhje në grup tresh, është shfaqur që herët në lashtësi dhe përbën , modelin e parë në historinë e besimit, dhe të Trinitas kristiane. (C. G. Jung. “A Psychological Approach to the Dogma of the Trinity “) (25)

Mirçea Eliade pohon, se koha e ndrimit të fazave hënore është përdorur nga njeriu primitiv afro 15 mijë vjet para njohjes së bujqësisë dhe është e kuptueshme rëndësia e Hënës në mitologjinë e herëshme dhe sidomos përfshirja në “sistemin” e simbolit hënor, të dukurive nga më të ndryshme si : gruaja, uji, bimësia, gjarpëri, vdekja, ri-ngjallja, etj (26)

I : Të gjitha veprimet apo dukuritë njerëzore dhe të natyrës, që lidheshin me Hënën, trashëgonin prej saj rrënjën zanafillore “m/ma” apo emrin e saj, me variantet e mëvonëshme të zanoreve: “e,o,i,u”.

Shëmbull, siç e përmendëm më lart, kemi emërtimin e njejtë të Hënës-muajit-ditës së parë të javës. Në gjuhen shqipe kemi “Hëna-e hene” por ka mbetur emëritimi “muaji”, që dëshmon qënien e emrit kultik “man-a” të Hënës, në gjuhën e lashtë shqipe. Janë pikërisht këto emërtime “bija”, ”mbesa”dhe “stërmbesa”, të mara nga emri i Hënës, që do ta vërtetojnë emrin e saj “të humbur”, në fjalorin e gjuhës pellazgo-shqipe. Kjo rrugë ka vështiresinë e saj, sepse siç vëren studiuesi Niko Stillo: “Etimologjia e shumë emrave pellazgjik nga grafia e tyre greke apo latine, nuk është kurdoherë e saktë, sepse të dyja këto gjuhë, shumë nga emrat e lashtë i kanë fallcifikuar gjatë transkriptimit të tyre. (27)

Ky tatuazh i përdorur nga gratë dhe vajzat e krahinës së Zadrimës, sipas mendimit tim, shpreh Hënën në dy pamjet e saj: të dukshme dhe të padukshme , ose dy fazat kryesore: Hëna e plotë rrezatuese dhe Hëna që nuk shihet, apo « e zezë » siç njihet në praktikën e mistereve (ezoterike), të heshtjes, të forcave magjike dhe të botës së të vdekurve. Paraqitja e rolit të dyfishtë të henes, në traditën popullore (« të mirë » dhe « të keqe ») është me rrenjë mijëra-vjeçare. Studiuesit e miteve, kanë vërejtur se në këtë paragjykim të saj, kanë ndikuar edhe njohja e dallimit të stinëve të vitit. Hëna paraqitet si hyjneshë e JETËS në periudhën e solsticit të dimrit dhe e VDEKJES në kohën e solsticit të verës. (29)

Të gjitha perënditë e para dhe më të rëndësishme në mitologji, ishin hënore (paraqiteshin me krahë të shqiponjës, sepse Hëna ishte bijë e Ipes=Shqipes) dhe trashëgonin, sikurse edhe ajo, lidhje të dyfishta, dmth me mbi-tokën e nën-tokën dhe përfaqësonin dukuri natyrore.

Mitollogjia pellazge, ka krijuar figura madhore të hyjneshave hënore të lidhura me natyrën: me pyllin, kafshët dhe gjuetinë, ujin, peshqit dhe lundrimin, tokën dhe malet etj. Më e shquara ndër të cilat, sot njihet hyjnesha Artemisi (në mite përfaqëson Hënën e re). Një tempull madhështor i Artemisit ngrihej në Sparten e krahinës së Manit. Sipas Enciklopedisë Trecani, Artemisi qe themeluesja e shoqërisë së Amazonave (murgeshave hënore) dhe në paraqitjet e herëshme ishte me krahë. (30)

Në traditën popullore shqipetare është e njohur edhe hyjnesha e natyrës-Thana apo Zana sipas E. Çabeit, që mund të hamendsohet si një emërtim i ardhur nga “hana”. Sipas studiuesit Moikom Zeqo, hyjnesha Thana (Thalana, Thana, Thalne) kishte po ato atribute si hyjnesha hënore Artemisi. (31) Këtë hyjneshë e gjejmë, po me këtë emër edhe në mitologjinë etruske, si grua të Tinias (Zeusit).(32) Artemisi në gadishullin Pellazgjik, fillimisht qe adhuruar si hyjnia Mëmë (Dea Madre)(33) sikurse edhe ajo etruske -Mater Matuta, festën e së cilës romaket e festonin më 11 qershor (“matralia”). Çfaqja e Hënës në qiell me tre forma të ndryshme, krijoi një sërë mitesh dhe bestytnish, që shprehnin tre periudhat kohore të njeriut : jetën, vdekjen-botën e përtejme dhe ringjalljen. Zakonisht në ritet e vdekjes, lidhja me Hënën shprehej nëpërmjet numrit 3.

Në librin e tij “Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së Madhe”, Franc Nopça na dëshmon se : “Në Malcinë e Madhe dhe të Vogël ,para se ta nxjerrin të vdekurin nga shtëpia, e ngrenë dhe e ulin qivurin tri herë. (35) Kur e nxjerrin të vdekurin nga shtëpia mbartësi i parë i qivurit pret tre dhëmbë te trari që mban derën. Gërmimi i varrit e fillon punëtori më i vjetër , pasi ka bërë tre dhëmbë në bishtin e kazmës ose lopatës. Ditën e tretë mbas mbarimit, të njohurit e të vdekurit vizitojnë varrin e tij dhe qajnë e ulurisin mbi varr, ndërkaq shtrohen dhe hanë.(36)

Ky numër – 3, që ndiqet me përpikmëri në rastet e vdekjes, është ligjëruar edhe në Kanun : “ Asht me ba gjamë mbë të dekunin tri herësh, tuj përsritun fjalën- i mjeri un”! Lidhja zanafillore e numrit 3 me Hënën, me kohë u harrua, por ritet dhe kultet e besimit pellazgjik, vijuan të kryheshin deri në ditët e sotme. Siç pohon Georges Dumezil, “Në kohën e romakëve , veprimet tradicionale të kulteve ndiqeshin me përpikmëri edhe kur nuk do t’i kuptonin më”.

(37)

Nga studimi i formës së ndërtimit të varreve del, se në lashtësi, nuk kuptohej dukuria natyrore e vdekjes. Mendohej se, sikurse Hëna dhe bimësia në tokë, rishfaqeshin pafundësisht edhe i vdekuri “do të rilindte”. Prandaj Pellazget ia kthenin trupin “mëmës Tokë”(Demitrës) që “ta lindëte” përsëri. Këtë e dëshmojnë varret në formën e mitrës së gruas me një dalje të zgjatur. Studiuesi Reichel-Dolmatoff, përshkruan “ritin e vdekjes” (më 1966), gjatë një varrimi tek indianët e fisit Kogi (Columbi). Mbasi zgjodhi vëndin, « shtëpine e vdekjes » magjistari i mbiquajtur “mama”, shqipton: « Këtu është mitra » dhe futin trupin mbrënda. (38)

Në Sardenjën pellazgjike, janë zbuluar afro 321varreza të përbashkëta fisnore, që i përkasin qytetrimit nuragjik, (2000vjet pk- shekulli i dytë), ku pjesa ballore kishte formen harkore të Hënës dhe planimetria e brëndëshme kishte zgjatimin për “ri-lindjen” e të vdekurve. Ato janë emërtuar nga banorët “varre të gjigandëve”.

Në planimetrinë e brëndëshme të varrit në Mana-Kerioned (Francë) vihet re ndërtimi me gurë në formën e mitrës me një zgjatim për dalje, « ri-lindjen ».(40) Krahina mban të njejtin emër “Man-e”, si “Man-i” i gadishullin Peloponez.

Studiuesja e besimit druit, Emma Restall Orr, shprehet se, paraqitje të figurave që dëshmojnë numrin 3 shprehin “lëvizjen e shpirtit” dhe se “kjo energji shpirtërore është thelbi i jetës”.(41)

Ne sot, vetëm mund të hamëndsojmë se si ju lindi paraardhësve tanë të lashtë, ideja për qënien e një pjese të pavdekshme në trupit e tyre.

U desh të kalonte shumë kohe, deri sa do të kuptohej se i vdekuri nuk ngjallej dhe të lindte idea e SHPIRTIT. Kjo kohë pasqyrohet në fushën e arkeologjisë, me mënyrat e ndryshme të varrimit (varrosje, djegje, mumifikimi) të cilat gabimisht nga studiuesit, bëhen dëshmi për të përcaktuar dallimin racor midis fiseve dhe popullsive. Në fakt, ndryshimi i mënyrës së varrimit është shprehje e idesë së vdekje-ringjalljes që pati popullsia pellazge, në periudha të ndryshme kohore.

Ndërgjegjësimi se i vdekuri nuk ringjallej, nuk do ta ndalonte njeriun e lashtësisë të kërkonte “pavdeksinë”. Edhe në trupin e tij duhej të ndodhej pjesa e “pa vdekshme”(energjia krijuese), siç kishte edhe Hëna. Keshtu lindi ideja e “shpirtit të përjetshëm”, që shkëputej nga trupi i të vdekurit (i cili i përkiste dheut) për t’u ngjitur në botën e përtejme dhe ky vënd ndodhej në yllin e afërt dhe të madh tokësor- në Hënë. Këtë pohim e gjejmë, jo vetëm tek autorët e lashtë si Plutarku, por edhe në fiset e sotme të Polinezisë aziatike. (43)

Le të kujtojmë vajtimin e Ajkunës për vdekjen e të birit, kur i drejtohet Hënës si padrone e botës së përtejme: “Dy fjalë hanës thekshëm ia thotë nana:/ t’u shkimtë drita, t’u prishtë bukuria/ si s’ma çove në Jutbinë ti lajmin/ n’ Lugje t’Verdha shpejt me dalë e mjera,/ bashkë me hy n’nji vorr me djalë të vetëm!”(44)

Të gjitha dukuritë si vdekja-shpirti-varrezat-bota e përtejme-forca magjike vepruese etj, që sipas besimit mitik lidheshin me Hënën, « mëmën universale, që mbretëron mbi gjithshka dhe mbi këdo » siç i këndon Homeri (Iliada), do të marrin rrënjen apo emrin e plote të saj. Emri në lashtësi luante rolin lidhës midis sendeve-njerëzve-ngjarjeve, pra kishte kuptim më të gjerë se sa përcaktimi i një njeriu, një objekti apo një dukurie natyrore. Emri luante rolin e nje simboli, në rastin tonë, atij hënor.

Vdekja, varret dhe shpirti “mana”

Siç e pamë edhe më lart, Hëna krahas jetës si “mëmë krijuese”, lidhej edhe me vdekjen dhe varret.

Dolmen te Mané-Kerioned (Francë), varrezë e periudhës neolitike (3500 pk) e njohur me emrin “tumula”.

Ky tip varri, do të shërbente si varrezë e përbashkët e fisit apo familjes, gjatë periudhës Neolitike, Eneolitike, periudhën e Bronxit dhe të Hekurit. (45) Në mitologjinë finlandeze “mana” emërtohet vdekja dhe vëndi ku shkojnë të vdekurit (46) Në gjuhën shqipe, për vdekjen, kemi fjalën “mort”, italiane « morte», spanjisht « muerte»,latinisht « mortem ». Në gjuhën sanskrite fjala “mara” përcakton vdekjen dhe vëndin e të vdekurve, ndërsa “marīci” vëndin e ndriçuar- parajsën hënore.(47) Në gjuhët e tjera semitike dhe afro-aziatike, fjala që kishte kuptimin e vdekjes: ne gjuhen arabe « mawt », hebraike « mot » ose « mavet » ne gjuhen malteze « mewt » siriane « mautā »,etiopiane « mot » ,etj. (48)

II – Pasqyra e mësipërme dëshmon, se në hapësirën euro-afro-aziatike, për fjalën –vdekje, qëndron rrënja zanafillore « m » e Hënës, me zanoret e mëvonëshme (a,e,i,o,u).

Sipas « Enciklopedisë së miteve » të Micha F. Lindemans, në mitollogjinë romake emri « man-es» përfaqësonte shpirtin e të vdekurve dhe nderohej si perëndi. Germat « D » dhe « M » (Dis Manibus-lat. Perëndisë Man) do të përdoren gjërësisht në pllakat e vareve. (49)

Në peridhën kristiane të romakëve u përdorën tre gërma: D-M-S (S=Sacrum, e shenjtë) Mania, në mitologjinë romake ishte perëndesha e botës së përtejme dhe « mëma » e shpirtrave të të parëve. Kulti i saj nderohej edhe në Arkadi (krahina e Manit)(50) Gjuhëtarët kanë mendimin se fjala “man” e ka origjinën nga gjuha sanskrite, ku “manas” do të thotë shpirti. (51) Në Librat e shenjtë të etruskëve apo siç quheshin Librat e Akerontit (Akeronti dhe lumi me të njejtin emër në Epir, përcillte shpirtrat e të vdekurve), ku përshkruheshin ritet e shenjtërimit, flitej edhe për hyjnitë Mani. Sipas mitologëve, kulti i Manit i romakëve e kishte origjinën nga besimi etrusk. (52) Në gjuhën babilono-aramaike “Mana” nënkuptonte “shpirtin e lehte”. (53) Në ishujt aziatik të Malajzise “mari” emërtohet shpirti i të vdekurit. (54) Në mitologjinë e lashtë baske (Spanjë), figura më e rëndësishme ishte hyjnesha hënore-Mari dhe ishte padrone e botës së përtejme, dhe lidhej me botën e të gjallëve nëpërmjet puseve dhe shpellave. (55) Edhe në ishullin e Kretës është nderuar hyjnesha Mari. Në fjalorin e fesë islame fjala “Maʿâd » tregon rrugën drejt botës së përtejshme. (56)

Shëmbujt e lart-përmëndur dëshmojnë rrënjën e emrit “ma” të Hënës, në emrat që lidhen me shpirtin, vdekjen, varret dhe botën e përtejme. Me qenëse “shpirterat” mblidheshin në një vënd, në Hënë, në periudhën romake emërtoheshin në numrin shumës “i Mani”, duke përfaqësuar “shpirtrat” e familjareve të vdekur apo “kultin e të parëve” (57), të cilit i bëheshin festa dhe rite, të praktikuara edhe në ditët e sotme.

Deri vonë besohej se shpirtrat e familjarëve të vdekur, herë pas here vinin pranë familjes së tyre të gjallë. “Në Mërtur dhe Nikaj është zakon i përgjithshëm, kur për festa ndezin qirinj , t’i lenë dritaret hapur, që të hyjnë shpirtrat e të parëve dhe të marrin pjesë në festat. Diçka të tillë thotë Wuttke për gjermanët e vjetër, të cilët besonin , se shpirtrat e të vdekurve ktheheshin në shtëpi me rastin e festimeve” (58) Në Romën e lashtë për “kultin e të parëve” (shpirtin e të parëve) përdorej emërtimi “mana-num” ku rrenja “num”, sipas studiuesit Xh.Katapano, në hibraishten e lashtë, tregon vijëmsinë e qënies nëpërmjet brezave; një brez që vjen nga një tjetër më i vjetër, prej nga formohet një zinxhir individësh të të njejtit lloj. (59)

Në gjuhën sanskrite fjala “pitarau” = prindër, simbolikisht pasqyrohet me një shtëpi. Kjo fjalë vjen nga “pitr” = ai që të mbron. (60) Shtëpia pranë kokës së Paridit, shpreh shpirtrat “mani” (shpirtrat e të parëve) që e mbrojnë atë.

Në lashtësi, për të lehtësuar shpirin “mana” që të shkëputej nga trupi, lihej trupi mbi tokë deri sa të mbetesh vetëm skeleti, i cili pastaj varrosej. “Dikur ka qenë zakon në Malecinë e Shqiperisë së Veriut- vëren F.Nopçia- të vdekurit i vinin në një ndërtesë të veçantë mbi skare prej hekuri, gjersa treteshin dhe kockat binin në gropë, në tokë. Në Karme dhe Galishte më kanë treguar një vënd ku ndodheshin ndërtesat, që shërbenin për këtë qëllim, që të kujton « Kullat e heshtjes të Parsëve të Indisë »”.(61) Ky rit është praktikuar edhe në Siçili. Shpirti i të vdekurit nga iliro-pellazget emërtohej “mani” duke marrë emrin e vendit ku shkonte, atë të Hënës. Kjo është një ligjësi gjuhësore që përdoret edhe sot e kësaj dite (Tiranë-tiranas, Prishtinë-prishtinas) Studiuesi G.Dumezil pohon se rëndësia e një ideje të lashtë të besimit, vërtetohet edhe nga aftësia e saj e “mbijetesës” në periudhat e mëvonëshme. Ky fakt dëshmohet katër-cipërisht me emrin kultik të Hënës.

III- Emri kultik i Hënës ka qenë MAN-A dhe emri apo rrënja e saj “m/ma” është përhapur në shumë emërtime të dukurive natyrore dhe të shoqërisë njerëzore, në të gjithe botën dhe sidomos në terminollogjinë e besimeve të mëvonshme.

Hëna – forca hyjnore

Çfarë përmbledh në vetvete emërtimi FORCË ? Para së gjithash, në besim dhe mite, “forcën krijuese të jetës” mbi tokë dhe të magjisë hyjnore, që buron nga Krijuesi i plotfuqishëm. Sipas antropologes Antoneta Bertocchi, njerëzit primitivë i lyenin kockat e të vdekurve me bojë të kuqe (ngjyrën e gjakut), sepse mendonin se gjaku përmbante një forcë jetësore magjike (mana) që do të siguronte “ringjalljen”. (62)

Emertimin “Mana” (energji jetësore) gjëndet në gjuhën: Katalane (Spanjë), Çeki, Danimark, Kore, Itali, Maqedoni, Japoni, Suedi, etj. Dhe në dukuri të tjera të besimit, në : Gjermani, Francë, Lituani, Poloni, Portugali, Finland, etj. Vdekja dhe Jeta, siç e pame edhe më lartë, janë të lidhura me dy përcaktime të figurës së Hënës. Për rrjedhojë edhe shpirti-mana” lidhej si me vdekjen ashtu edhe me jetën. Le te kujtojme edhe nje here vargjet e Homerit drejtuar Henes (Sellene): “Sunduese, nenshtruese e rrembimit (forces), sunduese e njerezve, sunduese e gjithshkaje ”. (63)

Sipas studiuesit G.Dumezil, idea e “shpirtit” në zanafill, nuk lidhej me vdekjen, por me “energjinë – magjike” të përjeteshme tek sendet. Para se të bëhej Marsi – perëndi e luftës, adhururohej kulti i heshtës dhe para perëndisë së Gioves, i ishte ngritur kult gurit. (64)

Më vonë, njeriu primitiv këtë « energji-magjike » të sendeve i dha kuptimin e « shpirtit » të përjetshëm “mana” duke “paisur” me të edhe njeriun. Një «mana » të tillë, kishte edhe sëpata dy-tehëshe iliro-pellazge. Figura poshtë tregon një sëpate të periudhës minoike.

Sëpatat « dy tehëshe », sipas G. Dumezil, janë përdorur që në Paleolitik gjatë flijimeve në Kretë e deri në Azinë e vogël dhe shihej si simbol i Perëndise së rrufeve dhe stuhisë – Zeus/Jupiterit. (65) Hyjnesha Cerere, e adhuruar nga etruskët, mbante një sëpatë dy-tehëshe, simbol hënor “i jetës dhe vdekjes” (sëpata përdorej për punë-jeta dhe për luftë-vdekja) (f66)

Armët kryesore të Amazonave ishin : harku, sëpata dy tehëshe dhe një mburojë e vogël në formën e gjysëm-hënës e emërtuar « pelta ». (67) Sipas besimin Budist, energjia-jetësore, “shpirti mana” ndodhej edhe në gurët (me fjalë të shenjta) që viheshin përgjat brigjeve të lumenjve, rrugëve, mureve apo grumbuj gurësh, si shpirtra mbrojtës të vendit. Ato emërtohen “guri-mana”.

“Guri-mana” më i lashtë i gjëndur në Danimark (Snoldelev stone). Në të shihet një kryq i thyer dhe tre brirë kau, simbol kultik i Hënës, që japin idenë e një helike ajri, që shpreh shpirtin e të vdekurit që ngjitet lart. (70)

Fjala “mana” në shumicën e gjuhëve të hapsirës midis Australisë dhe Azisë, ka kuptimin-“pushtet” (71) Figura e malit zinte një vend të veçantë nderimi tek Pellazgët, si element natyror i përjetshëm dhe e lidhnin atë me “forcën-jetike” të Hënës-Mana, duke e emërtuar me emrin e saj: “ma-l”. Zeusi dhe perënditë , qëndronin në majat e maleve, jo vetëm se ishin më pranë Krijuesit, por edhe se ndodheshin mbi një objekt të “perjetshëm”- malin. Në gjuhën sanskrite fjala “gur” shqiptohet po « gur » dhe ka kuptimin: i rënde, serioz, i nderuar, i madh, i rëndësishëm, etj (72) {“fd”:””,”fn”:”menhir.jpg”,”id”:”YMkh5zu0UMgrUM:”,”is”:”1106\u0026nbsp;\u0026#215;\u0026nbsp;1694″,”isu”:”demcgaffey.com”,”ity”:”jpg”,”lu”:”/search?q=menhir\u0026sa=X\u0026biw=1024\u0026bih=486\u0026tbm=isch#imgrc=YMkh5zu0UMgrUM%3A%3BXKp-kIfaWAr86M%3Bhttp%253A%252F%252Fdemcgaffey.com%252Fcountries%252Fimages%252Flisbon%252Fmenhir.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fdemcgaffey.com%252Fcountries%252Fcountries-lisbon.html%3B1106%3B1694″,”md”:”/search?tbs=sbi:AMhZZiujiteciTCsx6dGqA5-77gZ804HJe8kcqlKWSRvVH7D-pLSIYx0oGud9jonf6QqpgbMPpPXgbkE_11ROiSb799UZYrtV1kY-GriFttaPrDx5We6HAgFLBbDLEd3yAr7wYRD6qfVUmvjLAFGIDu7YiQwfE4em6kFHa8JRduvJ4YwUv0LfTnIcmb73cl5zGmnBeyjGiXDZelXZB0SM1pgCqQ3Fo9OEEElLQuw8aabwLSgVyVJIZCd6mM3MzraRsh1NvLQcFLUI\u0026ei=DaNOUov2Os6ZhQeC2oGQCg”,”msm”:”Autres tailles”,”msu”:”/search?q=menhir\u0026sa=X\u0026biw=1024\u0026bih=486\u0026tbm=isch\u0026tbs=simg:CAQSEglgySHnO7RQyCFcqn6Qh9pYCg”,”os”:”355KB”,”pt”:”Countries-“,”s”:”Countries-“,”si”:”/search?q=menhir\u0026sa=X\u0026biw=1024\u0026bih=486\u0026tbm=isch\u0026tbs=simg:CAESEglgySHnO7RQyCFcqn6Qh9pYCg”,”sm”:”Images similaires”,”th”:278,”tu”:”https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcR7HF9ZKVcVDbwn2k8GyI1Kfl3_hKDkBpT09Pg-7-s75GLdeAZx”,”tw”:181}

Edhe vendosja e gurëve të përmasave të mëdha (menhire) në varre, mendoj se shërbente për të dëshmuar se shpirti i të vdekurve ishte “i përjetshem” si mali, nga mirrej guri.

Le të kujtojmë se edhe sumerët (3000pk) tokën, që ishte gjithashtu “e përjetshme” e emertonin “ma”. Rrënja “ma” ndodhet edhe në gjuhën sanskrite për malin dhe majat e maleve dhe « mani » emërtoheshin gurët e çmuar. (74)

Një nga forcat-jetësore më të rëndësishme është ajo e mendjes, prandaj pellazgët e çvendosën shpirtin-mana nga zëmra, siç ishte në zanafill, tek truri, në kohën e Perëndise Ptah dhe Thot, në Egjiptin faraonik. Emrit të Hënës “man”-a, i dedikohet edhe emri i njeriut, që e zotëronte këtë forcë –jetesore, në trurin e tij. Njeriu nga vëzhgues u bë krijues, duke vënë në shërbim të tij natyrën, mitet dhe besimin. Ai tentoi t’i afrohet edhe vetë Zotit, duke emërtuar veten me emrin “MAN” të Hënës qe njihej si “syri i Krijuesit”, në besimin pellazg. Në gjuhën sanskrite “man-u” do të thotë-njeri, krijesë që mendon. (75) Në gjuhën angleze, baske(Spanjë), në Vëndet e ulta, njeriu emërtohet “man”, gjermane, norvegjeze “mann”,suedeze “människa” armeniane “mard”, daneze “mad”, finlandeze “mies”, bullgare, sllovake, “muzh” etj (76)

Une mendoj se fjala “njeri” e gjuhës shqipe, lidhet gjithashtu me Hënën, me kohën kur njeriu para-historik, mësoi të numëronte fazat e saj. Mitollogët dhe studiuesit e historisë së besimit, mund të sqarojnë më saktë, mitin e krijimit të njeriut të parë (1= një) të Adamit, që Zoti i dha pamjen e ngjashme me pamjen e tij. Fakti që emërtimi “nje-ri” është i njejtë me numrin “një”, siç e ka vetëm gjuha shqipe, dëshmon origjinën pellazgo-arbërore të mitit “Të krijimit” dhe të emrit të Adamit.

Në gjuhën e sotme shqipe është ruajtur forma më e vjetër e emrit të Hënës (Hana) dhe mendoj se emri kultik i saj (Mana), lidhet me periudhën e hyjnizimit të figurës së gruas (me çfaqjen e matriarkatit). Gjithashtu mendoj se ky emer është formuar, nga shkrirja e dy emërtimeve që gjënden edhe sot në gjuhën shqipe, me të njejtin kuptim: “mama”=“nana” apo “nëna”(kjo e fundit më shpesh përdoret për gjyshet), duke na dhënë “mana”. Kam dëgjuar se gjyshet në fshatrat e Përmetit i thërrasin “mana”. Dihet se në besimin e pellazgëve, Hëna përfaqësoi hyjneshën krijuese (Dea madre).

Si përfundim : emri Mani i krahinës, në gadishullin e Peloponezit është formuar nga gjuha pellago-shqipe, si gjuhë e besimit të parë e njeriut europian , atij HËNOR dhe ka kuptimin: “Tokë hënore” apo “Tokë e shenjtë hënore”. Populli që i dha këtë emër, donte t’iu tregonte fiseve të tjera, se kjo trevë ju përkiste Arbërve, emër që gjithashtu e ka kuptimin mitik “TOKË E SHENJTË” (do të trajtohet në nje material tjetër).

Fatbardha Demi

8.10.2013

Greenhalgh & Eliopoulos 1985, p. 20. http://it.wikipedia.org/wiki/Maina_(penisola)

f44 Veis Seiko “Mbi elementët e përbashkëta në epikën shqipetaro-arbëreshe dhe sërbokroate” 2002

http://fr.wikipedia.org/wiki/Are%C3%B3poli

(Kassis 1979, p. 7.). http://it.wikipedia.org/wiki/Maina_(penisola)

http://it.wikipedia.org/wiki/Maina_(penisola)

Smith, “Selene”.-http://en.wikipedia.org/wiki/Selene A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology William Smith, Ed.

it.wikipedia.org/wiki/Mena_(mitologia)

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0104%3Aalphabetic+letter%3DM

http://it.wikipedia.org/wiki/Giove_(divinit%C3%A0)

Orchard, Andy (1997). Dictionary of Norse Myth and Legend. Cassell. ISBN 0-304-34520-2) http://en.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1ni )

f28 Massimiliano Franci « Astronomia Egizia » Edarc-edizioni ,Firenze, 2010

http://translate.google.fr/#it/af/luna

http://en.wiktionary.org/wiki/mēness

http://en.wikipedia.org/wiki/Mannaz

f325 A.Mati “Shqiperia, Odisea e pabesueshme e një populli parahelen” Plejad,Tirane,2007)

f12 Massimiliano Franci (po aty)

http://en.wikipedia.org/wiki/Hana dhe http://en.wikipedia.org/wiki/Hannah

www.romanoimpero.com/…/culto-degli-dei-mani.htm.

Fjalor i gjuhes sanskrite http://sanskrit.inria.fr/DICO/49.html#man

http://en.wikipedia.org/wiki/Ma_(goddess)

Fjalor i gjuhes sanskrite (po aty)

(cfr. Robert Graves, “La Dea Bianca”, Adelphi, Milano, 1992) http://www.graffinrete.it/dismisura/articolo.php?a=1&f=2&p=6

http://planet.racine.ra.it/testi/luna2.htm

The Greek Magical Papyri in Translation : Including the Demotic Spells : Texts. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-04447-7. PGM IV. 2785-2890 on pp.90-91, http://en.wikipedia.org/wiki/Triple_deity

http://en.wikipedia.org/wiki/Triple_deity

f34 Mircea Eliade “Storia delle credenze e delle idee religiose” BUR saggi, Milano 2013

f135 Niko Stillo “Etruskishte Toskerishte”

http://www.arberiaonline.com/viewtopic.php?f=38&t=640

http://www.miti3000.it/mito/collabora/radici.htm

http://www.treccani.it/enciclopedia/artemide_(Enciclopedia-Italiana)/

Mojkom Zeqo, “Panteoni ilir”, 1995- http://fejashqiptare.org/showthread.php?t=2)

http://it.wikipedia.org/wiki/Thalna

http://es.wikipedia.org/wiki/Artemisa

(M.Pokrovskij-D.L 1719)- f60 George Dumezil “La religione romana arcaica”, BUR Saggi, Milano,2011

f175 Franc Nopça “Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së Madhe”,botmet “Eneas”Tiranë ,2012

f176,f177,f185 (po aty)

f122 George Dumezil (po aty)

f22 Mircea Eliade (po aty)

http://www.interware.it/TSR/scuole/sardegna/tombe.htm

(http://fr.wikipedia.org/wiki/Dolmen_de_Man%C3%A9-Kerioned)

Emma Restall Orr. Living Druidry. (Piatkus Books, 2004). http://en.wikipedia.org/wiki/Awen

http://en.wikipedia.org/wiki/Awen

Annalisa Ronchi – http://planet.racine.ra.it/testi/luna2.htm

(Kolë Jakova. “Kreshnikët”, “Shtëpia Botuese e Lidhjës së Shkrimtarëve”, fq. 190-191.) “Ballkanizmat: Shtresa greko-romake në folklorin e popujve vendas” Rovena VATA Qendra e Studimeve Ndëruniversitare Albanologjike Tiranë. http://revistahaemus.blogspot.fr/2012/04/ballkanizmat-shtresa-greko-romake-ne.html

http://it.wikipedia.org/wiki/Dolmen

http://en.wiktionary.org/wiki/manata#Finnish

http://sanskrit.inria.fr/DICO/49.html#man.

http://en.wikipedia.org/wiki/Mot_(Semitic_god)

http://www.mythologydictionary.com/mari-mythology.html

http://it.wikipedia.org/wiki/Mania_(mitologia)

Fjalor i gjuhes sanskrite (po aty)

www.romanoimpero.com/…/culto-degli-dei-mani….

http://www.newadvent.org/cathen/09591a.htm

http://www.mythologydictionary.com/mari-mythology.html)

Brian Greaney – http://cartesensibili.wordpress.com/2012/05/28/v-ravagli-le-molte-facce-della-dea-madre-le-streghe-basche-di-zugarramurdi-di-maria-rosa-di-marco/

http://fr.wikipedia.org/wiki/Vocabulaire_de_l%27islam