Nga Gëzim Llojdia*/1.Emily Glass  është një arkeologe,ajo   ka punuar më shumë në sitet arkeologjike në jug të vendit ,kryesisht aty më i njohuri dhe më i vizituari ndërkombëtarisht, quhet Butrint. Emily erdhi në vendbanimin e sotëm Plocë , diku nga viti 2007  sëbashku me një Dr kubanezo-amerikan për të  bërë një server të këtij siti arkeologjik  në kodrinën  me çfarë forme gjeometrike ,të një koni të përmbysur besoj. Emili ishte një pasiononte e kësaj fushe,  filltonte kohe  sëbashku me punëtorët, pa ngritur kokën nën vapën përvëluese që sjellin kodrat e Kudhës-Gërhotit,me një spatul të vogël e thjeshtë dhe këmbëngulëse. Brenda një jave serveri përfundoi dhe Emily  me grupin një mesditë ,zbritën më në jug.Nuk e kisha ndeshur më përveç ndonjë lajmi në mediumet e kohës. Befasisht  një mbrëmje të vonë duke lexuar lajmet te akademia .edu, ndesha këtë shkrim të Emilisë.

2.Emili  Glass  graduar nga   Universiti Bristol,  në degën Arkeologji dhe Antropologji.Askujt nuk do ti shkonte ndër mend si një mision specifik .“Të merrej më mbetjet e diktaturës”.Çfarë mbetjesh,ndërkaq.Mos e ka fjalën qé pjesët e humbura  ti rivendos rregullsisë,llogarit drité-errësirën e ardhur,duke lënë diellin dhe hënën né vetminë e tyre.

Ajo e shpjegon qartësisht këtë mision me këto fjalë:Gjatë Luftës së Ftohtë, Shqipëria materialisht dhe filozofikisht është përvetësuar nga diktatura paranojake e Enver Hoxhës.Kjo la peizazhin komuniste plot me infrastrukturën mbrojtëse të cilat janë nënshtruar një sërë përdorime  zyrtare dhe jo-zyrtare.Duke përdorur një qasje moderne dhe konfliktit arkeologjike, u përqendruam në kulturën materiale dhe dimensione të peizazhit, hulumtimet e mia shqyrton perceptimin dhe identitetin e këtyre krijesave, kryesisht bunkerë,gjatë ndërtimit të epokës komuniste tyre, instalimin dhe përdorimin, si dhe ripërdorimin e tyre post-komunist dhe ri interpretim.

3.Autorja shkruan për bunkerët  se  E.Hoxha krijoi një stacion bunkersh gjatë viteve 1960, si një mjet për mbrojtje, por ai gjithashtu ka shërbyer për të mbajtur popullsinë nga frikë e botës së jashtme.Numri absolut i bunkerëve dhe fortifikimeve që janë ndërtuar krijuan nivelin më të gjerë të mbrojtjes ,që Shqipëria ka përjetuar ndonjëherë, edhe pse efikasiteti i tij nuk ishte testuar ngase  vendi nuk u pushtua gjatë Luftës së Ftohtë.Bunkerë janë instaluar si një përgjigje ndaj një numri të kërcënimeve të huaj në sovranitetin e vendit,shprehet E. Glass.

Kjo ka arritur kulmin e saj gjatë vitit 1968 kohë e pushtimit të  Varshavë të Çekosllovakisë, ku Bashkimi Sovjetik dhe aleatët e saj kryesore kanë ndalur përpjekjet për liberalizimin Çek. Organizata e Traktatit të Varshavës ishte një traktat kolektiv i  mbrojtjes në mes të shteteve komuniste gjatë Luftës së Ftohtë, nga të cilat Shqipëria kishte qenë një anëtar themelues në vitin 1955.Megjithatë, që nga ajo kohë, Shqipëria kishte ndërprerë lidhjet me Bashkimit Sovjetik në vitin 1961 dhe formoi një marrëdhënie të re me Republikën Popullore të Kinës. Për shkak të marrëdhënieve të tensionuara mes Shqipërisë dhe vendeve të tjera të Bllokut Lindor, Hoxha besonte se Shqipëria do të jetë objektivi i ardhshëm i Paktit të Varshavës-për tu  sulmuar dhe për të përgatitur vendin për pushtim.

4.Duke sjell të dhëna rreth këtij fakti,Glaas shkruan:Fillimisht, bunkerë janë prodhuar dhe instaluar në një shkallë relativisht të moderuar, përqendruar përgjatë kufijve tokësore me Greqinë dhe Jugosllavinë dhe kufirit bregdetar me Italinë. Zonat ushtarake, portet, qytetet dhe rrugët kryesore janë të mbrojtura edhe me bunkerë dhe foleve të zjarrit për përdorim ushtarak dhe për të ruajtur municion dhe pajisje. Megjithatë, nga fundi i viteve 1970 dhe fillim të viteve 1980 prodhimi bunker shqiptar shkoi deri në lodhje . Fabrika konkrete filluan të përdorin masa të mëdha për të sajuar  pjesë bunker i cili do të pajisur së bashku si një bashkim pjesësh gjatë instalimit.Kjo do të tregonte  se bunkerët mund të krijohen  më shpejt se kurrë më parë dhe janë ngritur në të gjithë peisazhit. Shkalla e madhe e këtij programi bunker  ka konsumuar sasi të konsiderueshme të financave shtetërore dhe burimeve të punës në një kohë kur plakja e pajisjeve  të  infrastrukturës  dhe industrisë  së  vendit ishte në nevojë urgjente për investime.Kjo situatë u bë më akute pasi Shqipëria ndarë përfundimisht me Republikën Popullore të Kinës në vitin 1978 dhe hyri në një periudhë vetë-mbështetja, pa një protektorat për herë të parë.

Autorja sjell fakte rreth bunkerëve shqiptarë.Numri aktual i bunkerë të prodhuara në Shqipëri  thotë Glass ,gjatë kësaj kohe është e panjohur dhe vlerësimet mund të shkojnë deri në më shumë se 1 milion, edhe pse shuma zakonisht është cituar është diku në mes 400,000 dhe 600,000. Pas vdekjes së Enver Hoxhës në vitin 1985, trashëgimia e ndërtimit të  bunkerëve  vdiq me të. Shqipëria nuk mund të përballonte  këtë shpenzim të  kushtueshëm më gjatë. Pas Udhëheqja komuniste në fund u shemb në vitin 1991, bunkerët u panë  si një trashëgimi të vjetërsuara të një epoke se vendi ishte duke u përpjekur për të lënë pas.Gjatë viteve 1990 dhe 2000, bunkerët e Shqipërisë u lanë të kalben. Natyra e fuqishme e ndërtimit të tyre betoni dhe çeliku i bëri ata shumë të vështirë për të shkatërruar, jeta post-komuniste u rrit dhe bunkerët të ngulitura në peizazhin shqiptar ishin në shpirtin kombëtar. Megjithatë, në vitet e fundit, bunkerët në disa vende janë shkatërruar me makineri të rëndë për nxjerrjen e përforcime metalike të përfshira brenda tyre, duke lënë vetëm një grumbull të betonit pas.Ato bunkerët që mbeten janë të ripërdoren shpesh për qëllime praktike siç janë strehimoret e kafshëve apo për ruajtjen dhe si vende të krijoj raki dhe përdorin si hedh gatim.Bunkerët mëdha dhe të vegjël  që janë të vendosura në zonat turistike shpesh janë pikturuar me shkëlqim ose janë konvertuar në bare plazh apo restorante. Akti i pikturës ose ripërdorimit të bunkerëve bën një risi nga këto struktura të Luftës së Ftohtë dhe zvogëlon nivelin e frikës që ata dikur kanë mbajtur.

*Autori ka drejtuar parqet arkeologjike të  Vlorës