Opinion nga Gëzim Llojdia/
1.Në disa këndvështrime,Komani është krejt pasuri.Rryma nga hidrot,liqeni ujorë dhe më tej endet nëntoka si pasuri e lashtësisë.
2.Në verën e vitit 1923, Profesori i Universitetit të Vjenës Karl Patsch, një ndër historianët , që ka njohur dhe vizituar disa nga qendrat arkeologjike shqiptare në atë vit është gjendur në Tiranë dhe sipas gazetës :”Shtypi” , ka kontribuar mjaftë për organizmin e muzeut kombëtar . Duke ju referuar kësaj ngjarje siç ishte ngritja e muzeut kombëtar , Patsch ka dhënë për reporterin e gazetës një intervistë ku historiani i njohur sjell fakte dhe dokumente të reja për historinë e këtij vendi . Patsch shprehet për të kaluarën e lashtë dhe shumë të ndryshme .Gazeta :”Shtypi” e Diel 3 qershor 1923 .Muzeu kombëtar . Karl Patsch e ka vizituar vendin tonë shumë më herë .Ai ka shkruar edhe libra . Bisedim me Z. Karl Patsch .z. Doktor Karl Patsch profesor i Universitetit të Vjenës, që gjindet përkohësisht ndër ne për organizmin e muzeut ,sado që është tepër i zënë me punë e mundohet nate e dite na bëni nderin të na dëftonte në një bisedim të gjatë,programet e Muzeut Kombëtar.
Profesor Patsch me atë mirësi që i dallon njerëzit e naltë, na thanë ndërmjet të tjerave .
Shenjat e Lumnisë në Veri:Shqipëria ka pasë kohë të kalueme ,shumë të lashtë e shumë të ndryshme . Shenjat e kësaj janë ruajt edhe sot shifen nadej këtej mbi tokë ,nën tokë ,sikurse na tregojnë shumë gjetje të cmueshme . Krejt rrethi i Shkodrës dhe ana e lindjes së liqenit të saj ka vorre e kështjella prej kohës thrako-iliriane .Shumë më për kulturën janë gjetjet afrë qytezës Kalaja e Dalmacisë .Shka mund të gjenden ndër vorre na tregojnë rrënimet e banuara prej Dom Ndre Mjedes .të këtij miku të kuptueshëm vjetërsish .
Në kështjellën e Shkodrës janë gjetë copa murresh prej kohës kur këtu sundojshin mbretërit ilirë e më vonë romakët .Murret e reja të kështjellës me prygjet etyre janë prej kohës së Venedikut e kanë qëndruar kundër luftimeve të osmanëvet në shekullin XV. Grykat e puseve që gjinden sot në disa shtëpia private të qytetit janë prej kësaj kohe . Pasurinë e kishave të Shkosrqa së athershme e dëshmojnë rrënimet e sotme ashtu edhe Kisha e Madhe e këshjellat dhe kishët e Zojës së Shën Vlashit në kështjellë .Si në Shkodër ashtu edhe ndër viset e tjera shofim shenjat e kulturës së Shqipërisë si rënimet e kishave në shekujt byzantin, romak, e gotik .Një kuvend Bendiktinësh shumë i rëndësishëm kje Shën Sergit afër Bunës , ku gjindej një vend tregtije shumë në zë me tragetarë prej të gjitha anët e botës .
Sot na dëshmojnë këtë madhëri vetëm disa rrënime murresh në katundin e Shirqit ,këto rrënime kanë kaq rëndësi të madhe ,sidomos shkrimet gjinden ndër to sa që Qeveria Shqiptare do të shpenzonte shumë e sa më parë të mirrte masat e duhura për rojen e tyre ,përpara se ti përpijë Buna .
Në Lesh ku vdiq e u vorrue Skënderbeu shifen ende sot rrënimet e murreve të qytetit të cilat në një kohë rrethojshin qytetin grek e mbi qytet Mali i Shelbuemit ,janë gjetur themelet e Arkolissos ku Dionisi i Sirakuzës kishte kryevendin e sundimit të tij në Adriatik . Kah veriu i Lezhës në fushën e Giadrit afër katundit Vig shef rrënimet enjë kështjelle romak . Kah jugu i Lezhës At Shtjefën Gjecovi një rrëmimtar i vlefshëm vjetërsish gjeti një vend të kohës të kohës romake ku qiti në shesh prej vorresh armë, e sende . Stolisje shumë interesante .
3.Një histori më të saktë sjellë arkeologu shqiptarë Dr.Prof.Neritan Ceka në librin Ilirët thotë:Quhet e Komanit, për shkak se kjo kulturë u zbulua për herë të parë afër fshatit Koman të Pukës, në vitin 1892, nga konsulli francez në Shkodër, Degrand; dhe pikërisht në një varrezë në vendin e quajtur Kalaja e Dalmacës.Degrand gjeti në varrezë një numër të madh sendesh zbukurimi dhe armësh; dhe gabimisht kujtoi se kishte ndeshur në një vendbanim pellazgësh.
Më pas, arkeologë dhe studiues të tjerë, si P. Treger dhe konsulli austriak në Shkodër T. Ippen i cilësuan varret si ilire dhe vunë në dukje ngjashmërinë e objekteve me gjetje në varreza të tjera në Bosnjë, por edhe me sende zbukurimi të malësorëve të zonës.
Italiani Ugolini i bëri një analizë më të imtë materialit dhe dalloi aty objekte me origjinë kelte, me origjinë bizantine dhe origjinë romake; por edhe të tjera me origjinë “barbare”.
Më pas, arkeologu gjerman H. Bulle gjeti objekte të ngjashme në një varrezë në Afjona të Korfuzit.Pas Luftës II Botërore, arkeologu shqiptar Hasan Ceka mbrojti tezën se varreza e Komanit i përkiste mesjetës, dhe bartësit e asaj kulture nuk ishin ilirë, por arbër. Më pas, kjo tezë u çua përpara nga Skënder Anamali dhe të tjerë arkeologë shqiptarë.
U konstatua se në varrezat mungonin objekte avaro-sllave, por ndesheshin, mes të tjerash, objekte kelte dhe ostrogote.
Më pas elemente të ngjashme me ato të kulturës së Komanit u gjetën edhe në Shurdhah, në Lezhë, në Bukël e në Prosek të Mirditës, në Krujë, në Radolisht afër Strugës (Maqedoni) dhe gjetiu. Në përgjithësi, është konstatuar se në këto varreza nuk ka pasur sllavë, as gjurmë të kulturës sllave; ndërsa nuk mungojnë elemente kelte dhe ostrogote.