NGA ASLLAN BUSHATI-
Sot është 77 vjetori i sulmit të popullit të Matit mbi garnizinin fashist italian (31 korrik 1943). Krahas përkujtimit, si ngjarje e shënuar për këtë krahinë , por edhe si një aspekt ushtarak i Luftës Dytë botrore (LDB) në Shqipëri, dëshiroj të cek shkarazi dy këndshikimet që e kanë përcuar këtë ngjarje që nga koha e ndodhjes.
Njeri këndshikim është i ditur se është ekspozuar, lëvruar e përsëritur, madje është thënë e stërthënë, për mbi shtatëdhjetë vite. Ai ka si bazë pikpamjen komuniste të Enver Hoxhës e (PPSH), se popullin e Matit e ngitën në këmbë në formën e një “kryengritje popullore” kundër garnizoneve fashiste italiane, më 31 korrik 1943, vetëm komunistët dhe partia e tyre.
Në gjykimin tim, në këtë këndshikim ka disa të vërteta të cilat duhen njohur e vlerësuar. Por të paktën sot pas gati tetë dekadash, lypset të flitet më me realizëm e jashtë hiperbolizimeve tipike komuniste. E them këtë sepse krahas dokumentave të Luftës Dytë Botrore (LDB), Historisë së Artit Ushtarak, historisë së disa formacioneve ushtarake partizane, që kanë luftuar në atë zonë, kam patur rastin të bisedoj personalisht për këtë ngjarje me: Et’hem Barhanin, Xhemal Punavinë, Sul Domi, Rexh Metrën etj që ishin drejtuesit e krahut komunist për këtë veprimtari. Por më duhet të them se edhe ata (kuptohet se krahas gjoksrrahjes) nuk pretendonin se “fitorja” u përkiste atyre dhe vetëm atyre.
Këndshikimi i dytë është ai i nacionalistave matjanë të cilin komunistët dhe partia e tyre jo vetëm nuk e vlerësuan asnjëherë, por as nuk denjuan ta përmendënin qoftë edhe kalimthi. Kjo ndodhi sepse nacionalizmi mund të ju bëhej si të thuash “pjesatar” në fitore dhe kjo si në cdo gjë tjetër ishte e papranueshme për mentalitetin komunist.
Por e vërteta është se vendimi për sulmin mbi garnizonin fashist në Burrel, mbi aerodromin e Komsisë dhe pikat e tjera ushtarake italiane, është marrë në Kuvendin e Brucit, i cili u mbajt në korrik 1943 nën drejtimin e nacionalistëve matjanë: Sul Kurti, Lam Mema, Bilal Kola, Ndrec Lufi, Sali Llani, Murat Basha etj.
Nacionalistët matjanë jo vetëm nuk ishin pakicë në Kuvend e më pas në betejën e 31 korrikut, (ose sipas disave shtojcë mbushëse e krahut komunist), por ata ishin shumicë dhe gjeneruesit kryesor të “kryengritjes”. Ata ishin bartës të mendimit patriotik e atdhetar të krahinës dhe Mbretit Zog dhe mbështetes të fortë ta Gjeneralit Abas Kupi.
“31 korriku i 1943-it në Mat, ishte vazhdimsi e veprimtarisë atdhetare kundër pushtuesve italianë që nga 7 prilli i 1939-tës, pranisë në nacionalistave në Konferencën e Pezës dhe në Konferencën e Labinotit (korrik 1943), ku në këtë të fundit u muar vendimi për veprimtari të përbashkëta dhe të koordinuara midis forcave të lëvizjes NC, Legalitetit, dhe Ballit Kombëtar.
E vërteta është se populli i Matit e ndoqi pas parinë e vet qoftë ate nacionaliste, qoftë komuniste. Mobilizimi ishte 18 deri në 50 vjec dhe i ngjanë vërtetë një “kryengritje popullore” e cila për nga forma nuk gjen ndonjë shembull tjetër krahasimi në asnjë krahinë tjetër në Shqipëri.
Por sot pas 77 vitesh me ndryshimet që kanë ndodhur në vend dhe në botë, me përvojën që kemi grumbulluar, me logjikën e ftohtë të pas gati tetë dekadave mund të bëjmë disa pëefundime.
Së pari: “Kryengritja popullore e Matit 1943”, ka disa vecanti të cilat historianët dhe studjuesit e artit ushtarak lypset ti shikojnë më me vëmendje, në mënyrë që ajo të “krasitet” nga folklorizmat dhe hiperbolizimet duke ruajtur brendinë.
Së dyti: Është e paplotë cdo trajtesë mbi këtë ngjarje që nuk merr parasyshë dhe nuk vlerëson rolin madhor e gjenerues të nacionalistave matjanë.
Së treti: Kjo ngjarje u realizu disa ditë para se Italia Fashiste të kapitullonte dhe kur një gjë e tillë pothuajse dihesh botërisht se ajo ishte në prag të theqafjes. Por kundërpërgjigja e ushtrisë italiane mbi matjanët ishte vrasja e qindra njerëzve të paarmatosur(përfshi edhe dajon tim Ali Pali), djegia e rreth njëqind fshatrave, dymijë shtëpi banimi, gjithë stallat e gjëse së gjallë, gjithë hambarët (kasharët) e drithrave të bukës, gjithë mullarët e barit e të jonxhës etj. Pyetja shtrohet: a ishte në kohën e duhur dhe a ja vlejti humbja e gjithë atyre jetëve njerzore dhe pasurisë së një krahine të tërë?
Ndonjeri si kundër përgjigje mund të sjellë në focus thënien e vjetër se: “trimëria pas luftës dhe mencuria pas kuvendit nuk kanë vlerë”. Është e vërtetë. Por, nga ana tjetër, edhe në ditët tona nxirret përvojë (pozitive e negative) që nga luftërat e Aleksandrit, Cezarit e Napoleonit e deri në ditët tona.
Shkrimi është thjeshtë një qëndrim individual dhe ska për qëllim të fyej as ngjarjen e 31 korrikut për nga vlerat historike e ushtarake dhe asnjë personalitet. Ata që vazhdojnë ta festojnë këtë ditë, Ua uroj GËZUAR.