Në vitin 1984, kur Shqipëria ishte një shtet i izoluar komunist dhe në të njëjtën gjendje të mykur si Koreja e sotme e Veriut, një “Mercedes” ku ndodhej një zyrtar gjerman vizitoi Shqipërinë dhe u nis drejt majës së Llogarasë, me pamje nga gjiri i bregdetit të thyer Jonian të Shqipërisë.
Duke dalë nga makina e tij, Franz Josef Strauss, atëherë drejtues i Bavarisë dhe një prej zyrtarëve perëndimorë të rrallë që shkelte brenda Shqipërisë së Enver Hoxhës, ishte i goditur befas nga ajo që pa. “Kalifornia e Virgjër,” – vërejti ai.
Tri dekada më vonë, Gjiri i Porto Palermos, kështjella dhe ujërat e saj të thellë blu janë një nga tërheqjet kryesore turistike të vendit, të botuar në gazeta dhe në listat e para të faqeve të internetit në Europë, për ta vizituar atë, pa hezitim. Pasi u vendosën anije ushtarake dhe nëndetëse, Porto Palermo ishte e mbyllur për publikun nën regjimin e Hoxhës. Ajo u hap nja dy vjet pas rënies së komunizmit në vitin 1991 dhe Shqipëria filloi udhëtimin e saj të kapitalizmit.
Në ditët e sotme, gjiri merr sharm edhe prej izolimit, i vendosur vetëm nën një rrugë me dy korsi gjatë bregdetit dhe i fton të huajt të mësojnë sesi ai ishte i ndaluar dikur. Gjermanë, çekë dhe turistë hungarezë dalin dhe bëjnë banjë edhe lakuriq.
“Askush nuk i shqetëson ata, për asgjë,”- tha një kujdestar i gjirit, Klearko Koçi. Zona është e pasur me histori, mite dhe legjenda, dhe shtrohet në pjesën e një vijë bregdetare që zhduket në lartësitë që rriten, por ende e paprekur nga ato të tjerat. Vetëm poshtë rrugës, një shkëmb i vogël arrin tek një ishull shkëmbor i rrumbullakët, në mes të dy kepeve të përqafuar nga ujërat blu në të dyja anët. Në ishull ulet në kështjellë dhe besohet nga disa të jetë ndërtuar nga sunduesi osmano-shqiptar Ali Pasha në fillim të shekullit të 19-të, rrethuar me pemë dhe shkurre të ngjyrave të gjalla, të kundërta me blunë e thellë. – “Pamje më e mirë është ballkoni ku nusja e re e Aliut e përdorte për të kreh flokët e saj,” – thotë Koçi.
“Detarë! Lundroni anijet brenda gjirit ku nuk ka erë. U ndërtua nga gratë e Himarës të jetë e butë me miqtë dhe e ashpër me armiqtë. Unë i përkas Zotit të detit dhe tokës, Ali Pasha,”- deklaronte në një pllakë, që dikur qëndronte në portën e saj.
Informuar nga legjenda lokale dhe këngët, Koçi thotë se Pasha ndërtoi kështjellën mbi rrënojat e manastirit të Shën Nikollës. Studiuesit e huaj, megjithatë, thonë se struktura ishte fillimisht një fortesë veneciane përdorur për të mbrojtur rrugët tregtare.
Luani i Shën Markut të vërtetë, paraqitur në një pllakë nuk gjendet më, sepse është vjedhur në vitin 1997, kur Shqipëria u zhyt në anarki me rënien e skemave piramidale dhe vendi u bë i njohur si një “Perëndim i Egër” i Ballkanit. Por tani është anëtar i NATO-s dhe një kandidat për anëtarësim në Bashkimin Evropian.
Në anën e ishullit, shtrati i detit mbart shenjat e peshkimit me eksploziv ku mblidhen midhje. E ndërtuar prej guri, kalaja lejon dritë përmes dritareve të vogla. Pasi kalojnë derën kryesore, vizitorët gjejnë rrugën e tyre në krye të saj, ose në ballkon nëpërmjet arkadës nga një sallë kryesore. Drejtimi nga Italia janë një shenjë e okupimit të saj gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Turisti anglez Danny Foster, duke e vizituar me familjen e tij, kërkoi të shihte se kush luftoi dhe pse, në një vend të tillë të qetë. – “Është udhëtim mbrapa në kohë,” – tha ai. – “Kurrë nuk kam prekur pikëpamje të tilla të bukura. Shumë tërheqëse.”
Në 1803, Ali Pasha ia ofroi kështjellën dhe portin British Royal Navy. Një dijetar britanik ka shkruar se ajo kishte deri në pesë topa atë kohë. Në një rrip të ngushtë toke që lidh kështjellën, dallohen kazermat e ushtrisë ende mbajnë parulla me bojë të kuqe të periudhës komuniste – “Rroftë miqësia shqiptaro-kineze” dhe “Rroftë Partia Komuniste e Kinës dhe shokut Mao Ce Dun”,- lexohen ende në muret e këtyre ndërtesave.
Pemë lisi në majën e një mali duken prapa gjirit. Pemë agave janë importuar nga Kina dhe janë mbjellë me sa duket për të shkurajuar erën me fundet e tyre të trasha. Hoxha ishte tejet i shqetësuar për mundësinë e një pushtimi të huaj.
Për fat të keq, Porto Palermo ka ende për të fituar kujdesin që meriton që të nxjerrë në pah thesaret e saj përtej tregimeve të pasionuara të një kujdestari të magjepsur nga gurët e tij, pemët dhe lulet. Zamir Dedej, kreu i një Organizate jo Qeveritare shqiptare, punon me World Wildlife për të mbrojtur zonën, kështu që ofron një të ardhme të qëndrueshme në turizëm. Ata vërejnë se nevojitet një operacion i dytë i rritjes së peshkut në gji, si një gjë të neveritshme sepse sekrecionet e tyre të ndotin atë. Auron Tare, kreu i një agjencie të sapo krijuar bregdetare, tha se Kalaja dhe një tunel nëntokësor kilometra i gjatë, ndërtuar në kohën e komunizmit, do të sigurojë tërheqjet kryesore të turistëve. “Qeveria shqiptare ka plane për të tërhequr turistë të shumtë deri gjirin e Porto Palermos, veçanërisht ata që vijnë me anije, jahte, apo për kënaqësi, të cilët vinin më parë deri këtu rrotull, por nuk ndalet,” tha Tare për Reuters. Qeveria ka mobilizuar ushtrinë dhe vullnetarë për të pastruar mbeturinat nga rrugët dhe plazhet. Në një plazh jugor këtë javë, një grup turistësh britanikë pastruar plazhin, ashtu si vendasit, për të kthyer bregdetit edhe më tërheqës se herë të tjera. Në Porto Palermo, pushuesi holandez, Agnes Kuijl, tha se familja e saj kishte ardhur duke udhëtuar në shtëpinë e tyre përmes Greqisë dhe kishte gjetur në dy vendet një eksperiencë të madhe. Të huaj të shumtë kanë me automjete që përdoren edhe si shtëpi dhe kanë ngritur kampe në Porto Palermo. Pushuesit përshtaten mirë me moton e re që Shqipëria ka përdorur për të promovuar veten në botë: “Shqipëria është e lirë”,- thotë Kuijl, teksa kjo moto lexohet në rrugët e bregdetit shqiptar.