Nga Arjan Th. Kallço/
Koha, me të drejtë apo jo, është fakt të cilin nuk mund ta ndryshojmë dot, ndahet në dy pjesë: koha që nuk është e jona, e shkuara dhe koha që është tërësisht e jona, e tashmja, e jetueshme, e zotërueshme, e shpjegueshme. Nëse kohën e sotme nuk e kapim në udhëtimin tonë, pra ndihemi të pazotë që ta bëjmë tonën, të shkuarën nuk mund ta kapim dhe as mund ta kuptojmë plotësisht. Koha e sotme në thelbin e saj është reale dhe ne përballë saj nëse duam jemi racionalë, koha e shkuar mund të konsiderohet reale vetëm nga paraardhësit, ndryshe nuk do ta zbulonim kurrë dhe para saj do të ishim irracionalë, pra në art do të mbizotëronin emocioni, finksioni dhe një imagjinatë e pafund nëpër vepra. Koha e pajetuar ngjan me një të panjohur që fizikisht nuk e ke përballë, edhe nëse e ke nuk arrin dot ta zhbirosh, ndërsa koha e tashme fizikisht është e perceptueshme dhe e vrojtueshme dhe si e tillë edhe e tregueshme. Të vërtetat tek kjo kohë nuk kanë nevojë për zbulime, por vetëm për shpjegime dhe interpretime, sepse realisht ekzistojnë shfaqjet e të vërtetave. Nëse këto fakte ua parashtron filozofëve, natyrisht do të marrësh gjykime dhe interpretime shpesh subjektive, por nëse ua parashtron shkrimtarëve, arti mund t’i detyrojë ta shprehin ndryshe realitetin. Por nuk e kuptoj përse një farë frike për të shkruar për të tashmen, pasi do të ishte detyra më e lehtë, sesa të merreshe me të shkuarën krejtësisht të panjohur dhe që nëse e sjell, duhet ta shpikësh në faqet e tua. Ndoshta bëhet fjalë për një lloj tjetër frike ku koha nuk na shfaqet e plotë dhe të vërtetat të fshehura pas ideologjive apo propogandave mashtruese në dukje. Një shkrimtar duhet ta ketë sensin e nuhatjes, përveç pesë të tjerave, për të kuptuar se jo të gjitha të vërtetat që thuhen janë të vërteta absolute. Në Itali, në djepin e kulturës botërore, Firence, me konceptet e kohës dhe frikës ndaj së tashmes, u përballën gjashtë shkrimtarë, gjashtë mjeshtra të romanit bashkëkohor : Emmanuel Carrère, Michael Cunningham, Tom McCarthy, Jonathan Lethem, Maylis de Kerangal dhe Edmund Ëhite, të ftuar në edicionin e Tetë të Çmimit Gregor von Rezzori, vlerësim letrar i lidhur me figurën dhe veprën e shkrimtarit austriak që ndërroi jetë në vitin 1998. Në këtë debat mori pjesë një gazetare italiane që na e sjell të sintetizuar bukur në dy fletë formati debatin mes atyre që janë hidhtarët e letërsisë bashkëkohore, vrojtuesit më të zjarrtë, mendimtarët më në zë, por që përballë të tashmes gjenden si fëmijët para abisë së njohjes.
Marrëdhënia e parë është ajo me kohën, iluzioni se ekziston një pikë takimi mes kohës së njerëzve dhe shkrimit dhe që pikërisht në atë kryqëzim fshihet sekreti i tregimtarit të sotëm : Mendoj se bota jonë, e tashmja është një orizont i dhunshëm dhe kompleks, ku bashkëjetojnë dhe përplasen realitete të shumta : një kohë në të cilën gjithçka ecën dhe lëkundet në shumë drejtime – deklaron autorja e volumit Lindja e një ure dhe fituesja e çmimit Von Rezzori, Maylis de Kerangal. Ky tension – vazhdon ajo – është materiali i parë i librave të mi : të jesh bashkëkohor do të thotë të jesh në empati me të tashmen dhe romanet e mi duan ta shprehin këtë empati. Kjo nuk do të thotë të dal nga loja apo të dal në pah duke mbajtur fjalime për këtë epokë apo të përpunoj një moral. Për mua të shkruaj është njëlloj sit ë trupëzohem në fluksin e botës, të ndodhem brenda.
Francezja De Kerangal, 47 vjeçe, duket se është e vetmja në rehatin e vet me bashkëkohësinë, e devotshme ndaj përpjekjes për ta përshkruar. Për Tom McCarthy, autori i librit C, çdo roman që kërkon të bëhet pasqyrë e së tashmes vetëdënohet me parëndësinë. Shkrimtari londinez citon poetin Stéphane Mallarmé: Nuk ka të tashme, jo – një e tashme nuk ekziston…i keqinformuar ai që deklarohet bashkëkohor për veten, duke dizertuar, duke uzurpuar me të njëjtën paturpësi, kur një e shkuar përfundoi dhe një e ardhme vonon, apo kur të dyja përzihen dyshuese që ta maskojnë skartimin.
Edmund White, autor kult i letërsisë amerikane, rrëfen se është i trembur nga e tashmja : do të kisha frikë të shkruaja një roman për epokën tonë. Nuk jam ndjerë kurrë pjesë e kulturës bashkëkohore. Është një argument për të cilin ballafaohem shpesh me miken time Joyce Carol Oates: të dy preferojmë të zhytemi në të shkuarën e afërt, vitet ’70 – ’80, një kohë që besojmë se e njohim. Por nuk është çështje moshe, White, 74 vjeç, pedagog i shkrimit krijues në universitetin e Princetonit, tregon se studentët e saj janë të terrorizuar nga ideja që të tregojnë konfliktualitetin shoqëror dhe ekonomik fryt të krizës : Janë gati të shkruajnë për çdo argument, për jetën e tyre seksuale si një traumë personale, por nëse u kërkon të matesh me klasat shoqërore apo vetëm ta përcaktojnë statusin ekonomik të personazheve, atëherë tërhiqen prapa. Për shpjegimin White i drejtohet Alexis de Tocqueville: Filozofi pohon se Amerika është vendi ku nuk lejojhet të përshkruhen njerëz të tjerë, Është një lloj censure shoqërore dhe të rinjtë nuk dinë sesi të sillen me tabutë. Janë ekspertë pë rata që unë i quaj romane peace corps, trupa paqe, reflektime mbi vitin e tyre në Indi apo Afrikë, por të paaftë ta tregojnë Amerikën e sotme. Dhe ja tek shfaqet ideja fikse e dashur për kritikët e romanit të madh amerikan, ajo vepër e aftë më shumë se të tjerat ta inkuadrojë dhe transmetojë të tashmen.
Një iluzion për Michael Cunningham, çmimin Pulitzer për veprën Orët dhe autor i Mbretëreshës së borës që del më datën 25: e ke takuar ndonjëherë një dashuri që t’i kënaqë të gjitha dëshirat dhe nevojat? Të shikohesh si vetëm ti, as edhe ti, ia del të shihesh? Është e pamundur sit ë gjesh romanin e madh të kohës sonë – deklaron bindëse. Libri i madh i së tashmes përbëhet nga dhjetëra vepra, secila përmban një aspekt që – vetëm bashkë me të tjerët – përbën një tregimatri të plotë. Cunningham shton një vërrejtje që tingëllon gati një paraljamërim për më të rinjtë : Nuk duhet kurrë të kesh iluzione që të hysh në histori, por përulësia të bësh pjesë me kontributin tënd të vogël.
Jonathan Lethem, i përshkruar shpesh si një shkrimtar i zoti në kapjen dhe përshkrimin e kontradiktave në Amerikën e sotme, nuk ka nevojë për kritika : Është një ide fikse që ka të bëjë vetëm me ambicjet. Sa herë që kritika e një vepre merr këtë drejtim, nuk arrijmë asgjëkundi. Amerika nuk ka nevojë për një portret të vetëm, ashtu si letërsia nuk do një libër të vetëm apo tregimtar të vetëm që zotëron si një general në kalë. Letërsia është dialog, librat lindin duke ndjekur valën e librave të tjerë, në oqeane të krijuar me romane por edhe një letërsi kombëtare është më pak e rënmdësishme se një zë njerëzor që këmbëngul të kërkojë shprehje dhe forma përtej kufijve, përmes identiteteve të qëndrueshme dhe historike.
Emmanuel Carrère, autori i Limonovit, mbart vështirësitë e përshkruara nga Lethem në një nivel tjetër : atë të raportit me shtypin që shpesh u kërkon shkrimtarëve të bëhen opinionnistë të politikës së brendshme dhe ndërkombëtare : Qysh kur fillova këtë zanat objektivi im i vetëm ësgtë të shkruaj diçka që të ishte në të njëjtën kohë e vërtetë dhe e dobishme. Pra ia njoh vërtetësisë së shkrimit vlerën e madhe, pro në të njëjtën kohë, nuk u zë besë opinioneve të mia. Në Francë pas zgjedhjeve i kërkuan opinione, por ai thotë : Nuk ndihem mirë në atë rol. Jo sepse nuk më intereson, sigurisht jam i lumtur për fitoren e Marine le pen, por e pyes veten se përse mund të shërbejë opinion im. Carrère e ka metodën e vet : më duhet të kaloj të paktën 10 ditë me njerëzit që votuan Frontin nacional dhe të kuptoj kush janë, në fund të provoj t’i portretizoj një për një. Unë mund të bëj këtë : portrete, të mos shpreh teori. Tek libri jetë që nuk janë të miat flas për probleme reale që u përkasin personave që i kam takuar dhe studiuar. Jam shumë i lumtur që e shkrova, sepse e di që ishte një punë njëkohësisht e dobishme dhe e vërtetë. Unë ndihem në vendin e duhur, vetëm kur opinionet e mia i nënshtrohen kompleksitetit të reales. Koha e ngadaltë e shkrimtarit ndaj kohës së shpejtë të lajmeve.
Momenti i dytë është raporti i tyre me teknolgjinë e sotme që duket se po i përmbys të gjitha parashikimet e deritanishme, sepse në mos i gjithë rruzulli është i dashuruar me të, por shumica nuk mund të mos e ndiejë joshjen e saj dhe të bjerë në kthetrat skllavëruese të një teknologjie që mesa duket edhe robotin e nxori jashtë loje. Teknologjia nuk pati asnjë impakt real në veprimtarinë e tij : Nuk veproj ndryshe sesa 20 vjet më parë; ende sot, nëse kam nevojë urgjente për informacione, rend ta blej një libër, nuk i drejtohem internetit. Nuk bëhet fjalë për nostalgji ndaj erës së letrës. Nuk e kuptoj kush është krenar për injorancën e vet teknologjike, unë dua të domino mjetet e reja, por nuk jam në gjendje. Për Cunninghamin dhe veçanërisht media sociale po e ndikojnë kërkimin e tij : FB është një vend i mrekullueshëm që ta njohësh jetën e të tjerëve që të mbledhësh histori prej të panjohurve që nuk do t’i takosh kurrë, të ardhur nga e gjithë bota. Edmund White është i bindur se rrjetet do të kenë një rol edhe në stilin e shkrimtarëve të ardhshëm. Laboratori I vrojtimit janë edhe një herë studentët e tij të Princetonit : shkrimi u kap nga teknologjia që po e plazmon; romanet sot janë më të shkurtër dhe plot informacione. Të mësuar duke shkruar pastime dhe cicërima, të rinjtë e kuptojnë vlerën e efikasitetit të tekstit. Ka më pak fjalë. Për sjelljen reaksionare të shumë shkrimtarëve dhe intelektualëve ndaj teknologjisë, Jonathan Lethem paralajmëron : artistët nuk janë radikalë me përcaktim. Janë si kanarinat në minierat e qymyrit dhe kjo shpesh do të thotë se janë të fundit që i përshtaten mjedisit. Më i butë McCarthy, që ia dedikoi karrierën studimit të së shkuarës letrare dhe imagjinatës së të ardhmes : bota e romanit mainstream është konservatore, por nëse mendojmë për autorë dhe mendimtarë si letraro-filozofët Joyce, Kafka, Heidegger, Virgilio janë përballur zgjuarsisht me teknologjinë gjatë gjithë jetës së tyre. Përcaktuese Maylis de Kerangal: padyshim bota kulturore ende nuk di ta shohë poezinë që e përmban bota e teknikës, as çështjet gjuhësore që përfshihen në të.