Nga Eugen SHEHU/

I lindur në vitin e largët 1838, Abedini ishte tepër i vogël kur në Çamëri e Labëri kishin nisur revoltat kundër reformave të Tanzimatit.Më vonë,këto revolta ai do t’i përjetonte kurdoherë përmes mbresave dhe kujtimeve të babait,Ahmet Dinos.Ahmeti,aso kohe,mbi të pesëdhjetat u gjend në krye të revoltave popullore.Në këto revolta u hodhën posht mjaft sanksione ekonomike që rëndonin jetën e fshatarit të prapambetur shqiptar,e bënin akoma më të erët fatin e ardhshëm të tij. Ngase ngriti në këmbë qindra burra në Prevezë e rrethina,ngase u lidh me krerët kryesor të revoltës në Labëri e deri në Mallakastër,Ahmet Dino do të thirrej në Stamboll për të dhënë llogari.Gjithsesi,nga dënimet e shpëton vetëm ndershmëria dhe emri i mirë që gëzonte në krejt vilajetin e Çamërisë.Por sidoqoftë, Porta e Lartë nuk mund ta lëre të shkojë në shtëpi.Ahmet Dino internohet në Qytetin e largët Konje,në Anadoll ku edhe vdiq.Ç’far pat lënë trashëgim plaku trim dhe i urtë tek bijtë e tij,Veseli dhe Abedini ? Koha që rodhi më pas si ata krojet e ftohtë të Çamërisë,vërtetoi se pos të tjerave,pos shtëpisë së madhe e tokave,me së pari,plaku i urtë u la djemve të vet amanetin e madh për Çamërinë për këto troje krejtësisht shqiptare por aq të lakmuara prej grekëve.Brenda këtij amaneti të madh u rrit,hodhi shtat dhe lulëzoi krejt jeta e Abedin Dinos.

Pasi mbaron shkëlqyeshëm shkollën e vendlindjes në gjuhën greke,ashtu si plot bashkëmoshatar të vet,Abedini i drejtohet gjimnazit „Zosimea“ të Janinës.Nuk duhet të harrojmë se ky gjimnaz dallohej aso kohe jo vetëm për kulturën e orientuar pro Perëndimit por edhe për shpërndarjen e ideve të iluminizmit evropian.Njëherazi,djaloshi i imët prej Preveze do të mësonte aty edhe greqishten e vjetër,latinishten,frengjishten dhe italishten duke hedhur kësisoj themelet e një kulture të përgjithshme mjaft solide.Por edhe gjuhët e kulturat e Lindjes nuk do të ishin të përbuzura në „Zosimea“.Pikërisht për këtë,njohuritë e marra prej Abedinit ishin mjaft të thella.

Mbas mbarimit me sukses të „Zosimeas“ Abedin Dino do të studiojë në Stamboll jurispondencë dhe ekonomi.Prirja e tij për mësimin dhe ushtrimin e disa gjuhëve e ndihmojnë më së miri për të thelluar njohuritë e veta duke asimiluar një informacion sa ma të bollshëm të marrë prej burrimeve të shumta.Kështu në mesin e viteve 70-të të shekullit të kaluar,Abedinin e emërojnë komisar të bursës së parë në Gallate të Stambollit.Në këtë detyrë,ai drejton mjeshtërisht operacionet finaciare të kësaj burse dhe shquhet sa për veprime të shkathta aq edhe për përfitimin e rrugëve teorike sa ma efektive në rrafsh të kombinacioneve tregëtare.Po të kemi parasysh,burokracinë e administratës së lartë të Portës Osmane,do të bindemi më tepër për vlerat prej nëpunësi ekonomist të Abedin Dinos.

Djaloshi prej Preveze,do të mendonte së thelli kurdoherë për Çamërinë,për ate vend të bekuar të Ilirisë së lashtë.Demokrat nga natyra,ai do të përpiqej kurdoherë të gjente diçka për t’u hapur udhë reformave të reja në të gjitha rrafshet qofshin këto ekonomike,politike apo sociale.Lëvizja e „Osmanëve të Rinj“ e bënë për veti.I ftuar në rrjedhat e saj do të ndjente jo vetëm frymëzimin për të punuar por edhe vetvehten aq të emancipuar dhe kulturuar njëkohësisht.Por kjo lëvizje,që parashihte një të ardhme të qytetëruar,nuk shihej me sy të mirë prej mehmurëve të Sulltanit.Ata bënë ç’ishte e mundur për të zbuluar e shuar këtë lëvizje madje duke dërmuar edhe në largime udhëheqësit e saj.Anipse lëvizja u shuajt me prepotencë,Abedin Dino së bashku me miqtë e tij turq e shqiptarë,u përpoqën që idetë e kësaj lëvizjeje të rezononin sa ma gjatë në opinjonin shoqëror të asaj kohe.Sidoqoftë,në horizontet e jetës shqiptare diçka kish filluar të përflakej.Tashmë dëshirat për të folur e shkruar gjuhën shqipe,për më tepër dritë lirie,ishin të hapura përkundrejt deskurantizmit anadollak.Në Stamboll, krijohet Komiteti i Stambollit me burra shqiptarë të mençur e trima.Në radhët e para të këtij komiteti është Abedini me vëllanë e vet Vesel Dinon.Të dy së bashku,agjitojnë e punojnë pa u friguar duke paraparë shpresa të mëdha edhe për ardhmërinë e prevezës së tyre aq të hijshme.

Rreth Komitetit të Stambollit u mblodhën veprimtarët më të shquar të nacionalizmit shqiptar.Tek e mbramja ata e patën kuptuar ndër të parët se nacionalizmi shoven sllav,bullgar e grek,nëse rritet e fuqizohet,natyrisht bëhet i rrezikshëm për kufijtë e shqipërisë.Prandaj ata duhet të zhvillonin ndjenjën e  tyre nacionale kurdoherë përmes mesazhit të fqinjësisë së mirë pa kaluar në nacionalizmin ekstrem.Abedin Dino,në këto situata do të mbetej kurdoherë largpamës.Ai dinte të dallonte perspektivat shqiptare duke çelur shtigje për ardhjen më shpejt të tyre. Sidoqoftë ajo çka na bën të mendohemi rreth atdhedashurisë së Abedin Dinos,është padyshim pjesmarrja dhe veprimtaria e tij në kuadër të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.Bashkëpunimi i tij i ngushtë në Stamboll me Abdylin,Samiun dhe Naimin,bënë që optika e ndijimeve politike të tij,të zgjerohet.Tashmë ai ka të qartë se kjo lidhje do të jetë një gurrë themeli për pavarsinë dhe lirinë e krejt trojeve shqiptare. Abedini me të vëllanë,shkojnë menjëherë në Prevezë,shesin aty disa pasuri dhe me floririn e grumbulluar shëtisin krejt shqipërinë,në Kosovë e Turqi duke bërë ç’është e mundur të afirmohet çështja kombëtare shqiptare.Në disa prej memorandumeve drejtuar Fuqive të Mëdha,prej trevave të jugut Shqiptar,emri i Abedin Dinos është i pari.S’është e vështirë të kuptohet se ai ka qenë iniciues i tyre. Ai merr pjesë në mjaft takime,vepron intensivikisht por kurdohere kërkon të jetë disi i tërhequr,të mos popullarizohet.Kështu që në funksionet e tij shtetërore u përpoq me çdo mjet për të mbrojtur atdhenë e vet Shqipërinë.Kështu,në fund të luftës ruso-turke,kur disa formacione luftarake greke iu drejtuan Sarandës,ai shfrytëzoi edhe detyrën në Komitetin e Shpëtimit Publik dhe mobilizoi mijëra vullnetare nga Delvina,Vlora e Gjirokastar duke shpëtuar kësisoj coptimin e tokave Shqiptare.Sa për veprimtarinë tij në Lidhjen Shqiptare të Prizërenit mendoj se vlen të thuhet që në çdo takim,bisedë apo kuvend burrash në çamëri,ku merrte pjesë Abdyl Frashëri,fjalën e hapjes e mbante Abedin Dinoja.Të dy këta u lidhën përmes nacionalizmës duke dëshmuar jo vetëm besnikëri ndaj njëri tjetrit por sidomos dashuri ndaj atdheut të tyre.Madje kënga e bukur e popullit,kënga-lapidar e ngritur në kujtesën e kombit thotë :

                                                     „Avdyli me Abedinë,

                                                      miletin në këmë e ngrinë,

                                                      që nga Vlora në Janinë,

                                                      Nga Skrapari në Florinë,

                                                      kërkojnë autonominë,

                                                      për të gjithë Shqipërinë…“

Në vitet 1877-1880,Abedin Dino emërohet në detyrën e Valiut të Selanikut.Por edhe këtu,sytë dhe mendja e tij janë të drejtuara vetëm në Çamëri.Kështu në vitin,1879,me 11 janar,ai organizon në shtëpinë e tij në Prevezë,kuvendin e krerëve shqiptarë të Jugut.Ky kuvend përcaktoi masat konkrete lidhur me aspiratën e shqiptarëve për pavarsi.Edhe pse me detyrë të rëndësishme në Selanik,Abedini nuk rreshtet së kontaktuari me vlezzërit Frashëri,Ismail Qemalin dhe patriot të tjerë shqiptarë të cilët kishin detyra të larta në administratën turke të kohës.

Në qershor të vitit 1880,falë aftësive diplomatike dhe zgjuarsisë Abedin Dino emërohet Ministër i Jashtëm i Portës së Lartë.Në kontaktet e shumta e të drejtëpërsëdrejta me diplomatë të huaj,më tepër kujdes,biri i Prevezës sillte në bisedë çështjen shqiptare,të ardhmen e mjergulluar të saj.Por pas pak kohe,kjo frymë e tij atdhetare ra në sy të mehmurëve të tjerë të perandorisë të cilët nuk vonuan të vinin në dijeni Sulltanin për ndjenjat e theksuara shqiptare të Ministrit Abedin Dino.Ndërkohë edhe disa konsuj në Stamboll patën çuar fjalë në zyrat e Sulltanit për shqiptarin Dino.Ka qenë kjo arsyeja që shumë shpejt,me urdhër të posaçëm,Sulltani e shkarkon nga detyra duke e lënë të lirë „rebelin arnaut nga Preveza“.Në karrigen e Ministrit të Jashtëm të perandorisë osmane,Abedin Dino i shërbeu në kompleks çështjes kombëtare shqiptare e në veçanti Çamërisë së dashur të tij. Ai zbuloi në kohë,përpara diplomacive të huaja,qëllimet aneksuese të greqisë në jugun shqiptar dhe duke bashkëvepruar me krerët e lartë të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit ruajti të paprekura trojet shqiptare duke përfituar gjithsesi prej shtrirjeve të mëdha të Portës së Lartë.Sidoqoftë ajo ç’ka nuk duhet harruar në këto momente të pushtetit të madh të tij është fakti se në krejt bisedat me bashkëatdhetarët e vet,ai shprehte sinqeritetin e madh kur thosh :

„Nëse ju e shihni të arsyeshme une e lë pa asnjë merak këtë kolltuk të Stambollit.Une kam qenë e do të jem i lumtur të vij me ju e të luftojë në radhët e Lidhjes Shqiptare të Prizërenit si ushtar i thjesht i saj“.

Por veprimtaria e tij në dobi të çështjes kombëtare,natyrisht do të binte ndesh me parimet e ngurta të administratës së lartë Osmane.Ate do ta thërresin disa herë duke e qortuar e frikësuar ,por Abedin Dinua ngjan se ishte i shurdhër ndaj këtyre friksimeve banale.Ndërkohë ai mban korrespondencë të vazhdueshme me Ahmet Xhevdet Pashën,hartuesin e kodit civil të perandorisë osmane.Ky letërkëmbim ka të bëjë ma tepër me konsulltime të përbashkëta në jurispondencë pasi tek personaliteti i Abedin Dinos,Ahmet Xhevdet Pasha shihte jo vetëm njohësin e thellë të ligjeve por sidomos tejpamësinë e tij në rrafsh të rregullimit të jetës shqoqërore të perandorisë,brenda kornizave të kodit civil.

Edhe pse u internua në Jilldis Qoshk,biri i Prevezës nuk mund të shkëputej në asnjë çast prej punëve intelektuale.Studion pa rreshtur,shkruan traktate filozofike,hulumton në gjuhësi por shkruan edhe letërsi të mirëfilltë.Ç’mund të jenë këto vepra,sa janë,në cilin bodrum të Stambollit rrijnë fshehur,këto janë disa enigma që nëse nuk i zgjidh dot ky shekull që po shkon,të shpresojmë që të zgjidhen në agun e shekullit të ri për ne shqiptarët.Ka patur ndofta një rreze të vagëlluar shprese në zemrën e Abedin Dinos,kur pas njëzet e pesë vjetëve internim,thirret prej Sulltanit në oborrin mbretëror.

Ishte viti 1905.Në pritje për tu takuar me Sulltanin,në një kafene, Abedin Dino helmohet tinëzisht.Shpresat e tij për t’i parë viset e Çamërisë të lulëzojnë,vriten përfundimishtë.Shqiptarë të ndershëm prej Çamërie,Labërie,Shkodre e Kosove e përcjellin për në varr bashkëkombasin dhe patriotin e tyre duke lotuar.Gjashtë vjet më pas,Dervish Hima,një tjetër fatos i nacionalizmit shqiptar,boton në Stamboll librin „Shqiptari“. Në të renditën një varg personalitetesh shqiptare ku padyshim Abedin Dinoja zuri vendin që meritonte.Ai përshkruante aty jo vetëm në ate se çka i dha Shqipërisë por tek e mbramja ç’kontribut të madh çliruan energjitë dhe  vepra e tij në ndihmë të civilizimit të popullit turk.

Por, sa vlera pati jeta e Abedin Dinos,ate mund ta dijnë më mirë njerëzit trima të Çamërisë. Emri i tij,ashtu si edhe vepra e tij,rezonojnë edhe sot në vetëdijen tonë kombëtare.Në këtë kuadër, unë do të thoja se nderimi e respekti për këtë atdhetar të shquar,jeton në çdo vis ku flitet shqip,ku pesha e memorjes ashtë më e madhe se ajo e gurëve.

Bern-Zvicër