Prof.Asoc.Dr. Mateo SPAHO, Dekan i Fakultetit Ekonomik, Kolegji Universitar “LUARASI” në një rrëfim ekskluziv për gazetën Dielli të Federatës Vatra në New York, dhënë Editorit Sokol Paja, analizon krizën ekonomike në Shqipëri dhe pasojat, efektet e rritjes së çmimeve, masat që duhet të marrë qeveria për të mbrojtur konsumatorët dhe parashikon efektet që do të ketë ekonomia dhe shtetet në rast të vazhdimit të luftës në Ukrainë dhe rritjes së vazhdueshme të çmimeve.

MASAT QË DUHET TË MARRË QEVERIA PËR TË PËRBALLUAR KRIZËN E ÇMIMEVE

Në fakt ka shumë vite që qeveria shqiptare ka dëshmuar se nuk është drejtpërdrejtë e interesuar për fatin e shumicës se Shqiptarëve por vetem të një pakice të ngushtë që e lejon atë të qëndrojë në këmbë. Dua të them këtu se në demokraci në teori ka rëndësi vullneti i qytetarëve por kur në praktikë një grusht biznesmenësh kontrollojnë hapsirën mediatike shqiptare mund të themi se i kanë instrumentat për të devijuar dhe ndryshuar perceptimin mbi realitetin që njerëzit kanë. Në fakt emrin oligark nuk e kemi shpikur ne si Shqiptarë por dukuria është e pranishme edhe në Shqipëri. Të njëjtët manjatë mediatik kanë interesa edhe në botën e ndërtimit, të tenderave publik, në financë, shitblerje, PPP etj… Po ta shohim në këto vite shumica e shqiptarëve ka gjithnjë e më pak ndërsa shumë pak njerëz kanë gjithnjë e më shumë. Për pasojë edhe buxheti i shqiptarit mesatar është i mpakur dhe i ndrydhur nga taksa direkte dhe indirekte, nga produkte të skaduara, nga ilaçe pa principe aktive, nga çmime jashtë çfarëdolloj kontrolli dhe po ky shqiptar mesatar po mendon gjithnjë e më tepër të shikoje përtej kufirit. Hapësirat buxhetore për tejkalimin e krizës janë të mëdha pasi shteti Shqiptar ka rreth 400 milion dollarë të ardhura shtesë nga taksat dhe tatimet mbi çmimet e rritura. Aksioni më urgjent që duhet të ndërmerret është të ulet nga 20 në 10 për qind tatimi mbi vlerën e shtuar mbi çmimet e shportës dhe natyrisht të ulej së paku me 12 lekë të reja për litër akciza mbi karburantet. Vetëm këto dy masa do të kushtonin me pak se 200 milion dollarë…pra do të kishte hapësira edhe për veprime të tjera.

BORXHI PUBLIK NË STRATOSFERË, A PO E RREZIKON QEVERIA FALIMENTIN E SHTETIT?

Kontrolli i Lartë i shtetit prej shumë vitesh tashmë në raportet vjetore që i prezanton Parlamentit shkruan për abuzime të barabarta me 15 deri në 20 për qind të buxhetit të shtetit ose mesatarisht 600 milion dollarë në vit. Kjo do të ishte skandaloze në një vend normal dhe fajtoret do të ishin në burg. Ndërkohë në Shqipëri fajtorët promovohen në detyrë dhe bëjnë karrierë ndërkohë që Parlamenti nuk merr asnjë vendim real. Shpesoj që strukturat e reja të drejtësisë të veprojnë (ndryshe nga të vjetrat) dhe ta bëjnë këtë gjë sa më shpejt sepse korrupsioni po bëhet plagë endemike në administratën dhe shoqërinë shqiptare. Në të njëjtën kohë Borxhi Publik nuk arrihet dot më të matet sepse veç detyrimeve normale ku borxhi kuantifikohet (dhe ka shkuar mbi 80% e Prodhimit të Brendshëm Bruto) kemi dhe detyrimet e PPP të cilat pritet te lindin me kalimin e viteve dhe këto detyrime do të jenë një presion në rritje për buxhetin e shtetit shqiptar. Çfarë është më e dëmshme është se qytetarët shqiptarë nuk marrin sot shërbime shtetërore (PPP) më të mira e as më cilësore. Thënë ndryshe paguhen më shtrenjtë shërbime që nuk janë më të mira. 

LUFTA, ÇMIMET, TREGJET…ÇFARË DO TË NDODHË NË TË ARDHMEN?

Prej shumë dekadash tashmë çmimet e commodies ose të lëndëve të para më të përdorura në botë kuotohen në bursat ndërkombëtare. Në fakt nuk përcaktohet çmimi i një commodity si psh gruri por nga instrumenti derivativ future ku konkretisht vendoset sot çmimi i grurit që do të dorëzohet te blerësi pas 6 muaj apo 1 vit. Reth 98% i blerësve te future e përdorin atë për arsye spekulative dhe natyrisht që me çmimin po luhet për të patur përfitime por nuk mund të mohohet se nga muaji Shtator e tej problematikat do të behen reale dhe të prekshme. Për çmimin e naftës nderkohë procesi i spekullimit ndodh prej shumë kohësh por tregjet po shkojnë drejt një ekuilibri të ri me çmimin 100 dollare për fuçi. Ky çmim nuk është i shkaktuar në fakt nga lufta në Ukrainë por më shumë nga rritja e konsumit të vendeve të Azisë si Kina dhe India të cilat po përjetojnë një rritje ekonomike të lartë të rifilluar pas covid 19. Duhet të mesohemi me çmime të tilla për naftën ndërsa për grurin nëse lufta në Ukrainë nuk do të përfundojë do të kemi probleme edhe më të mëdha.

VARFËRIA, SKAMJA, INFORMALITETI DHE EMIGRIMI, KRIZA DHE NDIKIMI NË SHQIPËRI

Vendet që rrezikojnë më shumë nga rritja e çmimeve i përkasin kontinentit afrikan dhe Bashkimi Europian po angazhohet fuqishëm që të gjejë një rrugëdalje për transportin e grurit rus dhe ukrainas në tregjet ndërkombëtare pas në të kundërt Europa mendon se nga reth 700 milion banorë që ka Afrika reth 50 milion prej tyre do të kapërcejnë detin Mesdhe në kërkim të shpëtimit. Kjo do të ndryshonte ndjeshëm ekuilibrin social dhe etnik të Europës, jo për mirë. Shqipëria në rang global është vend me të ardhura mesatare. Jemi në pozicionin e 94 nga rreth 200 shtete. Në Shqipëri rreth 10% e popullsisë do të rrezikonte të kalonte nga varfëria në skamje dhe një 20% tjetër do të rrezikonte të zbriste në varfëri nga pozita e shtresës së mesme. Thënë ndryshe një e treta e shqiptareve do të rrezikojnë të ndryshojnë statusin e tyre ekonomik dhe kjo do ti shtynte të kërkonin alternativa të tjera për të jetuar duke rritur informalitetin dhe krimin ose duke emigruar.