”Nga një det në tjatrin det, isha zot vetë”/

Nga Pertefe  Leka/

Njerëzit e mençur, të cilët na kanë lënë këshilla e mësime që vlejnë përtej kohës së tyre, duhet të jenë pjesë e vetëdijes  sonë. Më ka tërhequr një shprehje e një humanisti shqiptar,e një njeriu paqësor që luftoi tërë jetën e tij për drejtësi e barazi njerëzore kur shkruan: “Unë kam pasur gjithnjë,si bir i një populli të  vogël,një urrejtje  të madhe  kundër idesë së  zezë “popuj mbi popuj” ose  “të mëdhenj mbi të vegjël”, por popuj përkrah popujsh.Dh.Pasko.

Duke ditur se Dhimiter Pasko rrjedh nga fisi shqiptar Kuteli, nga Arta e Çamerisë,  ideja e Kutelit “popuj  përkrah popujsh”e  nxjerr në pah  vendin e origjinës së tij,Çamërinë  e cila sot  kërkon  jo vetëm  përkrahje kombëtare por edhe ndërkombëtare.E  ky njeri i gjithëvirtytshëm, e ka mishëruar  krenarinë për emrin e fisit me pseudonimin Mitrush Kuteli, që prej  këtij emri  njohim veprimtarinë madhështore të Dhimitër Paskos.

Ai ishte lindur në Pogradec, shkolluar në Selanik  e me vonë në Bukuresht në Akademinë e Shkencave të Larta Ekonomike, prej ku mori titullin “Doktor i Shkencave  Ekonomike,Bankare e Monetare”.

Kjo degë  i hapi perspektiva për një karrierë të shkëlqyer,profesion të cilin e ushtroi në Rumani e në Shqipëri.

Krahas kësaj Ai përparoi shumë edhe  në fushën e letrave duke u vlerësuar si një kapacitet,intelektual i veçantë…

Kuteli,përveç të tjerave, është edhe  autori i “Poemit Kosovar”, botuar me 1944.Në parathënien e librit “Sulm e Lotë”me titull “Një fjalë mbi dy shokë e mbi veprëzën e tyre”,autori nëpërmjet një udhëtimi  mbresëlënës nëpër Kosovë, flet shqip me vetveten,sepse  Izedini(pseudonim i Dh.Paskos) me të cilin bashkëbisedon,  është Kuteli.Edhe  Dr.Pas i cili e përshkruan biseden e tyre deri në fund,  është përsëri  pseudonim i Dh.Paskos.

Qëllimi i këtij  udhëtimi sipas autorit  është:”Do deshnja të  shkruaj një poem të qendrimit shqiptar ball për ball me rebeshet  e historisë.Dhe do desha t’a nis me rrënjën ilirike”M.K. Autori  ka dhënë lidhjet e njeriut të thjeshtë,(që kanë thesarë në shpirtin e tyre.M.K.) me tokën, jo vetëm si burim jetese, por edhe  lidhjet qindra  vjeçare me  Atdheun.

Komunikimi  i poetit është i qartë, i drejtëpërdrejtë,këmbëngulës,me tone të ashpra për ata që na kanë grabitur tokën dhe nëpërkëmbur Atdheun.Vepra  merr sot vlera shumë dimensionale,sepse  trevat shqip-folëse  janë  më të afruara, janë më të ndërgjegjësuara  në vetëdijen kombëtare, pavarësisht kufijëve të cilët për pak kohë do të jenë të kapërcyeshëm,në B.E.

Ai ishte krenar për  Asimët e Qerimët e Kosovës për të cilët ëndërronte lirinë  e pavarësinë e tyre, duke kaluar në disa etapa të paraqitura në poemë: Qëndrimi,Durimi,Sulmi,Ndërtimi,Qëndrimi.

Tani, që populli Kosovar realizoi dëshirën e madhe  të poetit, zëri i tij  buçet triumfalisht:

“Hej! Komb i lirë Kosovar/ti komb shqiptar/ti zot krenar”/.M.K.

Po ky zë do të ketë  të njëjtën ushëtimë edhe  për  bijtë e  Çamërisë,viktima të  gjenocidit grek,kur Kuteli shkruante: ”Dikush guxoj t’i zhdukë,t’i tjetërsojë,t’ju marri tokën,gjënë e gjallë,t’ju marri edhe jetën..dhe pastaj,i thanë të ikte në Stamboll,Anadoll dhe me tej” e gjithë kjo  për t’jua shuar kujtesën historike.

Por, jo.

Ashtu si paraardhësit e Kutelit  të shpërngulur nga Arta dhe të tjerë e të tjerë  të shpërngulur me forcë  nga “Vatani” të cilin e donin  si “xhani”e revoltojnë poetin dhe me tërë energjinë i dënoncon agresorët:“Tokën që e kishte trashëgim nga baba,nga gjyshi,rrënjë pas rrënje prej qindra vjet,prej mijëra vjet ma muar “dhe “Më thanë të ik n’Albani/Vatan i ri /I kombit tim/si shkoj Selmani/Hasani/e Dani/”

Bashkëkombasit e Kutelit, pavaresisht nga religjioni, janë vëllezërit e tij,ndaj   e thotë me zë të lartë “Shaban-vëlla!/Destan-baba”/. Si rilindës i vërtetë ai e përforcon idenë e tij se“përmbi fe e kam Vatan e kam  Atdhe”.

Guximi i këtij njeriu të madh merr shkas nga  fuqia e bindjes historike se “Un’ jam këtu/e do të jem/-dem baba dem-/Sa mali të bëhet hi/E hiri mal përsëri!”M.K.

Kuteli si poet e prozator i bëri nderë kombit shqiptar duke nxjerrë në pah tiparet më të mira  dalluese midis kombeve të tjera,i vendosur thekson”Dhe kam uri/Si s’ka njeri/për Drejtësi/e për Liri/.

Kuteli në fushën e edukimit  i përkiste shkencave ekzakte,shifrave dhe kalkulimeve matematike të cilat kurrë nuk i tjetërsoi. Pra  kemi të bëjmë me një ekonomist  të sprovuar aktiv e shkencor që edhe sot mund   të konsultohen me veprën e tij.Ai  e vuri në jetë doktoraturen, punoi në institucionet më të rëndësishme të ekonomisë duke mos u komprometuar me asnjë regjim,por duke mbetur kundërshtar i vendosur për padrejtësitë që kërkonin t’ia impononin.

Pa u shkëputur nga shifrat si ekonomist  ai kalkuloi  jetët njerëzore,në tokën e trashëguar  nga të parët:”Unë jam këtu kur Mal i zi /Me shumadi/ Me Dallmati/ Sa mban e gjitha  Shqehëri/Ish Iliri.E mbron historikisht  autotoktonine mijëra vjeçare te shqiptarëve.

Tërë jetën  në gjithë veprimtarinë e tij kërkoi  përsosjen e njeriut ndaj të mirës e humanës.Ai vetë ishte model i përsosjes morale,në të gjitha drejtimet.

Modestia e Dhimitër Paskos e shfaqur në shumë pseudonime,Janus,Izedin,Jashar……është një tipar dallues i karakterit të tij,është shkrirja  me njerëzit e thjeshtë.

Si Dhimitri i studimeve të larta dhe Izedini me shkollën e jetës, bashkjetojnë në harmoni duke këmbyer përvojat e tyre.

Kuteli i ka theksuar me të madhe emrat; Hasan,Selman,Jashar e Dan, sepse pushtuesit i kanë trajtuar si të huaj në vendin e tyre.Për poetin nuk ka asnjë diferencë me emrat  Dhimitër,Dhimitraq,Mitrush,sepse kanë një emër të përbashkët,ata janë  shqiptarë.

Ai që e shoqëronte në udhëtimin nëpër Kosovë  ishte përfaqësuesi i urtësisë popullore.

Në një bisedë me te  shkruan :”Izedini rrinte pranë meje dhe vështronte fushën e bleruar që shtrihej gjer tej nër ato brigjet e kaltra.”Kur e pyeti,”Kjo është Kosova?” Izedini u përgjegj: “Edhe kjo edhe ajo përtej,Kosova jonë,gjithmonë shqiptare!”

Duke i besuar personazhit historik,Mitrushi entuziazmohet kur dëgjon se Kosova jonë është, edhe Kjo, edhe Ajo, që shtrihet në brigjet e kaltra.

Kureshtja përforcohet   kur përshkruan se “Përtej kufijëve të sotme,në Shkup e tatëpjetë është një Kosovë tjetër e robëruar”M.K.

Secili mund ta kuptojë se Kosova,Kjo dhe Ajo, plus  një Kosovë tjetër e robëruar tatëpjete Shkupit, që shtrihen  deri ne brigjet e kaltra,  janë   trevat shqiptare jashtë kufijve të cilat i mbron vendosmërisht se ”Nga një det në tjatrin det isha zot vetë”M.K.

Kështu në përceptimin e Paskos,të gjitha pjesët e paraqitura më sipër, me emrin Kosovë, plotësojnë Shqipërinë natyrale.

Gjatë udhëtimit,i lindnin  shumë “pse” lidhur  me  kufijtë e Shqipërisë,Ai e përmend, Shqipërinë e vogël,por nuk përmend,Shqipëri të madhe, të ndarë apo të bashkuar,sepse të gjitha trevat e robëruara të theksuara më lart e plotësojnë të tërën.Vendosmerisht shprehet:“Unë jam këtu”.

Vlen për t’u theksuar se kjo “tjatër Kosovë e robëruar”,”tatëpjetë Shkupit” që  “shtrihet në tjatrin det”,nuk ka emër tjetër,veçse  Çamëri.

Pra  të gjitha trevat e ndara nga trungu,i ka mbiquajtur Kosovë,sepse kanë të njëjtën  histori,si ajo e Kosovës.

Ai ecën me imagjinatën e tij në atë tokë të zhuritur nga masakrat dhe konstaton:”shtëpinë e pashë kur m’u doq/e pashë foshnjën kur m’u poq”.. por pa u përkulur, heroina shqiptare,e mbijetuara e këtij hollokausti,  i lutet  Shënmerise:

“E ‘rgjende je,moj Shërmeri/Ah,fal-më,ti,një mituri/T’a mbaj në gji/T’a mbaj t’a rrit për Shqipëri”(Poemi I Shndaunit)

Padrejtësitë që iu bënë kombit të tij e bënë luftëtar të paepur, padrejtësitë individuale, i përballoi me një karakter të fortë dhe të palëkundur deri në flijim.

Si prind dhe si bashkëshort ishte ideal.Si  ekonomist dhe drejtor  banke ishte i pakomprometuar.

Nuk ishte e lehtë  të luftoje kundra  grabitjeve gjermane,italiane, në kohën e pushtimit nazi-fashist, kur bënin përpjekje  për ndërrimin e monedhës, inflacionin,konçensionet etj.. Po të njejtën gjë bëri edhe në  Rumani  për të mbrojtur kapitalin vendas nga kapitali i huaj.

Vlen për t’u përmendur mbrojtja që i bëri kapitalit të ebrejve,në bankë,siç shkruante,se gjermanet  -desh më varen te bashkia,për këte veprim.

Këte qëndrim mbajti  edhe në vitet e para të çlirimit kundër grabitjeve jugosllave. Kundërshtoi njësimin e monedhës,por për këte  e arrestuan,e burgosen,e torturuan  e internuan …….por ai qëndroi me dinjitet,dhe mbijetoi duke punuar pa pushim.

Të gjitha vuajtjeve qe i dolën në jetë u dha vetëm një përgjigje: “E drejta jonë është të mbrohemi  duke luftuar ndershmërisht”.

Dashuria e flaktë  që kishte ndaj Atdheut dhe njeriut të thjeshtë e përforconte  idenë e tij se për ke duhet të përpiqemi.

Shqipëria në ate kohë kishte nevojë  për ekonomistë por nuk e lanë ta ushtronte  profesionin,për të cilin  kishte investuar dhe  ku dëshironte të jepte dituritë dhe përvojen e tij  në këtë fushë.

Ai mbijetoi,duke punuar me një makinë shkrimi  si përkthyes, falë përgatitjes se tij intelektuale,kulturës së gjerë dhe vullnetit të pamposhtur.

E vetmja mbështetje,ekonomike,morale,familjare ishte e shoqja,Efterpi,një grua fisnike e rrallë e cila ia krijoi te gjitha  kushtet që të punonin së bashku me  harmoni  në shtëpizën- studio.

Rastësisht e kam njohur në një takim me nxënësit, në shkollën 4 Dëshmorët në vitet 1962.

Në programet shkollore planifikoheshin takime me shkrimtarë.Me që shtëpia e tij ishte afër shkollës dhe fëmijet e tij merrnin mësimet në ate shkollë,një mësues i nderuar i asaj shkolle prof.Beqir Dibra ma rekomandoi për ta realizuar   takimin në fjalë.

Vajza e tij Atalanta, ishte nxënëse në atë shkollë dhe me anë të saj u bë lidhja që shkrimtari  të vinte për një bashkëbisedim.

Të gjithë mësues e prindër flisnin me konsideratë të admirueshme për familjen Pasko.

Takimi  me këte personalitet, më ka lënë një impresion  të paharruar.Gatishmëria e tij  për të komunikuar me ata që ishin  të etur për dije e bëri shumë të ngrohtë biseden.

Megjithëse tregimet e tij nuk botoheshin në tekstet shkollore,për arësye të paarsyeshme, shkrimtari  transmetoi me shumë dashuri virtytet e trimëritë e shqiptarit në tregimet e moçme shqiptare e në luftën nacional çlirimtare.

Ai nuk tha asnjë fjalë për “Poemin Kosovar” që e kishte aqë për zemër dhe askush nuk guxonte ta pyeste për ate.

Për koinçidencë,në atë kohë,  dy studente kosovare brilante, Naimja dhe Zymja,ishin arratisur nga Kosova e robëruar me poemin Kosovar në kokë dhe kërkonin me çdo kusht ta takonin poetin duke ditur se poeti  kishte dalë nga burgu, por pa ditur  se “Poemi Kosovar” ishte ende në burg. Në atë kohë nxënësit nuk kishin njohuri për Kosovën  e jo më të mësonin  vargje që i dedikoheshin asaj.

Nga letërsia recitohej Majakovski për të hequr një  paralele me diktatorin  se partia e Lenini ishin një, por askush  nuk guxonte  të thoshte se Shqipëria e Kosova ishin një komb.

Një poet aqë i vrullshëm në Poemin Kosovar ishte aqë i qetë dhe i  drejtëpërdrejtë  në komunikim.  Të impononte respekt me fjalën e ëmbël që depërtonte natyrshëm, me thjeshtësinë e komunikimit, me mirësinë që rrezatonte. Ishte Orakulli i vërtetë.

Tek Ai ishin mishëruar cilësitë  më të mira qytetare të një atdhetari iluminist,një rilindës  që kishte në zemër urtësinë popullore.

Shkrimtari me origjinë nga Çameria,na flet edhe sot se si duhet ta tejkalojmë dhimbjen e vuajtjeve edhe në tokën e shkretë,aty  ku  duhet të gjallohet jeta:  Dhimitri dhe Hasani, bij te Çamërisë,pavarësisht nga religjioni, të dy me besim te Zoti,kërkojnë të jetojnë së bashku, në harmoni me njeri tjetrin,shembull i shkëlqyer i shqiptarëve.Ata kërkojnë  të drejtën,për tokën,trashëgiminë dhe historinë me një fqinjësi të admirueshme, duke thënë se jemi këtu “dem-baba-dem”.Në se një ditë do të ngrihet një obelisk në qendër të Kosovës  dhe të Çamërisë, për lidhjet e shqiptarit  me  paraardhësit, për të afirmuar identitetin kombëtar, duhet të gdhendën mbi te vargjet e pavdekshme  të “Poemit Kosovar” shkruar nga Dhimitër Pasko, që brezat  ta mbajnë si pasaportën  më të vyer të popullit shqiptar.Brezi i ri i sotëm duhet t’i  dijne përmendsh vargjet e poemit,  sepse është historia e karakterit  të popullit tonë në vargje,është shpirti i një populli që do të vazhdojë të kërkojë  drejtësinë e mohuar.

Kjo  figurë shumëplanëshe e kombit shqiptar,duhet të marri vlerat më të larta, si në Kosovë e në Shqipëri,sepse Dhimitër  Pasko,me veprën e tij edhe  sot vazhdon t’u flasi brezave.