Nga Sadik Elshani, Philadelphia/
Ky titull dikujt, ose shumekujt mund t’i duket i cuditshem, anakronik, i papranueshem ne shekullin XXI, por le te vazhdojme rrefimin. Ne shqiptaret per shkak te rrethanave jo te favorshme ne te cilat u ndodhem gjate historise sone, nuk patem mundesi, ose thene me mire, na u mohua mundesia qe t’i formojme institucionet e mirefillta si shumica e vendeve tjera te perparuara. Deri vone nuk patem shkolla – as fillore, as te mesme, universitete, akademi te shkencave, teatro, salla koncerti, e keshtu me radhe. Por populli, shoqeria shqiptare kishte krijuar dicka karakteristike, dicka te improvizuar, dicka te thjeshte e sublime, si besa, oda, etj. Dhe vertete keto ishin institucionet tona, vlerat tona, qe u ben pjese e identitetit dhe trashegimise sone shpirterore. Nje nga keto institucionet ( me qellim nuk po e shkruaj ne thonjeza) eshte oda, dikush e quan edhe oda e burrave, por nuk dua te bej ndarje gjinore.
Oda zakonisht eshte e ndare nga shtepia, por mund te jete edhe brenda shtepise si dhoma me e rregulluar ku jane pritur miqte. Ne ode jane mbledhur burrat dhe kane biseduar, kane debatuar per ceshtje te rendesishme: aty jane ndare pleqni, jane treguar histori, jane pajtuar gjaqe, burrat kane lidhur besen per te luftuar pushtuesit, por edhe eshte kenduar, njerezit jane argetuar. Aty jane hapur shkollat tona te para, aty rapsodet do t’i kendonin krijimet e tyre qe pastaj brez pas brezi do te vinin gjer ne ditet tona. Per rolin e odave ne jeten e shqiptarit jane dhene edhe mendime, perkufizime te ndryshme. Eshte perdorur edhe thenja: Oda ka qene Universiteti yne. Kete mund ta kene thene shume veta, por une vete e kam degjuar nga profesor Anton Cetta (1920 – 1995), mbledhes i pasionuar dhe studius i folklorit dhe krijimtarise sone popullore, padyshim njohesi me i mire i traditave, dokeve dhe zakoneve tona. Kete thesar te popullit tone ai e kishte mbledhur neper oda nga njerez te mencur. Gjate viteve te 90-ta, profesor Antoni ka qene mjaft i angazhuar ne Kosove edhe ne pajtimin e gjaqeve. Me profesor Anton Cetten kam patur rastin te rri se bashku kur me 1974 ne Brezovice u organizua nje seminar per teatrot amatore te Kosoves dhe ai ishte njeri nga ligheruesit.
Nuk kam ndermend ketu te bej nje shkrim etnografik, apo studim per odat, sepse nuk jam i kualifikuar per kete pune dhe ky nuk eshte qellimi i ketij shkrimi. Por ne keto nete te gjata e te ftohta dimri, mendja po me shkon te ato nete te gjata e te ftohta dimri te femijerise dhe rinise sime ne vendlindje – mendja me shkon te odat tona te dikurshme. Qe nga fundi i vjeshtes kur kryheshin punet kryesore te fushes e gjer ne fillim te pranveres kur punet perseri fillonin, njerezit neper fshatra e qyteza, si Suhareka/Theranda ime, mblidheshin, rrinin e bisedonin me njeri – tjetrin ne odat e tyre, here te njeri e here te tjetri. Ne ate kohe kur pak njerez kishin radio e gati askush televizor, ky ishte argetimi i vetem ne ato nete te gjata e te ftohta dimri. Edhe ne rrinim ne oden tone dhe ne odat e dajve te mi. Beheshin biseda serioze, sidomos kur vinte ndonje mik i rende, burre i respektuar e me autoritet. Aty une i kam marre mesimet e para te historise sone kombetare. Flitej hapur e pa kurrefare censure, pa u druajtur nga njeri – tjetri dhe nga askush. Shume ngjarje te rendesishme te historise sone, ata i kishin perjetuar vete. Kishte njerez qe i kishin perjetuar Lufterat Ballkanike, mbanin ne mend Shpalljen e Pavaresise se Shqiperise. Mua si femije e me vone si i ri kurreshtar keto rrefime me benin pershtypje. Flitej per iliret, Pirron, Skenderbeun, Lidhjen Shqiptare te Prizrenit, Ismail Qemalin, Isa Boletinin, Azem Galicen, kolonizimin e Kosoves me kolone serbe ne mes te dy lufterave boterore, shpernguljen e shqiptareve me dhune per ne Turqi. Ngjarjet e Luftes se Dyte Boterore, apo sic njihet ajo periudhe ne Kosove, “Koha e Shqipnise” shpesh ishin tema te bisedave – kujtohej hapja e shkollave shqipe, administrata ne gjuhen shqipe. Pastaj bisedohej edhe per masakren e Tivarit – nje pjese e atyre burrave vete kishin qene deshmitare, i kishin perjetuar ato tmerre dhe ende habiteshin se si kishin mundur te shpetonin gjalle. Teme e shpeshte e bisedave ishte edhe qendresa heroike e Shaban Palluzhes ne Drenice, kembengulja e tij per te mbrojtur trojet shqiptare per te mos rene nen sundimin sllavo – komunist. Kishte mjaft kritika per naivitetin e komunisteve shqiptare dhe udheheqesve te Brigades se Peste e Brigades se Shtate Shqiptare qe u besuan komunisteve jugosllave dhe ne vend se te qendronin ne Kosove e te mbronin popullsine shqiptare, ata u larguan nga Kosova per te luftuar ne Bosnje e vise tjera joshqiptare. Ne Kosove erdhen brigadat serbo – malazeze te cilat filluan terrorin dhe masakrat ndaj popullsise se pambrojtur shqiptare. Disa nga te pranishmit ne ato biseda kishin qene te rekrutuar ne ato brigada, prandaj i dinin gjerat shume mire. Nganjehere vinte ndonje mysafir qe kishte qene i pranishem ne te ashtuquajturen mbledheje te Keshillit Popullor Rajonal ne Prizrenit me 1945, kur me force ishte vendosur qe Kosova te mbetej nen Jugosllavi e jo te bashkohej me Shqiperine, ashtu sic kishin votuar tri here shumica e delegateve shqiptare. Shume bisedohej edhe per te ashtuquajturin “Akcion per Mbledhjen e Armeve” me 1956, kur UDB-ja ushtronte dhune ndaj shqiptareve, u kerkonte armen edhe kur ata nuk e kishin. Babain tim, Avdyl Elshani (ndjese paste), pasi e kane rrahur rende e kane lene per te vdekur, e kane hedhur ne rruge ne akull, ne acar, vetem ne kemishe e telina (done), sic thone ne Kosove. Si ka shpetuar, ajo eshte nje mrekulli ne vete. Ndersa ate nate, bashkevendesi yne Jetullah Kuqi, nuk ka mundur t’i perballoje torturat, ka mbetur i vdekur ne duart e UDB-se. Po, bisedohej shume dhe shprehnin urrejtje per “Kohen e Rankoviqit”, xhelatit te shqiptareve. Kishte nga ata qe i kishin perjetuar burgjet me te renda te regjimit jugosllav, si burgun e Goli Otokut (shqip, Ishulli i Zhveshur), Nishit, Idrizoves, Mitrovices se Sremit, Zenices, etj. – secili me i zi se tjetri. Tregonin per torturat, trajtimin cnjerezor te tyre. Disa ishin akuzuar pa faj, disa per veprimtarine e tyre atdhetare per t’i mbrojtur te drejtat e shqiptareve, gjuhen tone, traditat tona – vete ekzistencen tone. Per keto ngjarje atehere nuk mesohej neper shkolla, nuk shkruhej neper libra. Nese dicka ishte shkruar, faktet, e verteta ishte shtremberuar, falsifikuar. Erdhe pastaj viti 1968, viti kthese ne historine e Kosoves. Ate vit shperthyen demonstratat e studenteve, filluan kerkesat per Kosoven Republike, filloi nje ringjallje ne jeten e shqiptareve te Kosoves. Filluan te botoheshin libra nga historia, letersia, ndersa dy vite me vone u hap edhe Universiteti i Prishtines. Kuptohet, keto ishin edhe temat qendrore te bisedave edhe neper oda, beheshin organizime, planifikime per veprime te metutjeshme.
Mund te shkruaj faqe te tera per ato vite te shkuara, per ato ngjarje qe kam mesuar nga ata burra te thjeshte, por qe jeta i kishte kalitur me pervojen e saj. Para se gjithash mbizoteronte atdhedashuria, perpjekjet dhe deshirat per ta pare vendin tone te cliruar e te perparuar. Keto biseda na burreronin, na ngjallnin atdhedasurine, respektin dhe krenarine per te kaluaren tone te lavdishme. Na mesonin sesi duhej respektuar njeri – tjetrin, ata flisnin me shume miresjellje e respekt, pa fyer asnjeri. Edhe kur nuk pajtoheshin me dicka, ata nuk e thonin drejtperdrejt, por si thone andej, me mesele dhe ne menyre teper te qete – dhe tjetri e kuptonte menjehere se ku qendronte ceshtja. Nuk nderhyhej kur tjetri fliste dhe askujt nuk i nderpritej fjala. Pra, ishte ky ai arti, ajo mjeshteria e komunikimit burreror. Me vone kur u rritem pak edhe ata deshironin te degjonin dicka nga ne. Mbaj mend qe nganjehere ulesha ne mes te odes dhe u lexoja poemat e Naim Frasherit, vjershat e Cajupit, Vaso Pashes, Dom Ndre Mjedes, At Gjergj Fishtes, etj. Pervec bisadave qe pershkrova me larte, shpesh tregoheshin edhe anegdota, mahi dhe kur ishte vetem grupi me i ngushte, benin shume hajgare, si thone ne Kosove – dhe vertet krijohej nje atmosfere shume e ngrohte dhe gazmore, tamam si ato shfaqjet e estrades. Ne ate grup te ngushte mund te permend: Veli Brahim Gashin, Haki Osman Kuqin, Rrahman Dane Kryeziun, Miftar Bajraktarin, Jetullah Fazli Gashin, Shefki Regjep Gashin, Eqerem Brahim Gashin, etj.
Kur me vone shkova per studime, fillimisht ne Universitetin e Beogradit e me vone ne Universitetin e Zagrebit, edhe atje mblidheshim here pas here dhe diskutonim per problemet tona studentore, gjendjen ne Kosove dhe viset tjera shqiptare, ceshtjen tone kombetare. Tani odat tona ishin dhomat tona studentore. Mbarova universitetin, me vone fitova edhe gradat e magjistrit e te doktorit te shkencave, punova ne kater universitete amerikane. Keto universitete me ben ate qe sot jam ne profesionin tim, por ai universiteti tjeter (oda), si dhe edukata familjare me ben ate qe sot jam si njeri, formuan dhe forcuan karakterin tim, formuan dhe ngriten ndergjegjen dhe vetedijen time kombetare. Vete ky shkrim eshte deshmi se ato vite kane lene mbresa te thella, te pashlyera ne jeten time. Philadelphia, qyteti ku une jetoj tani, ka muzeume te pasura, galeri artistike, teatro, ka nje orkester simfonik te klasit boteror e shume gjera te tjera interesante, por ja qe edhe ne kete qytet, malli me ka marre per ato odat tona te thjesha, per ate atmosfere qe krijohej aty. Disa gjera jane te perjetshme.
Gjate viteve te 90-ta te shekullit te kaluar kur regjimi serb mbylli institucionet, shkollat tona, shume veprimtari, shume tubime u zhvilluan neper oda. Aty priteshin edhe delegacionet e huaja – te kujtojme takimin e diplomatit amerikan Richard Holbrook qe u zhvillua ne nje ode te Junikut.
Tani kemi edhe dy oda te medha moderne kombetare, Kuvendin e Shqiperise dhe Kuvendin e Kosoves, por aty nuk bisedohet me njerezi, nuk veprohet me atdhedashuri si dikur ne ato oda te thjeshta fshatare. Ne te dy kuvendet, atmosfera shpesh eshte e neveritshme, aty nuk mbrohet ceshtja kombetare, por interesat e ngushta partiake. Deputetet e te dy kuvendeve nuk mblidhen per t’i kryer punet e popullit, per t’i sherbyer atdheut, por per te fyer e akuzuar njeri – tjetrin. Nganjehere keto skena as qe mund t’i shohesh me sy, niveli i tyre intelektual, niveli i miresjelljes se tyre eshte ne nje nivel te mjerueshem. Prandaj eshte mire qe te studiohen e te ruhen traditat tona te mira, vlerat tona kombetare – ato gjithmone do te jene te nevojshme ne jeten tone. Kuptohet, gjithmone duke iu pershtatur kushteve te reja te krijuara.
Sadik Elshani, Philadelphia, 5 mars, 2015
Shenim: Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.