Prof. Asoc. Dr. Edmond Malaj nga Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, sjell para lexuesit librin e tij më të ri “Hulumtime mbi historinë e Krishtërimit në Shkodër e rrethina gjatë Mesjetës” ku lexuesi gjen të dhëna që nga periudhat më të hershme e Krishtërimit në Iliri, që nga antikiteti dhe mesjeta e hershme e deri në shekujt e parë të Perandorisë Osmane. Në një rrëfim për “Dielli”-n e “Vatrës” New York, dhënë gazetarit Sokol Paja, Prof. Asoc. Dr. Edmond Malaj shprehet se libri hedh dritë mbi Krishtërimin gjatë antikitetit, duke u kufizuar kryesisht në përhapjen e këtij religjioni nga vetë figurat kryesore të tij, si Pali, Titi, Cezari, etj.
MBI HISTORINË E KRISHTËRIMIT DHE TË KISHËS NË ARBËRINË VERIORE
Në këtë vëllim janë mbledhur së bashku një numër i përzgjedhur artikujsh të botuar në një rrjedhë kohore prej dhjetë vitesh nga hulumtimet të mia mbi historinë mesjetare të trojeve shqiptare. Materiali i këtij vëllimi hedh dritë kryesisht mbi historinë e Krishtërimit dhe të Kishës në Arbërinë veriore, duke u përqëndruar kryesisht në krahinën e Shkodrës. Në këtë liber lexuesi gjen të dhëna që nga periudhat më të hershme e Krishtërimit në Iliri, që nga antikiteti dhe mesjeta e hershme e deri në shekujt e parë të Perandorisë Osmane. Në kapitullin e parë me titull “Të dhëna mbi Krishtërimin në trojet iliro-shqiptare para dhe pas Ediktit të Milanos (Viti 313)” hidhet dritë mbi Krishtërimin gjatë antikitetit, duke u kufizuar kryesisht në përhapjen e këtij religjioni nga vetë figurat kryesore të tij, si Pali, Titi, Cezari, etj, dhe në martirizimin deri para Ediktit të Milanos, dhe tolerancën fetare që të krishterët përfituan nga Edikti i Milanos (viti 313), si dhe në disa ndryshime pozitive që pati Krishtërimi pas këtij Edikti, duke pasur parasysh këtu në lidhje me të edhe zhvillimet në Iliri.
MONUMENTE KISHTARE BRENDA SHKODRËS MESJETARE
Kapitulli i dytë me titull “Në gjurmë të monumenteve kishtare brenda Shkodrës mesjetare” ka si objekt hulumtimi të gjitha kishat që kanë ekzistuar në Mesjetë brenda qytetit të Shkodrës dhe në rrethinat e saj më të afërta, apo në lagjet që ishin jo shumë larg nga muret e Shkodrës mesjetare, pra këtu bëhet fjalë për kishat, qoftë brenda kështjellës, qoftë jashtë saj. Aty kemi paraqitur të gjitha të dhënat e mundëshme në lidhje me këto kisha dhe duke u bazuar në dokumente dhe në literaturë shkencore historike, jemi munduar të gjurmojmë edhe ato kisha që kanë mbetur akoma anonime, por që të dhënat e deritanishme flasin mjaftueshëm për ekzistencën e tyre edhe pse ato nuk mund të identifikohen saktësisht me emër. Përsa i përket monumenteve, një hapësirë e veçantë i kushtohet edhe kishave të shumta të Drishtit mesjetar, i cili cilësohet nga studiuesit edhe si “fidanishte e klerit katolik shqiptar”. Hulumtimet rreth ketyre kishave, të cilat tashmë nuk ekzistojnë më, por që kanë mbetur të gjurmueshme nëpër dokumente të shumta, janë objekt një kapitulli më vete të këtij vëllimi.
URDHRA KISHTARE NË SHKODËR E RRETHINA GJATË MESJETËS
Një vend të caktuar në këtë vëllim zë edhe hulumtimi rreth urdhrave të ndryshme kishtare që kanë ekzistuar në Shkodër e rrethina që nga Mesjeta e hershme e deri në fillimet e periudhës osmane. Këto urdhra janë objekt hulumtimi i kapitullit me titull “Urdhra kishtare në Shkodër e rrethina gjatë Mesjetës”. Fjala është këtu për Benediktinët, Françeskanët, Domenikanët, Augustinianët, dhe Presbiterat. Përveç këtyre të dhënave hyrëse që ka ky kapitull për të gjitha këto urdhra, një vëmëndje të veçantë i kemi kushtuar Françeskanëve, sepse nga të gjitha urdhrat dhe kongregacionet kishtare të Mesjetës, ai është i vetmi që ekziston akoma edhe sot dhe që ka një vijueshmëri historike të pashkëputur që nga shekulli XIII e deri në ditët e sotme. Me historinë e këtij urdhri merremi specifikisht edhe në kapitullin me titull “Françeskanët në Shkodër e rrethina gjatë Mesjetës dhe shekujve të parë të pushtimit osman”.
IPESHKVITË E QYTETEVE TË DRISHTIT, DEJËS, BALECIT, SARDËS DHE KRAJËS
Një objekt i rëndësishëm hulumtimi në këtë vëllim janë Ipeshkvitë e shumta rreth Shkodrës, të cilat u përkisnin qyteteve që ndodheshin fare pranë saj, si për shembull Ipeshkvitë e qyteteve të Drishtit, Dejës, Balecit, Sardës, Krajës. Krahas rendit të Ipeshkvijve të këtyre dioqezave tashmë të zhdukura, por që në mesjetë ishin fort të gjalla dhe kishin rëndësinë e tyre, ka edhe të dhëna të shumta dhe të detajuara në lidhje me monumentet lashta të këtyre dioqezave. Të dhëna mbi këto Ipeshkvi dhe Dioqeza të vjetra i kemi nxjerrë qoftë nga punime të rëndësishme shkencore, qoftë nga dokumente mesjetare të cilat zënë një vend të rëndësishem në punim. Perveç kësaj në lidhje me Ipeshkevinë e Drishtit, në kapitullin e gjashtë merren në shqyrtim edhe kanonikët e Katedrales së Drishtit, të cilët na kanë lënë një dokument me vlerë dhe unikal përsa i përket dokumenteve historike kishtare në trojet shqiptare. Ky dokument janë Statutet e Kapitullit të Katedrales së Drishtit. Pikërisht këto Statute na ndihmojnë që të kuptojmë shumë mirë organizimin, detyrimet, përfitimet, etj që ka pasur ky komunitet kanonikësh. Këto statute na ndihmojnë që të kuptojmë sadopak edhe jetën brenda bashkësive të tjera të kapitujve të katedraleve shqiptare që duhet të kenë qënë shumë e ngjashme me kapitullin e Katedrales së Drishtit. Këto statute janë i vetmi dokument i tillë që posedojmë deri tani për kapitujt e katedraleve të Krishtërimit katolik në trojet shqipfolëse.
NGA SHËN MAURICI TE SHËN GJON VLADIMIRI
Në punim hasen të dhëna edhe për kulte të ndryshme si p.sh. për kultin e Shën Mauricit, apo për kultin i Shën Gjon Vladimirit, të cilit i kemi kushtuar një hapësirë të veçantë. Për këtë princ serb të Mesjetës, i cili u kthye në shenjtor dhe që nderohet sot edhe nga të krishterët katolik madje edhe nga myslimanët shqiptar, bën fjalë kapitulli IX. Një vëmendje të veçantë në këtë punim i kemi kushtuar edhe klerikëve shqiptar me banim në Raguzë dhe veprimtarisë së tyre atje. Në këtë veprimtari një vend të rëndësishëm zënë pelegrinazhet, të cilat bëheshin nëpër vende të ndryshme të shenjta të Krishtërimit. Klerikët verior i hasim si pelegrinë që nga Jeruzalemi dhe Toka e Shenjtë (Izraeli) e deri në Shën Jakob të Kompostelas në Galicie. Për praninë e tyre në Raguzë dhe për veprimtarinë e lart përmendur bëjnë fjalë kapitujt XIII dh eXIV. Së fundmi në kapitulli në XV bëhet fjalë edhe një herë për Urdhrin Françeskan por kësaj here rezultatet e hulumtimeve janë të dhëna rreth martirizimit të Klerit Katolik në Shqipëri gjatë pushtimit osman, dhe këtu janë Françeskanët ata që zënë vendin e parë në mes të martirëve të Kishës Katolike në Shqipëri kryesisht gjatë shekujve të parë të këtij pushtimi.
LIBRI SI NJË GUIDË MBI HISTORINË MESJETARE
Për këto hulumtime janë shfrytëzuar një gamë shumë e gjerë qoftë dokumentesh, qoftë punimesh shkencore sidomos të autorëve më të mirë në këtë fushë dhe lista e gjatë e vëllimeve dokumentare dhe të punimeve të përdorura jepet në pjesën që i kushtohet bibliografisë së punimit. Kjo bibliografi ka rëndësinë e vet, sepse synon që t’u shërbejë si një guide të gjithë atyre që duan të merren me historinë mesjetare në përgjithësi dhe me historinë e Kishës gjatë kësaj periudhe në veçanti. Bibliografia është këshilluese sidomos për studentët e historisë dhe të teologjisë së krishterë, të cilët e kanë më se të nevojshme që të konsultohen me një aparat të tillë titujsh mbi historinë e Krishtërimit në trojet shqiptare në Mesjetë. Në fund të vëllimit jepet edhe një regjistër vendesh dhe personalitetesh që e ndihmon lexuesin që të fokusohet tek pika apo çështje të caktuara. “Last but not least” një falenderim shumë të madh kam për Provincën Françeskane Shqiptare, e cila financoi botimin e këtij libri.