Nga prof. dr. Skender ASANI/

Duke kujtuar Kongresin e Alfabetit të mbajtur më 14 – 22 nëntor 1908, nervi i reagimit shkencor e kulturor bëhet më i prekshëm ndaj detyrimeve tona shoqërore e institucionale për gjuhën shqipe, si instrument mjaft i rëndësishëm në rrafshin e komunikimit shoqëror.
Kongresi Alfabetit, mbajtur nga 14 – 22 nëntor 1908 në Manastir, e oksidentalizoi kulturën e shkrimit shqip, si një mundësi e favorshme për ta shkëputur rrjedhën e historisë nga anarkia e shkronjave me alfabete të ndryshme në një alfabet unik. Në të morën pjesë 50 delegatë të shoqërive, klubeve dhe organeve kombëtare të trevave shqiptare.Kongresi ngriti një komision prej 11 delegatësh ku Gjergj Fishta u zgjodh kryetar komisioni. Në këtë komision ishin anëtarë: Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi, Mit’hat Frashëri, Sotir Peci, Shahin Kolonja, Luigj Gurakuqi, Dhimitër Buda, Bajo Topulli, Nyz’het Bej Vrioni, Grigor Cilka.Të gjithë këta emra, përpos heterogjentitetit krahinor, përfaqësonin edhe diversitetin fetar, sepse në Kongresin e Manastirit morën pjesë veprimtarë të shquar katolikë, myslimanë, protestantë, ortodoks e bektashinjë.Pra, Kongresi i Manastirit, përpos integrimit të alfabeteve në një të vetëm, në atë latin, promovoi edhe kulturën e bashkëjetesës fetare, një model ky gati unikal tek shqiptarët, i cili u kultivua edhe në kohët e mëvonshme.Për një popull të emancipuar, alfabeti ka një dimension të rëndësishëm në zhvillimin historik e kulturor të tij. Sa i përket shqiptarëve, ky dimension është i dyfishtë, sepse në mënyrë praktike shprehte aspiratën e shqiptarëve për liri kombëtare dhe për frymë properendimore në kulturën shkrimore.Përvetësimi i alfabetit latin dhe standardizimi i tij për nevojat praktike të shkollave, librave, gazetave e revistave, i dha kulturës shqiptare një favor tepër të madh sepse në këtë mënyrë procesi i komunikimit dhe bashkëpunimit me kulturat perendimore ishte më efikas. Ky favor kishte qenë vendimtar për interesimin albanologëve të huaj për gjuhën shqipe, të cilët e patën më lehtë për t’i studiuar shkrimet e shkruar në këtë alfabet.Shikuar nga perspektiva e tanishme, Kongresi i Manastirit mund të na shërbejë si një referencë e dobishme e standardizimit gjuhësor të shqipes, por edhe si një hallkë e fuqishme e lidhjes me kulturat tjera, ku interakcioni linguistik ndihmon në tejkalimin e barrierave komunikuese në mes të popujve.Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve për çdo vit organizon DITËT E ALFABETIT, ku studiuesit e fushave albanologjike japin kontributin e tyre shkencor në ndriçimin e temave e ideve që ndërlidhen me kulturën e shkrimit shqip. Sivjet patëm Gjuhën, letërsisë, kulturën dhe traditën arbëreshëve të Italisë temë qendrore të DITËVE TË ALFABETIT, duke dashur që në këtë mënyrë të senzibilizojmë opinionin publik dhe sidomos institucionet kompetente në ruajtjen e këtij komuniteti nga erozioni i zhdukjes. Komuniteti arbëresh në Itali sot janë dëshmia më e gjallë e një kulture të lashtë e cila u kishte mbijetuar furtunave të asimilimit në saje të ruajtjes së gjuhës së vjetër të Gjergj Kastriotit Skenderbeut nga dhëmbi i asimilimit dhe globalizmit. Njëkohësisht ky komunitet ishte edhe ura lidhëse përmes së cilës idetë kulturore evropiane ndikuan në zhvillimin e Rilindjes sonë kombëtare, dhe u formësuan në Kongresin e Alfabetit në Manastir. Prandaj edhe Instituti ynë si ditëlindje të vet ka pikërisht 22 Nëntorin, një simbolikë kjo që integron në vetvete përveç historinë e kulturës gjuhësore edhe idetë e Rilindjes sonë për një diversitet kulturor e gjuhësor me popujt tjerë, aspiratë kjo që është materializuar në funksionimin e disa Departamenteve tona ku bashkëjetesa fetare dhe kulturore është motoja e punës sonë shkencore e hulumtuese. Një konfirmim praktik i këtij angazhimi janë edhe inkurajimet që na vinë nga institucionet ndërkombëtare, ku ITSHKSH targetohet si një qendër e mirëfilltë e kultivimit të tolerancës dhe mirëkuptimit në një shoqëri me diversitet etnik, fetar e gjuhësor.Duke kujtuar Kongresin e Alfabetit të mbajtur më 14 – 22 nëntor 1908, nervi i reagimit shkencor e kulturor bëhet më i prekshëm ndaj detyrimeve tona shoqërore e institucionale për gjuhën shqipe, si instrument mjaft i rëndësishëm në rrafshin e komunikimit shoqëror.Uroj që në vitet në vijim kultura e gjuhës dhe e komunikimit në mes të njerëzve të zgjerojnë dioptrinë e vrojtimit në ato pika ku e përbashkëta shkrihet në shtratin kohor të së ardhmes. (Fjalë rasti në manifestimin qendror për shënimin 22 nëntorit – përmbylljes së Ditëve të Alfabetit në ITSHKSH)

Ende ka një konflikt në mes të gjeografisë dhe historisë, ku viktimë është e ardhmja dhe kjo po ndodhë për shkak të pafuqisë së Evropës për të tejkaluar krizat e veta identitare.

Nga Skender ASANI

Boshti tematik i konferencës së sotme, implikon shumë ide e mendime të cilat  kanë një emërues të përbashkët: Ballkani dhe sfidat integruese të tij, në kushtet kur rajoni ynë ende nuk është liruar pltësisht nga hijet e së kaluarës. Ende ka një konflikt në mes të gjeografisë dhe historisë, ku viktimë është e ardhmja dhe kjo po ndodhë për shkak të pafuqisë së Evropës për të tejkaluar krizat e veta identitare.  Pas shpërbërjes së Jugosllavisë dhe sidomos pas përfundimit të Luftës së ftohtë, u krijuan disa parakushte që edhe popujt e vegjël t’i kenë shtetet e tyre të pavarura, por kjo tendencë nuk i mirëprit nga forcat hegjemoniste të Ballkanit, prandaj sot ende vazhdon të konsiderohet si projekt i papërfunduar BeH, si pasojë e efekteve negative që prodhoi Marrëveshja e Dejtonit, për të vazhduar me Kosovën dhe Malin e Zi, ku në fuqi janë dy rryma të kundërta: njëra që paraplqen sovranitetin e shtetëror në frymën evropiane dhe rryma tjetër retrograde, e cila e përdor Kishën dhe komunitetin serb si instrumente për të destabilizuar këto dy shtet të rajonit.

Në Ballkan ekzistojnë disa modele të tejkalimit të kontesteve dhe mosmarrëveshjeve. Maqedonia disa vite pati probleme me Greqinë sa i përket kontestit të emrit, por ky problem u tejkalua në saje të kompromosit dhe mekanizmave të frymës evropiane që aplikuan në Marëveshjen e Prespës,  lidershipet e të dyja vendeve.

Me Bullgarinë ende ka probleme të hapura, për shkak të pretendimeve historike e kulturore të Sofjes zyrtare ndaj identitetit maqedonas. Këto probleme ende nuk e kanë gjetur modalitetin e përshtatshëm të tejkalimit të mospajtimeve, ndonëse që në start është zgjedhur metodologjia e gabuar. Në vend që të krijohet një komision i përhershëm politik qeveritar, Shkupi dhe Sofja zgjodhën  si aleat historinë për t’ua zgjidhur kontestet, dhe rezultoi se komisioni i përbashkët i historianëve jo vetëm që nuk solli kurrfarë kompromisi, por ai krijoi edhe më shumë animozitet dhe ftohje në mes të dy shteteve. Maqedonia dhe Bullgaria duhet të gjejnë rrugën e përbashkët evropiane të tejkalimit të mosmarrëveshjeve, duke krijuar parakushte që problemet e pazgjidhura t’i tejkalojnë në kuadër të një procesi afatgjatë, e jo me receta historike të shekullit  19.

Një problem që vazhdon të prodhojë krizë rajonale është edhe çështja e problemeve të hapura në mes të Kosovës dhe Serbisë. Në Beograd ende mbisundon fryma e ideve hegjemoniste dhe për rrrjedhojë rajoni vuan pasojat e një politike që të ardhmen ende e sheh me syzet e së kaluarës. Ky pozicion i Beogradit  kundrejt Kosovës, duke ia mohuar kësaj të fundit shtetësinë dhe sovranitetin territorial, paraqet tani për tani kërcënimin më serioz të stabilitetit rajonal dhe kjo mund të tejkalohet vetëm nëse diplomacia amerikane imponon një trysni më të madhe ndaj zgjiedhjeve politike që po negocohen në Beograd.

Ballkani ka nevojë për paqe, sepse është stërngopur me trazira dhe konflikte.  Paqa iu konvenon të gjithë popujve që duan prosperitet ekonomik dhe bashkëpunim kulturor, përpos oligarkive politike të cilat nën petkun e krimit fshihen pas parullave populiste dhe në këtë mënyrë duan të ushtrojnë njëfarë trysnie mbi proceset demokratike. 

Ballkani ka nevojë për tregje të hapura dhe jo për getoizim, dhe kjo mund të vie në shprehje sidomos tani kur po ballfaqohemi me një proces shqetësues migrimi të të rinjëve. Ky proces mund të parandalohet vetëm nëse elitat politike punojnë në projekte zhvillimore, ku popujt do të gëzonin  mundësitë për të shfyrtëzuar resurset vendore të zhvillimit ekonomik e social.

Duke qenë gjithmonë në hap me tendencat evropiane të zhvillimit të mendimit dhe projektimit të ideve konkrete, edhe ITSHKSH përmes kësaj konferеnce shkencore synon të nxjerr në pah aspektet humane të përafrimit në mes të popujve, duke nxjerrë në treg konkurrencën e dijes dhe hulumtimit shkencor. Deri më tani, përmes departamenteve tona si dhe përmes botimeve e aktiviteteve të ndryshme, ne si Institut jemi munduar të sjellim një qasje të re dhe krejt origjinale në tejkalimin e kontradiktave në mes të shoqërive, popujve dhe shteteve.

Uroj që edhe Konferenca e sotme të sjell frymën e kësaj qasjeje kurse pjesëmarrësve u dëshiroj sukses në elabоromin e tezave e ideve të tyre.

(Fjalë rasti në hapjen Konferencë shkencore ndërkombëtare: “Ballkani midis integrimit evropoian dhe bashkëpunimit rajonal”, mbajtur në ITSHKSH, Shkup, më 28 tetor 2021)

Nga Prof.dr. Skender ASANI

Me projekte konkrete në terren dhe me botime e konferenca të ndryshme shkencore, institutet tona janë shndërruar në asete kombëtare dhe si të tillë ato po e trasojnë edhe rrugën e mendimit të mirëfillt shkencor. Është për t’u habitur tendenca e frikës që po shfaqet nga kjo frymë autonome e mendimit shkencor, sepse nuk mund të shpjegohet ndryshe kjo frikë, e cila si duket rrënjët i ka në atë thënien e moçme popullore “prish shtëpi, e ndreq çardak”.
Nga Prof.dr. Skender ASANI
Ka një tendencë burokratike për zbehjen e rolit të shkencave albanologjike në avancimin dhe konsolidimin e çështjeve që lidhen me korpusin e temave e problemeve identitare. Për rrjedhojë,jo vetëm që është tepër shqetëuese tendenca për ngulfatjen e zërave që artikulojnë çështje identitare, por është edhe absurde që nga albanologjia të kërkohet të bëhet zorrë qorre e Akademive tona të Shkencave e Arteve.
Ky shqetësim vie në shprehje sidomos në Shkup, pasi që atje thyhen shtizat e betejave identitare, ku ITSHKSH i ka zhvilluar me sukses ato beteja, duke u përfshi në një treg më të gjerë idesh e projektesh. Instituti ynë ka dalë shumë fuqishëm mbi sipërfaqen e amullisë ekzituese dhe kjo me siguri nuk iu konvenon atyre që duan status quo. Ata nuk duan që idetë shkencore t’iu prijnë proceseve shoqërore, prandaj të vetmin instrument që tani për tani përdorin është të disiplojnë institutet, madje edhe t’i lënë pa buxhet, siç ka ndodhur me Institutin tonë, dhe pastaj t’i fusin ato nën tutelën e Akademive të Shkencave dhe Arteve. Këto të fundit, që është një realitet i ngjashëm edhe në Tiranë dhe në Prishtinë, ka kohë që nuk po e kryejnë misionin e tyrebazik dhe për të kompenzuar këtë pasivitet, tani kanë shpikur integrimin, gjegjësisht, shkrirjen e instituteve nën ombrellën e akademive.Instutet shkencore tash më kanë krijuar fizionominë dhe autoniminë e tyre të veprimit. Me projekte konkrete në terren dhe me botime e konferenca të ndryshme shkencore, institutet tona janë shndërruar në asete kombëtare dhe si të tillë ato po e trasojnë edhe rrugën e mendimit të mirëfillt shkencor. Është për t’u habitur tendenca e frikës që po shfaqet nga kjo frymë autonome e mendimit shkencor, sepse nuk mund të shpjegohet ndryshe kjo frikë, e cila si duket rrënjët i ka në atë thënien e moçme popullore “prish shtëpi, e ndreq çardak”. Se kujtpo i konvenonqëshkencattonaalbanologjiket’ilënë pa shtëpitë e tyre, kjombetettëanalizohet, porajoqëmundtëshihet e qënukkërkonndonjësqarimshtesëështëfakti se te ne ponxjerinkryetendencatburokratikepërcentralizimin e mbikqyrjesdhekontrollitmbimendiminshkencoralbanologjik, duke i përdorurakademitë e shkencavesigardianë me çelësanëduartëcilët do tëvendosinpastaj se kushmundetdhekushjo ta gezojëlirinë e shprehjessëmendimittëpavarurshkencor. Me fjalëtëtjera, i bieqëAkademitë e Shkencave, pasiqënukpopunojnëasgjë, tani do t’iangazhojnëqëtëndajnëlicencapërgjithëataqëduajtëmerren me shkencë, pornëntutetën e tyre. Ne nëMaqedoninë e Veriutkëtotendenca i përjetojmëdyfishrëndë: edhesishkencëtarë, edhesipjesëtarëtënjëetnieqëpoluftonpërtëavancuarstatusin e vet identitar.Dhenë vend se ngaPrishtina, dhesidomosngaTiranë, tënavininpërkahjetdhesolidarizimet, edheatjepondodhë, fatkeqësisht e njejtatendencë, por me njënatyrëtjetërtëdestruktivitetitburokratik.Prandajkemibërëshumëmirëqëjemimbledhur sot nëShkodërdhesidomosështëpërt’upërshëndeturnisma e rektorittëAkademisësëStudimeveAlbanlogjike, z.LuanPërzhita, i cili, bashkë me neve, potregongatishmëripërpërgatitjen e njëstrategjietëpërbashkëtqë do t’iukundërvihejtendencave retrograde burokratikeqësisynimkanëngulfatjen e institucionevetonaalbanologjike.ITSHKSH nëShkup do tëjetëpjesë e këtyrepërpjekjevepërtëruajturdhekonsoliduarautonominë e institutive tonadhepërrrjedhojë ne do tëmbështesimçdonismëdheçdoaktivitetqëparandalonngulfatjen e punëssonë. Këtë do ta bëjmënëemërtëalbanologjisëdhenëemërtëbrezavetëtërësduiuesishqënukkursyenasgjëngavetja e tyrepërtëafirmuarsamëlargaritjettonashkencorealbanologjike.Qendrattonaalbanologjikeduhettëvazhdojnëtëpunojnë me njëhovedhemëtëmadh, duke e thelluarbashkëpunimin shkencor me institucionet e ngjashme të Evropës Juglindore, si dhe duke avancuar këmbimin e përvojave dhe përgatitjen e botimeve të përbashkëta.Si pikësynim i yni strategjik duhet të jetë gjithsesi edhe përgatitja e kuadrove të reja, që nënkupton edhe qëndrimet studimore në shtetet e Evropës ose në Amerikë, si dhe mundësi të shumta për hulumtime sa më tëmirëfillta.Qendrat tona albanologjiek duhet të bëjnë Projekte të përbashkëta me interes kombëtar, kurse një prej prioriteteve tona duhet të jetë përkthimi i veprave të albanologëve të huaj si Thunmann, Xylander, Bopp, G. Mayer, Lambertz, Jokl etj.,Botimi i ndonjë vepre të rëndësishme të autorëve shqiptar në ndonjërën nga gjuhët e mëdha, duhet të jetë gjithashtu pjesë e strategjisë sonë, kurse botimi i një reviste të përbashkët në gjuhë të huaja, për autorët shqiptarë dhe të huaj, duhet të jetë një nga obligimet tona të ngutshme në të ardhmen.Shkencat e albanologjisë kanë nevojë për më tepër qarkullim idesh e mendimesh, prandaj mbajtja e konferencave shkencore të përbashkëta dhe i prezantimeve të përbashkëta shkencore, do t’iu ndihmonte së tepërmi studiuesve tanë që të kultivojnë edhe më fuqishëm sensin e avancimit të dijeve albanologjike në një horizont me të gjerë konkurrues.

Shkodër, 26 tetor, 2021
(Kumtesë e lexuar në konsultën e mbajtur në Shkodër “Drejtnjë strategjie të albanoligjisë”, e mbajtur në Shkodër)