–         Duke shfletuar librin e Prof. Dr. Selman Sheme” Monumentet Natyrore dhe Kulturore të Çamërisë”/

–         Si u realizua Spastrim etnik nëpërmjet një genocidi të egër ndaj popullsisë shqiptare të besimit mysliman./

–         Kur nisën imigrimet, kur erdhën kolonët, shpërnguljet, masakrat…pakicat greke në Shqipëri shfaqen në fillim të Shekullit XIX/

–         Kthimi i fesë nga ortodoksë në myslimanë në Çamëri nisi në Shekullin e XIX/

Nga Dalip GRECA*/

Ne Foto: Pamje nga promovimi qe u organizua nga Federata Panshqiptare e Amerikes. Ne promovim ishte i pranishem edhe autori i librit Prof. dr. Selman SHEME/Është kënaqësi për mua që të prezantoj para jush librin e Prof . Dr. Selman Sheme”Monumente natyrore dhe kulturore të Çamërisë” që është unikal në llojin e vet. Profesor  Sheme ka arritur që të na sjellë një tablo të gjallë të Çamërisë, jo vetëm me përshkrimin gjeografik tërësor dhe rajonal të Çamërisë, por përmes albumit të ilustruar për çdo rajon, ai na ka sjellë para syve pamjet e mrekullueshme të Krahinës së Çamërisë së mohuar shqiptare. Krahas kujtimeve që popullsia çame i ruan të freskëta, krahas dokumenteve, tapive, pamjeve tragjike të të parëve të tyre të masakruar para syve, apo shtegtimi i mbramë i tyre plot dhimbje drejt Shqipërisë,në fundluftën e Dytë Botërore, studiuesi, që është vetë një bir Çamërisë martire,familja e tij është shpërngulur nga Çamëria,  na shton edhe monumentet natyrore dhe kulturore të Çamërisë, duke u ndalur veçmas në secilin rajon dhe në tërsinë gjeografike të Çamërisë. Para syve tanë kalojnë rajonet e Çamërisë si; Filati, Gumenica, Paramithia, Margëlliçi, Parga, rajonet e Prevezës, Artës e Janinës, si dhe gjeneza historike e rajoneve çame të fiksuar në hartografinë historike të Kohës.

Përmes këtij libri album, Çamëria përshkruhet si tërësia jonë Kombëtare, ndaj dhe studiuesi e ka parë atë si pjesë e trojeve shqiptare. Studiuesi ka përshkruar fillimisht trojet shqiptare në tërësi dhe regjonalizimin etnografik dhe më pas sjellë veçori të përgjithshme fiziko-Gjeografike, kufijtë natyror e gjeografiko-etnologjikë të Çamërisë, përshkrimin e peisazhit të krahinës, si një oaz Klimatik tipik mesdhetar, përshkruan ekosistemin natyror dhe gjelbërimin e përhershëm, pasurinë ujore,bregdetin, lumenjtë etj.

Monumnetet Natyrore dhe Kulturore të Çamërisë nis me një vështrim historik të trojeve shqiptare, argumenton shkencerisht autoktoninë e shqiptarëve si populli më i lashtë në Ballkan, duke e vënë theksin tek Ilirët, si trashëgimtarë të Pellazgëve. Prof Sheme sjell argumentet historikë dhe arkeologjikë që vërtetojnë autoktoninë  Ilire, që nënkupton formimin etnik në vend mbi bazën e vazhdimësisë së gjërë kulturore, e cila ka pësuar ndryshime në kohë, duke  marrë edhe nga kultura e popujve fqinjë apo popujve të ardhur në Ballkan, duke ruajtur tiparet e veta etnike. Ilirët banonin në të gjithë pjesën Perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga degët e Danubit, lumenjtë Sava e Drava në veri e deri tek Gjiri i Ambrakisë në Jug, kurse në lindje banonin edhe në Maqedoninë Perëndimore.

Profesor  Selamn Sheme përshkruan fiset ilire, vendbanimet e tyre, duke u ndalur në secilin prej tyre, trojet ku banonin, si: Enkelejtë, Taulantët, Ardianët, Dardanët, Paionët, Dalmatët, Albanët, Molosët, Thesprotët etj.

Pa u ndalur në periudhat historike dhe pushtimet e ndryshme , për evolimin ndër shekuj, po qëndrojmë në të dhënat e messhekullit të XIX, ku hapësira etnike shqiptare zinte një sipërfaqe  prej 75 .000 km katrore dhe në katër vilajetet e saj banonin 1.700.000 banorë, ndërsa në vitin 1912 numëroheshin 2.354.000 banorë. E administruar në katër Vilajete, popullsia shqiptare ishte e ndarë në këtë mënyrë: Vilajeti i Kosovës kishte 909.700 banorë, ku popullsia shqiptare zinte 61,4 për qind (558.900 banorë); Manastiri 694.800, popullsia shqiptare përbënte 54,1 për qind(275.800 banorë); Janina 559.700, shqiptarët përbënin 59.1 përqind(330.800 banorë); Shkodra 190.000, shqiptarët përbënin 98.2 përqind( 186.500 banorë.

Në Vilajetin e  Janinës ndodhej edhe krahina e Çamërisë, ku shqiptarët përfaqësonin 59.1 përqind të popullsisë, grekët 24 përqind, vllehët 10.4 për qind. Krahinat e Janinës, Kosturit, Follorinës kanë qenë të banuara masivisht nga shqiptarët. Në gjysmën e parë të shekullit XX shqiptarët janë dëbuar me forcë nga trojet e tyre(veçanërisht elementi myslimanë). Pas vitit 1912 janë dëbuar me forcë nga Follorina dhe Kosturi rreth 35 .000 shqiptarë.

Trojet në jug të Vurgut të Delvinës e të Vrinës e deri në Gjirin e Artës përbëjnë viset shqiptare të Krahinës së Çamërisë. Historikisht, deri në vitin 1912 Çamëria ishte në Juridiksionin e Janinës. Pas shpalljes së Pavarësisë  më 1912 kufijtë e shtetit shqiptar u masakruan nga Konferenca e Londrës më 1913, ku vetëm një rrip verior i Çamërisë mbeti brenda kufijëve të Shqipërisë Londineze. Në kohën e Mbretërisë së Zogut, në atë zonë u krijua një njësi e vetme administrative, që u quajt”Nënprefektura e Çamërisë”. Konferenca e Ambasadorëve e ’13-tës në Londër, i hoqi Shqipërsië pjesën më të madhe të Çamërisë; rrethet Filat, Gumenicë, Margëlliç, Prevezë, Artë etj. Kjo krahinë shqiptare iu aneksua Greqisë.

Libri i Prof Shemes ndalet në ndarjen regjionale etnografike të Shqipërisë në shek  19-20. Po ndalemi vetëm tek Çamëria;  e cila përbëhet nga tre rajone:

1-    Çamëria Veriore-krahina në veri të lumit Kalama e deri në kufi me Labërinë. Gjatë mesjetës ajo është quajtur VAJONETË.

2-    Në jug të lumit Kalama deri në lumin Akeron(lumi i Zi + Gliqia) shtrihej Çamëria e Mesme në të cilën përfshihet edhe krahina e Sulit.

3-    Në Jug të lumit Akeron(Lumi i Zi) deri në gjirin e Artës shtrihej Qasopi(Çamëria Jugore) në të cilën përfshihej edhe qyteti i Nartës. Konferenca e Londrës i shkëputi trungut shqiptar Janinën dhe qarkun e saj, ku përfshihej Meçova dhe Konica,- gati e tërë Çamëria me rrethet e Filatit , të Gumenicës, të Margëlliçit(ku përmblidhej dhe qyteti i Pargës) dhe qarku i Prevezës(ku futej dhe qyteti Llurë me rrethinat e tij). Trungut të Shqipërisë iu shkëputën edhe Follorina, Kosturi, dhe tërë fshatrat përtej Gramozit. Brenda Shqipërisë Londineze mbeti vetëm një pjesë e Çamërisë Veriore, qyteti i Konispolit dhe disa fshatra të pellgut të lumit Pavlla në Jug të Vurgut e të Vrinës.

Në një kapitull më vete autori i ka kushtuar veçorive të përgjithshme Fiziko Gjeografike, duke u ndalur në: 1- Kufijtë natyrorë Gjeografiko-Etnologjikë të Çamërisë,

2-Peisazhet e krahinës; duke sjellë karakteristikat e secilës zones dhe duke përshkruar bregdetin karakteristik, reliefin, lumenjët, klimën, ekosistemin natyror etj.

Me interes janë të dhënat që sjell autori për Strukturën gjeoetnike dhe identitetin regjional të Çamërisë; ku e vë theksin tek lufta më shumë se një shekullore e procesit të asimilimit dhe helenizimit të krahinës së Çamërisë. Ky proces u intensifikua pas vitit 1913 me pushtimin e Çamërisë, ku filloi një trysni e pandërprerë  e shtetit dhe forcave ultranacionaliste greke për shkombëtarizmin e kësaj krahine shqiptare me synim helenizimin total të saj.

Cila ka qenë strategjia e helenizimit dhe çfarë rrugësh janë përdorur?

Prof. Dr. Selman Sheme veçon tri rrugë:

1- Spastrim etnik nëpërmjet një genocidi të egër ndaj popullsië shqiptare të besimit mysliman. Për këtë qëllim janë përdorur të gjitha mënyrat, si: Grabitja e tokës, përjashtimi i popullsisë nga pjesmarrja në administrate shtetërore, ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, torturat e rënda, burgimet, dëbimi me dhunë e deri në masakrat e përgjakshme.

Së dyti; Ndryshimi i strukturës etnike të popullsisë nëpërmejt kolonizmit të krahinës me imigrantë grekë e vllehë të ardhur nga pjesë të ndryshme të Greqisë dhe nga Azia e Vogël.

Së treti:Asimilimi i popullsisë shqiptare të besimit Ortodoks nëpërmjet dhunimit(mohimit) të identitetit të saj kombëtar, ndalimit të përdorimit të gjuhës shqipe dhe mësimit të saj në shkolla, perfshi dhe ato fillore.

Profesor Selman Sheme, konstaton se fakeqësisht kjo strategji dhe praktikë shkombëtarizimi është mbështetur dhe mbështetet edhe në kohën tonë nga konceptet gjoja ”shkencore” të disa studiuesve grekë ,që pretendojnë  se”gjithë fiset që jetojnë në Epirin e lashtë i takonin etnisë greke” dhe se’ deri në lumin Shkumbin kishin qenë tokat e Epirit, që ishin banuar nga Grekët”. Brenda konceptit “shkencor” grek është përfshirë  edhe popullsia çamë ortodokse që jeton sot në Greqi. Këta studiues kanë rënë nën ndikimin e doktrinës së “MEGALI IDE-së”, duke dëmtuar imazhin akademik dhe duke u vënë me ose pa dashje në shërbim të qarqeve shoviniste reaksionare greke.

Studimet rigoroze shkencore shqiptare dhe të huaja, të mbështetura në kulturën materiale dhe dokumentet e shkruara , dëshmojnë katërcipërisht autoktoninë dhe vazhdimësinë pellazgo-ilire-arbërore edhe të popullsisë çame në trevën më skajore  të hapësirës etnike shqiptare në Ballkanin Perëndimor.

Në një kapitull të veçantë, studiuesi Selman Sheme trajton një objekt të rëndësishëm demogjeografik të identitetit regjional të Çamërisë; etnogjenezën dhe strukturën gjeoetnike. Ai ndalet në autoktoninë ilire dhe vazhdimësinë iliro-shqiptare të krahinës së Çamërisë, sjell dëshmitë historike, arkeologjike dhe etno-kulturore. Në ndihmë i vijnë gërmimet arkeologjike të kryera në Çamëri në disa stacione prehistorike si në Shpellën e Kreshmoit në Konispol, Shpellën e Shën Marinës në Mile, vendbanimin fushor të Xarës e të tjerë.

Për autoktoninë ilire dhe vazhdimësinë iliro-shqiptare të popullsisë së Çamërisë në trojet e veta gjenden shënime të bollshme në veprat e autorëve klasik si: Skylaksit, Herodotit, Strabonit, Tulqidit, Ptolemeut, Plinit, Stefan Bizantinit, që studiuesi i citon.

Më pas ai sjell dëshmi të fushës së onomastikës, toponimisë, antropologjisë, numismatikës e të tjera, që vërtetojnë  vazhdimsinë iliro-shqiptare të Çamëve.

Materiale  të shumta historike sillen në këtë libër, si: dëshmi të mbishkrimeve që vërtetojnë autoktoninë e shqiptarëve në trojet e veta çame. Do të mjaftonin rreth 50 emrat me prejardhje ilire të zbuluara në Dodonë, ose citimi i historianit Grek S. Llambros në një dokument të shek XV, ku thuhet se “gjithë Epiri sot banohet nga shqiptarët, popull ilir.” Apo studiuesi tjetër Theodore Spandugino Cantacuzino që pohon se”Janina ishte Kryeqyteti i Mbretërisë së Shqipërisë”. Po ky autor shkruan se “Kur Sulltan Murati pushtoi Artën, tha se hyri në Shqipëri”. Do të duhej shumë kohë e shume faqe që të sillnim citimet, dokumentete të studuesvë të shumtë , të albanologëve, që hedhin dritë mbi të vërtetën e autoktonisë të çamërisë shqiptare, por që ndodhen me shumicë në këtë libër-album.

Studimi i Prof. Dr Skënder Sheme përfshinë edhe strukturën fetare dhe etnike të Çamërsië deri në pushtimin grek. Ai ndalet tek vepra e kronistit heleno-epirot,  P. Arvanito, ku renditen të gjitha vendbanimet e  vilajetit të Janinës,  të ndara në Sanxhaqe, dhe këto në Kaza,  dhe Nahije,  dhe për çdo vendbanim jep numrin e shtëpive, gjuhën që flitej nga banorët dhe besimin fetar. Nga regjistrimi i Arvanitos del se në Sanxhakun e Delvinës, ku përfshihej një pjesë e konsiderushme e Çamërisë, shqiptarët përbënin shumicën në të gjitha kazatë e saj. Kazatë e Delvinës, të Filatit, të Paramithisë, të Margëlliçit dhe të Fanarit kishin gjithsej 13,217 familje shqiptare dhe 7030 familje greke. Prof Sheme pohon se”Nga llogaritjet e përafërta që ai ka bërë, del se në gjysmën e shek. XIX, Çamëria  dhe trevat e tjera shqiptare pranë saj kanë pasur një popullsi prej mbi 150.000 banorësh.

Ai sjell dhe të dhënat që jep Sami Frashëri në “Fjalorin e përgjithshëm të Historisë dhe gjeografisë”(Kamus-ul alam-1889), sipas të cilit krahina e Çamërisë bënte pjesë në dy sanxhaqe të vilajetit të Janinës, në Sanxhakun e Janinës dhe në Sanxhakun e Prevezës. Sanxhaku i Janinës  përbëhej nga 6 kaza, 2 nahije dhe 439 fshatra me një popullsi prej 166.691 banorësh. Në Kazanë e Janinës, të Meçovës dhe të Konicës popullsia ishte me etni të ndryshme(Shqiptarë, greke, Vllehë, kurse në kazatë e Filatit, Ajdonatit(Paramithisë), e Leskovikut, popullsia ishte tërësisht shqiptare dhe shumica e fesë muslimane.

Popuillsia shqiptare në Çamëri deri në fillim të shek XVIII ishte pothuase e gjitha e besimit ortodoks. Besimi u ndërrua vonë, shek XIX. Duhet veçuar fakti se në të gjithë fshatrat e Çamërisë ka qenë i përhapur zakoni i lashtë i shqiptarëve për bashkëjetesë dhe vëllazërim midis besimeve fetare. Dallimi ishte vetëm në ushtrimin e riteve fetare.

Autori sjell dëshmi se si depërtuan kolonët grekë në krahinën e Çamërisë, ku krahas dyndjes së popullsisë greko-vllehe, që  me shumicë u dyndën edhe në Luginën e Dropullit, edhe në Vurgun e Delvinës, pati dhe ardhje të bujqëve.Prurjet e popullsisë greke e vllehe erdhën edhe për shkak të marrjes të bujqëve grekë nga pronarët shqiptarë. Pra pakicat greke janë të pranishme në tokat shqiptare në  shek XIX.  Dhe në gjysmën e dytë të  shek XIX  nis vënia në jetë e programit politik me emrin “MEGALI-idea”(Idea e Madhe) nga qarqe të caktuara nacionaliste greke, që nxitën konflikte etnike dhe fetare për aneksimin dhe shkombëtarizmin e trojeve shqiptare të Çamërisë dhe të Shqipërisë së Jugut. Sipas konceptit politik të mbretërisë greke, Epiri përfshinte territoret nga Janina në Durrës.

Me plotë fakte dhe analiza është bërë prej autorit trajtimi i Shëprnguljes me dhunë të popullsisë çame dhe kolonizmi i saj. Gjurmët e shpërnguljes me forcë ndeshen që në shek XIX, pas  Luftës Ruso-Turke 1877-1878. Pas lufrave ballkanike ky proces i shëprnguljes së dhunshme u fut në rrjedha tragjike për popullsiën çame. Pushtimi i Çamërisë pas Konferencës së  Londrës pat pasoja tragjike.U përdorën metoda të ashpra të trysnisë, dhunë, grabitje e tokave, ndalimi i komunikimit në gjuhën shqipe,ndalimi i arsimit shqip, tortura, vrasje, burgime deri në masakra të përgjakshme. Në këto kushte shumë familje u detyruan që të emigrojnë në Shqipëri dhe Turqi. Megjithë koeficentin e lartë të shtimit natyror, numri i popullsisë shqiptare erdhi gjithëmonë duke rënë.

Memorandumi i vitit 1921, vërtetuar nga Bedri Pejani, jep këtë tabelë të popullsisë së Çamërisë: Në Filat popullsia shqiptare ishte 22. 348, ndërsa grekë 5.125, në Gumenicë 19.126 shqiptarë, dhe nuk ak grekë; Ajdonat 13.780 shqiptarë, grekë 2575; Margëllëç kishte 15.723 shqiptarë, nuk ka grekë, Pargë 800 shqiptarë, 500 grekë, në total 62.777 shqiptarë dhe 9.200 grekë. Vetëm gjatë Luftës së Parë Botërore u përzunë nga trojet e tyre stërgjyshore 10.000 shqiptarë të Çamërisë. Me zbatimin e Traktatit të Lozanës (1923) për shkëmbimin e  popullsisë midis Greqisë dhe Turqisë u shpërngulën me dhunë dhe u dërguan me forcë në Turqi 35.000 shqiptarë të Kosturit dhe Follorinës dhe 55.000 shqiptarë myslimanë  të Çamërisë, pjesa më e madhe nga rrethet e Janinës, Prevezës dhe Pargës. Pas shumë protestash procesi u ndërpre më 1926, kur në krye të qeverisë Greke ishte Pangallos.

Masakra më e fundit është ajo në fundluftën e Dytë Botërore, ku maskarat e Zervës mbi popullsinë e pafajshme çame, njohën një barabarizëm mesjetar dhe tepër tragjik. Dëshmitarë të asaj tragjedie janë ende gjallë sot, madje dhe në komunitetin shqiptar të Amerikës.

Siç jemi në dijeni trysnia dhe politika e helenizimit u bë fakt i kryer edhe gjatë regjimit komunist në Shqipëri, ku grekët kishin dorë të lirë të bënin ç’të donin, pa pasur asnje oponence nga qeveria shqiptare, ndërkohë që edhe komuniteti çam në Shqipëri, u dyshua, u përndoq, u shpallën grupe armiqësore, u burgosen e  u pushkatuan.

Mendoj se ky libër përbën një dëshmi shkencore që ia vlen ta shpërndajmë e ta çojmë kudo, mundësisht edhe tek politika amerikane, studuesit amerikanë, në shkolla e librari,  ndërsa për ne shqiptarët ai është më se i domosdoshëm ta kemi në dorë sa herë të flasim për Camërinë. Për fat libri-album është në dy gjuhë, në shqip dhe anglisht, çfarë jep mundësi përdorimi edhe nga të huajët, vecanërisht këtu në SHBA, ku është qendra e politikës botërore. Mendoj se duhet të jemi më të drejtëpërdrejtë në punën tonë për ndërkombëtarizmin e mëtejshëm të çështjes çame, më bashkëpunues me njeri-tjetrin; të mos mbetemi tek veprimtaritë brenda vetes, apo të ashtuquajturat veprimtari folklorike, kur flasim vetë dhe dëgjojmë po vetë. Helenët janë më të sofistikuar se ne shqiptarët, ata kombinojnë luftën politike me veprimet anarkiste. Veprimet e kohëve të fundit me Agimin e Artë, demonstrimin arrogant i forcës së tyre brenda territoreve të shtetit shqiptar janë skandaloze dhe të dënushme. Përgjegjësia është e shtetit shqiptar. Lufta për të drejtat e çamëve është pjesë e platformës Kombëtare për të gjithë shqiptarët, veçanërisht për Vatrën, që ka 100 vjet që lufton për këto të drejta.

Përfundimisht e falenderoj Prof. dr. Selman Shemen për punën e shkëlqyer që ka bërë në sjelljen e fakteve, pasqyrimin e plotë të historisë të Camërisë,dhe vërteton me argumente vijimësinë pellazgo-Iliro- arbërore të saj.

New York, 15 Shtator 2013

• Paraqitja që i bëri editori i Diellit librit të Prof. Dr. Selman Sheme, “MONUMENTE NATYRORE DHE KULTURORE TË ÇAMËRISË”, gjatë promovimit që organizoi Federata Panshqiptare e Amerikës VATRA  me 15 shtator.