Nga SABRI GJONI/*
Të nderuar vëllezër e motra,
I nderuar Zotëri Dedë Filipaj dhe të afërm tjerë të Dom Simon Filipajt,
I nderuar kryetar i Shoqatës “Dom Simon Filipaj”, zotëri Tomë Shkreli,
Të nderuar klerikë: zotëri Dom Pjetër Popaj dhe te tjere
Ndihem i privilegjuar dhe kam nderin të ju përshëndes dhe të ju dëshiroj të gjithë juve mirëseardhjen në këtë darkë, tashmë tradicionale, që çdo vit shtrohet për të shënuar përvjetorin e themelimit të Shoqatës humanitare e atdhetare, që mban emrin e klerikut të devotshëm, studiuesit me përmasa gjithëkombëtare, përkthyesit të Biblës e mbi të gjitha burrit të ndershëm dhe atdhetarit të palëkundur, të të ndjerit Dom Simon Filipaj. Pra kjo shoqatë ka nderin, por edhe përgjegjësinë e madhe, që mban emrin e të madhit Dom Simon Filipaj, i cili u nda nga kjo jetë para 15 vjetësh, por veprat e mëdha të tij e bëjnë të pavdekshëm përgjithmonë. Ndihem krenar dhe mburrem për faktin që edhe unë kam pasur nderin të jem njëri ndër themeluesit e kësaj shoqata, e cila prej themelimit e deri më sot ka bërë shumë për vendlindjen tonë, duke u ndihmuar vëllezërit tanë në vendlindje, pa dallim përkatësie fetare. Por me këtë rast, në mënyrë të veçantë, dua ta përgëzoj shoqatën për angazhimin dhe financimin e plotë të ngritjes së shtatores madhështore të këtij vigani dhe luftëtari të palodhshëm për binomin fishtian “Për fe e atdhe”, e cila u zbulua dhe u përurua më 2 shtator të këtij viti në Shëngjergj të Ulqinit, para kishës ku shërbeu prej viti 1966 e deri në ditën e vdekjes, para 15 vjetësh.
Dua me këtë rast të përshëndes në mënyrë të veçantë priftin tonë, zotëri Dom Pjetër Popaj. Them me qellim priftin tonë, sepse ai me veprat dhe sjelljen e tij njerëzore dhe me fjalët e tij të ëmbla e të mençura, bërë për vete edhe ato që nuk i takojmë fesë katolike, por jemi të një gjaku dhe flasim të njëjtën gjuhë. Madje, në biseda të lira, duke be shaka u them disa bashkëvendësve të mi: “ Perandorisë osmane iu deshën disa shekuj që të na bëjë për veten, por kam përshtypjen se Dom Pjetër Popajt po i nevojiten vetëm disa dekada, që në mënyrë paqësore të na kthejë për veten, sepse ai po di se me kë shoqëroret. Po shoqërohet me Imamin Edin Gjonin dhe nëse arrin t’ia mbush mendjen atij, atëherë me të tjerët do ta ketë shumë lehtë.
Dua të mahitem pak, por vërtet jam i gëzuar që kam rastin t’i përshëndes nga afër dhe para jush dy klerikët tanë: Dom Pjetër Popaj dhe Imamin Edin Gjoni, shembull i shkëlqyer i diasporës shqiptare në Nju Jork, shembull shumë i rrallë, jo vetëm për komunitetin shqiptar të Nju Jorkut, por edhe për të gjitha komunitetet e tjera. Këta dy klerikë të devotshëm rrinë bashkë, pas një tavoline, pothuajse në të gjitha tubimet që organizon komuniteti ynë shqiptar, qofshin ato fetare e kombëtare, qofshin përgëzime familjare e personale. Kur njëri prej tyre e bekon darkën, tjetri shprehet se mjafton nje bekim, meqë të gjithë jemi të një kombi dhe i lutemi të njëjtit Zot. E potencova këtë shembull, jo për të lavdëruar dy klerikët tanë, por për të treguar një të vërtetë dhe një shembull konkret në këto kohë të vështira, kur armiqtë tanë përsëri kanë çuar kokë dhe po mundohen që fenë ta shfrytëzojë për qëllime të veta të errta, që askurrë nuk kanë gjetur vend në mesin tonë, as nuk do të gjejnë as sot dhe askurrë, sa të kemi klerikë shembullorë, siç janë klerikët tanë Dom Pjeter Popaj e Imam Edin Gjoni dhe siç ishin në Malësinë tonë i ndjeri Patër Gjergj Marstjepaj dhe zotëri Rexhep Lika, sot kryeimam i Ulqinit. Njerëz të tillë kemi pasur shumë, të zgjuar e atdhetarë, që ditën t’u tregojnë njerëzve tane rrugën e vërtetë që duhet të ndjekin. Të tillë ishin edhe Imzot Fan Noli dhe Faik Konica, për veprat e mëdha të të cilëve nuk është e nevojshme të flas unë, meqë janë të njohura botërisht.
Të nderuar zonja e zotërinj,
Për jetën e lavdishme dhe për veprën madhore të klerikut dhe atdhetarit Dom Simon Filipaj janë organizuar dhe mbajtur shumë tubime shkencore, në të cilat është folur gjerësisht për jetën dhe veprën madhore të shqipëruesit të librit të shenjtë “Bibla”. Edhe ju keni dëgjuar e lexuar shumë për këtë, andaj nuk dua të ju lodhi me përsëritjen e gjërave që i keni të njohura shumë mirë, por dua ta shfrytëzoj këtë rast, që të flas shkurtimisht për Dom Simon Filipajn ashtu si e njoha unë atë dhe familjen e tij, pra nga këndvështrimi im.
Të ndjerin, por të pavdekshmin, Dom Simon Filipaj pata fatin ta takoj për herë të parë para rreth njëzet vjetëve, para se ai të botonte Biblën e përkthyer në gjuhën shqipe. Mirëpo familjet tona janë njohur para afro një shekulli, konkretisht para rreth 80 vjetësh, kur i ndjeri Dom Simoni dhe vëllai i tij Deda, të cilin dëshiroj ta përshëndes ngrohtësisht, ndiqnin klasën e parë të shkollës fillore dyvjeçare në fshatin Selitë, shkolla e parë në Anë të Malit, në këtë fshat për mua më të bukurin dhe më të dashurin në botë, meqë në të edhe unë u linda dhe lëshova këtë shtat. Më vonë Deda dhe xhaxhai im punuan vite me radhë në të njëjtën ndërmarrje, duke rritur njohjen dhe miqësinë ndërmjet dy familjeve tona. Kjo lidhje dhe afërsi familjare nuk u ndërpre as pas vdekjes së xhaxhait tim, por vazhdoi dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite.
Unë personalisht u takova për herë të parë me Dom Simon Filipajn kur isha student, dhe kjo ndodhi falë familjes sime e cila gjithmon fliste shpesh dhe me admirim të madh për familjen Koçaj e në veçanti për Dedën dhe të ndjerin Dom Simonin. Meqë Dom Simonin e donte dhe e çmonte shumë, kishte dëshirë të më njoftonte me të. Isha shumë i ri atëherë kur pata fatin ta takoj atë, në shtëpinë e vëllait të tij Gjergjit, në Këllezën. Ky ishte takimi i parë njohës, por nga shumë takime të mëvonshme nga ai mësova shumë gjëra, mes tjerash edhe për familjen Gjonaj, të cilës i takoj edhe unë. Nga takimet me të kam fituar përshtypjen se ai ishte burim i pashtershëm i të dhënave historike, filozofike, etnografike, filologjike dhe i shumë shkencave tjera, por edhe njohës i shkëlqyer i shumë gjuhëve të huaja, duke përfshirë këtu edhe latinishten dhe greqishten e vjetër. Oratoria e tij e mrekullueshme dhe njohuritë e tij të gjithanshme, ngjallën tek unë një kuriozitet të madh, në kohën kur isha student. Bisedat me të më lanë përshtypjen e një mozaiku ngjyrash, nuancash e kontrastesh, njësoj si gjurmët e kohëve të lashta, që paloheshin në këtë trevë. Ai i konceptonte përjetimet e tij në konceptin e kulturave të lashta ballkanike e mesdhetare, të pandara nga realiteti historik dhe gjeografik. Por mbi të gjitha dëshira e tij më e madhe ishte që ta shihet popullin e vet të arsimuar dhe të lirë, dy gjëra që më së shumti i mungonin popullit shqiptar në përgjithësi. Të gjitha këto dhe shumë të tjera, Dom Simon Filipajt i japin epitetin e atdhetarit të madh, klerikut të devotshëm dhe studiuesit të palodhshëm. Dua të ceki se orët që i kalova me të në takimin e parë, m’u dukën vetëm disa minuta. Kur u ndamë e falënderova për kohën që ma kushtoi dhe për mikpritjen, siç e ka traditë edhe sot e kësaj dite familja Filipaj, përndryshe traditë kjo e lavdishme e popullit tonë.
Dom Simon Filipaj ka lindur në fshatin Kllezën, një fshat i vogël i Anës së Malit, i banuar vetëm me popullatë shqiptare. Fatkeqësisht kjo trevë, si edhe shumë treva tjera shqiptare në Mal të Zi dhe në ish Jugosllavi, padrejtësisht iu dhanë Malit të Zi, Serbisë dhe Maqedonisë, në shekullin nëntëmbëdhjetë. Natyrisht se pushteti i ri asnjëherë nuk dëshiroi të hapë shkolla në gjuhën amtare të banorëve të kësaj ane, por qëllimisht e linte pas dore arsimimin e shqiptarëve. Megjithatë, as kjo mungesë e madhe e as kushtet e vështira materiale, nuk e penguan priftin e ardhshëm që të ndjek shkollimin. Falë vullnetit të tij të madh e të pathyeshëm, ai kreu shkollën fillore në gjuhën serbe. Gjimnazi që ndoqi pastaj në Tivar, në periudhën kohore 1939-1941, i hapi rrugën Simonit të ri dhe i krijoi mundësinë e vazhdimit të mësimit në Seminarin Jezuit të Shkodrës prej vitit 1941 deri në vitin 1945, kur në pushtet erdhi diktatura komuniste, armiku më i madh i klerikëve shqiptarë, në veçanti të atyre katolikë, por edhe i gjithë popullit shqiptar, i cili ishte i detyruar ta duronte atë plot 45 vjet. Dom Simoni, që më vonë do të marrë titullin e lartë fetar Imzot (Monsinjor), studimet filozofiko-teologjike i vazhdoi në Zagreb, në periudhën kohore 1946-1950, ku kam pasur nderin të kryej edhe unë studimet universitare.
Në dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit të kaluar lufta civile në ish Jugosllavi kishte arritur kulmin. Nacionalistët, gjegjësisht shovinistët serbë e malazezë ishin tërbuar. Kishin harruar Zotin dhe bënin krimet më çnjerëzore që njeh historia e këtyre trojeve të trazuara. Dom Simon Filipaj iu kundërpërgjigj atyre me botimin në gjuhën shqipe të librit të shenjtë “Bibla”, në vitin 1994, përkthimit të të cilës i kushtoi vite e dekada të tëra, duke i treguar në këtë mënyrë botës se shqiptarët janë njerëz të besimit e të paqes; se e duan fenë dhe Zotin; se me krenari i luten Perëndisë dhe i shqiptojnë fjalët e Zotit në gjuhën e tyre të bukur shqipe. Këtë përkushtim të madh të tij e lavdëroi dhe e çmoi shumë edhe Papa Gjon Pali i Dytë, të cilit Dom Simoni ia dhuroi me kënaqësi një kopje të “Biblës” në gjuhën shqipe. Ati i shenjtë e përgëzoi priftin tonë për këtë vepër të madhe që Dom Simoni ia dhuroi kombit të vet.
E shfrytëzoj këtë rast që edhe nga kjo foltore ta falënderoj zotëri Dedë Filipajn për nga një kopje të “Biblës” që na i dhuroi mua dhe djalit të xhaxhait tim Dr. D. Gjonit, në vitin 1994, kur edhe u botua. Këtë dhuratë të vlefshme dhe këtë libër të shenjtë e ruaj në bibliotekën time personale dhe ua kam lënë porosi pasardhësve të mi që ta ruajnë me shumë kujdes në bibliotekën tonë familjare.
Të nderuar vëllezër e motra,
Disa herë e kam pyetur veten: A është dhuratë e Zotit që një vend kaq i vogël të lind një njeri kaq të madh, siç ishte i ndjeri Dom Simon Filipaj? A është dhuratë e Perëndisë fakti që ky vend i vogël të japë edhe shumë viganë të tjerë gjatë periudhave të ndryshme historike? Vetëm rreth 20 kilometra larg Klleznës, konkretisht në fshati e vogël Brisk (Ljare) të Krajës, lindi autori i veprës së parë në gjuhën shqipe, që dihet deri më sot, Dom Gjon Buzuku. Megjithëse nga botimi i “Mesharit” në vitin 1555 e deri në ditën e botimit të “Biblës” në gjuhën shqipe kanë kaluar pesë shekuj, ironia e kohës ka dashur që rrethanat në të cilat e panë dritën këto dy vepra kolosale, pothuajse ishin të njëjta. Mendoj se qëllimet dhe rëndësia e këtyre dy veprave janë të ngjashme, mos të them identike. Ky fakt na mundëson që të bëjmë një krahasim në kontekstin e peshës dhe të mirave që ato i sollën popullit shqiptar.
Gjon Buzuku e botoi “Mesharin” në vitin 1555, në kohën kur popullit shqiptar i kanosej rreziku nga Perandoria Osmane, kurse Dom Simon Filipaj e botoi “Biblën” në shqip në vitin 1994, në kohën kur populli shqiptar përballej me rrezikun e shfarosjes nga fqinjët e tërbuar sllavë. Gjon Buzuku është autori i veprës së parë, që njohim deri më sot, në gjuhën shqipe, kurse Dom Simon Filipaj është përkthyesi i parë dhe i vetëm i “Biblës” së plotë në gjuhën shqipe. Botimi i “Mesharit”, jo vetëm se është vepra e parë në gjuhën shqipe, por mundësoi edhe vazhdimësinë e krijimtarisë letrare e kulturore në kushte shumë të vështira të pushtimit osman të trojeve tona, duke u krijuar mundësinë shqiptarëve që t’i luten Zotit në gjuhën e tyre të bukur shqipe. Nga ana tjetër përkthimi dhe botimi i “Biblës” në gjuhën shqipe, siç shprehet përkthyesi i saj Dom Simon Filipaj, ua bëri të mundshme shqiptarëve që “të flasin me Zotin në gjuhën shqipe”.
Si njëra ashtu edhe vepra tjetër, kishin për qellim ndriçimin e mendjes së njerëzve në kohërat më të vështira. Të dy këta klerikë të devotshëm e viganë të kulturës sonë donin që tek shqiptarët të zhvillonin kulturën e qytetërimit, të dritës dhe të dashurisë njerëzore, porosi kjo kryesore edhe e “Biblës”. Njëkohësisht ata, me veprat e veta madhore, i treguan botës se populli shqiptar është autokton dhe më i vjetri në këto troje dhe se ai ka një gjuhë dhe kulturë të veçantë e të begatshme, që dallohen nga gjuhët dhe kulturat e tjera të Ballkanit.
Një vit para se të përkthehej në gjuhën shqipe Besëlidhja e Re, po ashtu nga Dom Simon Filipaj, në vitin 1979 Nëna Tereza, nëna e botës, siç e quan biografi i saj Dom Lush Gjergji, fitoi Çmimin Nobël për paqe, që iu nda me plot meritë për shërbimet që kryente ndaj njerëzve, në radhë të parë ndaj fëmijëve të padëshiruar dhe të harruar nga të gjithë, por jo nga ajo. Nënë Tereza u kujdes për njerëzit në nevojë, larg atdheut të saj, pa marrë parasysh racën, kombin ose përkatësinë tyre fetare dhe duke u përballur me rreziqe të llojllojshme nga sëmundje të rrezikshme e vdekjeprurëse. Gjithë ai humanizëm që kishte në shpirtin e saj, Nënë Terezën e dallon nga të gjitha gratë e tjera. Ky çmim i lartë dhe nderim i madh Nënë Terezës iu dha në kohën kur në ish Jugosllavi po përgatitej, në fshehtësi të madhe, një furtunë katastrofike: një dhunë e tmerrshme ndaj popullit shqiptar në Kosovë dhe në trojet tjera të tyre etnike. Me veprën e saj të ndritshme dhe të lavdishme ajo dëshmoi para botës se populli shqiptar askurrë nuk heq dorë nga humanizmi dhe se ndriçimi arrihet duke predikuar me dashuri të veçantë fjalët e Zotit.
Nuk duhet harruar as të vërtetën se Nënë Tereza u angazhua palodhshëm dhe në frymën kombëtare shqiptare për t’i ndihmuar bijtë dhe bijat e Kosovës në rrugën e tyre drejt lirisë. Gjatë një lutjeje në Shtëpinë e Bardhë, ku ishte i pranishëm edhe presidenti historik i Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, ajo iu drejtua presidentit të atëhershëm amerikan Bill Klintonit me këto fjalë: “Zoti president, ky është presidenti im dhe i Kosovës. Të lutem ma kij kujdes popullin tim”. Siç e dini e ju, presidenti Klinton e kreu amanetin e Nënë Terezës, duke sulmuar në mars të vitin 1999 forcat ushtarake dhe paraushtarake të shtetit të atëhershëm Serbia dhe Mali i Zi, për t’i shpëtuar shqiptarët nga gjenocidi serb. Po në atë kohë edhe Papa Gjon Pali i Dytë mori në mbrojtje presidentin Ibrahim Rugova, në momentin kur e priste vdekja e sigurt. Zoti i bekoftë Amerikën, Vatikanin dhe Papën që na shpëtuan nga një tragjedi kombëtare!
Populli shqiptar kurrë nuk duhet t’i harrojë këto të mira dhe duhet t’i mbajë gjithmonë sytë drejt Perëndimi. Shteti shqiptar dhe shteti i Kosovës duhet te bëjnë te pamundurën qe ta luftojnë pamëshirshëm radikalizmin që po tenton të hyjë mes nesh. Fjala e urte popullore thotë: “Një i marrë hedh gurin ne ujë, por njëqind të urtë nuk mund ta nxjerrin”. Pra, këto dy shtete duhet të kujdesen shume para se ndonjë i marre ta hedh gurin në ujë.
Veprat e këtyre viganëve, edhe njëherë dëshmojnë faktin se trualli shqiptaro-ilire gjithmonë ka dhënë dhe vazhdon të japë njerëz të mëdhenj, që i kanë shërbyer gjithë njerëzimit, siç janë disa papa (besohet 4 sish), Nene Tereza, Gjergj Kastrioti Skënderbeu e shumë të tjerë. Njëkohësisht veprat e këtyre njerëzve të mëdhenj janë fakt i pamohueshëm dhe paraqesin mënyrën më të mirë për të demaskuar gënjeshtrat e fqinjëve sllavo-grekë se gjoja ata po luftojnë për të mbrojtur civilizimin evropian nga shqiptarët. Derisa fqinjët tanë sllavë grumbullonin armë për të realizuar aspiratat e vete pushtuese shekullore, Nënë Tereza dhe Dom Simon Filipaj bënin të pamundurën për të përhapur fjalët e Zotit: dashuri, mirëkuptim dhe paqe midis njerëzve të mbarë botës. Papa Gjon Pali i Dytë, ky njeri i shenjtë, me vizion të gjerë dhe shumë largpamës, e kishte të qartë se shqiptarët nuk paraqesin kërcënim për krishterimin dhe kulturën europiane, andaj edhe e mori presidentin Rugova në mbrojtje. Ky veprim human i Atit të shenjtë ishte një mbështetje e madhe për gjithë popullin shqiptar në ato momente të vështira, kur popullit tonë i kanosej rreziku i shfarosjes së plotë. Për këtë populli ynë, pa marrë parasysh përkatësinë fetare, duhet të jetë mirënjohës dhe të mos harrojë kurrë mbështetjen që i dhanë atij Vatikani dhe Papa Gjon Pali i Dytë. Po ashtu duhet t’i jemi mirënjohës Papa Françeskut, për faktin se Shqipërinë e zgjodhi si shtetin e parë në Evropë që e vizitoi në shtator të këtij viti. Kjo vizitë historike dhe pritja madhështore që i bëri i gjithë populli ynë, pa dallim të përkatësisë fetare, dëshmoi dhe këtë e theksoi edhe vet Ati i shenjtë, se shqiptarët janë popull evropianë, kurse Shqipëria dhe trojet tjera shqiptare pjesë e Evropës së civilizuar.
Dua te them me këtë rast se kleri katolik shqiptar: Dom Simon Filipaj, Gjon Buzuku, Pjeter Budi, Pjeter Bogdani dhe shumë të tjerë, gjatë historisë sonë mijëvjeçare, gjithmonë luajtën rol vendimtar ne mbrojtjen e kulturës dhe trashëgimisë sonë te lashte si dhe në mbrojtjen e interesave kombëtare. Shpresoj se ne ardhmen akademikët dhe studiuesit e tjerë shqiptarë do të merren më shumë me botime dhe publikime te veprave, te cilët vlerësojnë objektivisht rolin e rëndësishëm qe luajtën klerikët katolikë shqiptarë ne ndriçimin dhe vazhdimësinë e kulturës shqiptare dhe ne mbrojtjen e popullit shqiptar.
Të dashur bashkëvendës,
Për Dom Simon Filipajn mund të flas me orë të tëra, sepse jeta e tij ka qenë vërtetë e bujshme dhe e begatshme. Ai është nderuar jo vetëm sa ishte në jetë, por edhe pas vdekjes, nëse mund të shprehem kështu, meqë njerëzit e mëdhenj, siç ishte ai, janë të pavdekshëm. Meqë sonte jemi tubuar në një mbrëmje përkujtimore, për të nderuar veprën e madhe të Dom Simon Filipajt, e jo në një seminar ose simpozium shkencor, dua te përfundoj, duke ju kërkuar ndjesë për kohën që ua mora, e ndoshta edhe për lodhjen e shkaktuar nga fjala ime. Po e mbyll pra këtë fjalë të rastit duke Ju përshëndetur të gjithë juve dhe duke ju dëshiruar shëndet e suksese në jetë. Mbi të gjitha i lutem Zotit që populli shqiptar gjithmonë të jetë i bashkuar, jo vetëm kur është i rrezikuar, por edhe në përgëzime të ndryshme, qofshin fetare,qofshin kombëtare.
Rroftë populli shqiptar! I përjetshëm qoftë bashkimi kombëtar!
* Fjalimi i avokatit Sabri Gjonit për Jetën dhe veprën e Dom Simon Filipaj-t, mbajtur me 19 tetor 2014 në New York