Nje rastesi – nje pervoje e bukur profesionale e jetesore dhe nje rajon magjepes i Amerikes/

NGA SADIK ELSHANI/

 Lajmi ne disa gazeta e portale elektronike se qyteti Moscow ne shtetin Idaho eshte perzgjedhur qyteti me i mire per te rritur familjen dhe njeri nder qytetet me te jetueshenm ne Amerike me shtyri qe t’i shkruaj keto radhe, sepse edhe une me familjen time kemi jetuar per disa vite ne kete qytet, eshte bere pjese e jetes sone.

Ne jete nganjehere ndodh si ne libra si neper filma qe rastesisht degjojme ndonje emer, takojme nje person dhe pak me vone ai person, ajo ngjarje behet edhe pjese e jetes sone. Sa rastesi kane ndodhur qe kane percaktuar fatin e nje njeriu, madje edhe te nje shteti, populli. Vetem ne filmin “Doktor Zhivago” sa rastesi ndodhin te cilat e percaktojne fatin e dy personazheve kryesore. Keto nuk ndodhin vetem neper filma, romane, opera, por ndodhin edhe ne jeten e pernjemendte (reale). Diçka e ngjashme me ka ndodhur edhe mua. Ndoshta po zgjatem pak ketu, por per te qene rrefimi sa me i plote, sa me i kuptueshem per lexuesin, duhet nisur nga fillimet e para. Jam lindur e rritur ne Kosove, ndersa studimet e larta dhe ato posdiplomike (magjistraturen) i kam perfunduar ne Universitetin e Zagrebit. Per punimin e temes se magjistratures mentore e kam patur nje profesoreshe, e cila vite me pare kishte punuar ne laboratorin e nje profesori amerikan ne Virxhinia dhe ata e kishin vazhduar korresondencen dhe bashkepunimin e tyre shkencor edhe pas kthimit te saj ne Zagreb. Per lemine ne te cilen une punoja, per bashkedyzimet qe une i sintetizoja, profesori ishte mjaft i interesuar. Kur e perfundova magjistraturen, profesoresha e njoftoi profesorin amerikan per sukseset e mia dhe ai i kishte thene asaj se, ai me gjithe deshire do te me pranonte ne laboratorin e tij per nje qendrim dyvjeçar per t’i çuar edhe me tutje hulumtimet e mia. U morem vesh me profesoreshen qe une ato rezultate qe do t’i arrija ne laboratorin e profesorit, mund t’i perdorja edhe per disertacionin tim. 

Qyteti per te cilin kurre nuk kisha degjuar, pjese e bukur e jetes sime – krejt rastesisht

Ne fund te qershorit te vitit 1988 erdha ne Kansas City, Missouri, sepse tani profesori ishte shperngulur nga Virxhinia dhe punonte ne Universitetin e Missourit, ishte edhe dekan i fakultetit. Nje here ne jave i mbanim takimet e grupit ku i paraqisnim rezultatet tona dhe bisedonim per çeshtje te ndryshme qe kishin te benin me punen shkencore, gjendjen ne laborator, etj. Nje here me ndodhi qe te shkoja pak me heret ne sallen ku i mbanim takimet e grupit dhe derisa po prisja, nga rafti me libra e revista shkencore e mora nje reviste shkencore (Journal of Bilogical Chemistry) dhe po e shfletoja, syte me hasen ne nje punim te nje grupi nga Universiteti i Idahos dhe qyteti ku ndodhej ky universitet quhej Moscow. Une u habita shume se atehere ende ishte lufta e ftohte ne mes ShBA-ve dhe Bashkimit Sovjetik dhe mua m’u duk pak e çuditshme sesi ne ato rrethana mund te ekzistonte nje qytet ne Amerike qe e mbante emrin e kryeqytetit te nje shteti me te cilin kishin aq shume mospajtime, armiqesi e perplasje ideologjike. Nuk di si te shprehem per kete, por nga kenveshtrimi, nga botekuptimi im i asaj kohe im m’u duk diçka ironike, syreale, gati e pabesueshme. Dua te shtoj se une atehere nuk kisha degjuar as per ndonje shtet me emrin Idaho dhe as qe e dija se ne cilen pjese te ShBA-ve ndodhej.Nejse, koha po ecte, punet ne laborator me shkonin shume mire. Pas nje viti erdhi edhe e fejuara ime nga vendi i saj per te studiuar ne Konservatorin e Muzikes, ne te njejtin universitet dhe pas ca kohesh edhe u martuam. Pas nje viti lindi vajza jone. Qendrimi im tani po mbaronte ne Kansas City, ndersa bashkeshortja ime ende ishte duke i vazhduar studimet. Para lindjes se vajzes, erdhi nena e saj dhe pastaj ajo kujdesej per vajzen. Ndoshta kam mundur te vazhdoja edhe per ca kohe ne laboratorin e profesorit, por mua nuk me konvenonte, sepse ai ishte biokimist, ndersa une jam kimist organik dhe deshiroja te merresha me lemine time ku ndihem me i forte, me i sigurte dhe ku mund te beja me shume. Ate kohe gjendja ne Kosove ishte perkeqesuar shume, shqiptaret ishin debuar nga puna, Universiteti ishte mbyllur, etj. Nuk po flas me teper per gjendjen ne Kosove gjate viteve te 90-ta, sepse ato dihen mire dhe nuk jane objekti kryesor i ketij shkrimi. Pra, ne ato rrethana te krijuara ne Kosove dhe rrethanat e krijuara familjare nuk me mundesonin kthimin tim ne Kosove, ashtu siç e kisha planifikuar une pas qendrimit tim dyvjeçar ne laboratorin e profesorit. Per shkak te gjendjes sime familjare u mundova te gjej diçka te pershtatshme ne Kansas City apo ne rrethinen e tij, por nuk pata sukses, sepse edhe kisha disa kufizime per shkak te llojit te vizes qe kisha (J-1, per te punuar ne institucionet arsimore, akademike). Por, as nuk i kisha kontaktet dhe pervojen qe e kam sot. Kah fundi i qendrimit tim ne Kansas City ne departamenti e kimise, per te mbajtur nje ligjerate kishte ardhur nje profesor nga Universiteti i Idahos dhe ligjerata e tij kishte te bente me nje lemi ne te cilen une kisha punuar per temen time te diplomes, ndersa disa bashkedyzime te ngjashme i kisha perdorur edhe per punimin tim te magjistratures. Pas ligjerates u takova dhe bisedova me profesorin per problematiken qe ai e trtajtonte dhe çka mund te behej ne te ardhmen per ta zgjeruar, per ta thelluar edhe me shume kete problematike. Gjate bashkebisedimit tone ai me tha se per kete kishte nevoje per nje kimist organik qe te sintetizonte bashkedyzimet per studimet e tija te metutjeshme. Une i tregova per pervojen time ne ate lemi dhe per pergatitjen time akademioke, profesionale. Tani une fillova te interesohesha per Universitetin e Idahos dhe qytetin me emrin pak te çuditshem per rrethanat e asaj periudhe, Moscow. Une i ardhur thuaja nga nje bote tjeter ku ishim mesuar qe çdo gje te ishte e perqendruar ne kryeqytet dhe ne qytetet e medha, kisha dyshime per cilesine e universitetit dhe jeten ne ate qytet te vogel. Bisedova me nje profesor qe e njihja mire dhe e pyeta se mos kishte degjuar per universitetin dhe qytetin ne fjale. Po, tha, eshte universitet dhe qytret shume i mire dhe me sugjeroi qe te bisedoja me profesorin Da Sena (njeri nga profesoret e shkolles/fakultetit ku une punoja), sepse ai per disa vite kishte punuar ne ate universitet. Edhe profesori Da Sena me foli shume fjale te mira dhe nder te tjera, shtoi: Po te kisha per te rritur nje femije, do ta rrisja ne Moscow, Idaho. Pastaj, edhe vete shkova ne biblioteke dhe lexova mjaft literature per shtetin e Idahos. Me profesorin nga Idaho per disa muaj kishim korrespodence me njeri – tjetrin, sepse per nje kohe ai kishte edhe nje qendrim studimor jashte Amerikes. Me ne fund e caktuam kohen per shkuarjen time atje dhe ne prill te viti 1990 arrita ne Moscow, Idaho ku ishte Universiteti i Idahos. Aty qendrova per 7 vite dhe kam patur nje pune mjaft prodhimtare shkencore (punime shkencore, patente, pjesemarrje ne konferenca shkencore). Nje pjese te punes e kam shfrytezuar edhe per disertacionin tim. Ne mars te vitit 1993 aty lindi edhe djali yne, ndersa bashkeshortja vazhdonte fakultetin e mesuesise per t’u çertifikuar si mesuese. Me pare ajo e kishte kryer magjistraturen ne Kansas City. Vajza ime e lindur ne vitin 1990 ishte nje vjeçare kur ka ardhur ne Moscow.

Idaho – Shteti margaritar

Idaho eshte nje shtet ne veriperendim te ShBA-ve i njohur per bukuri te rrala natyrore: male te larta te mbuluara me pyje e lumenj te kulluar, liqene piktoreske, kanjone te thella. Eshte shume i pasur edhe me minerale, xehe, kryesisht: argjent, baker, zink e ar. Prandaj, eshte i “pagezuar” me emrin perkedheles (nofken), “Gem State” (“Shteti Margaritar”, “Shteti i Gureve te Çmueshem”), sepse gati çdo mineral ndodhet ne kete shtet. Shteti eshte i njohur per prodhimin e patates te nje cilesie te larte, nje e treta e patateve te Amerikes prodhohen ne Idaho. Deget kryesore te ekonomise jane: shkenca dhe teknologjia e larte, xehtaria, bujqesia dhe turizmi. Natyra e bukur malore, kanjonet dhe lumejtee rrembyeshem jane duke terhequr nje numer te madh te entuziasteve te veprimtarive ne natyre (angl.outdoors). Ndersa ne dimer sportet dimerore jane mjaft te popullarizuara, pasiqe Idaho ka disa qendra te rendesishme te skijimit. Mundesite e shumta ekonomike e profesionale, cilesia e larte e jeteses, natyra e bukur jane duke terhequr mjaft banore te rinj qe jane duke u vendosur ne Idaho, kryesisht nga Kalifornia, por edhe shtetet tjera. Numri i popullsise ne periudhen 1990 – 2010 eshte shtuar per 55%. Idaho eshte shteti qe eshte duke u rritur (shtuar) me se shpejti ne tere vendin. Banoret e ketij shteti e duan natyre dhe kujdesen per mjedisin – ata jane shume te dhene pas veprimtarive ne natyre (outdoors). Sa per kurreshtje po permend se nje vendbanim ne Idaho, Arco, eshte i pari ne bote qe eshte ndriquar i teri nga energjia nukleare, vetem per nje ore me 17 korrik, 1955. Kjo edhe per shkakun se ne afersi ndodhet Idasho National Laboratory, njeri nga laboratoret me te medha kombetare, qe kryesisht merret me hulumtime e studime nukleare per perdorimin paqesor. Me kete laborator kemi bashkepunuar me vite te tera, njeheresh ka qene edhe financuesi  shume projekteve tona. Nuk po zgjatem me teper, sepse ka shume per t’u thene per shtetin Idaho, por per dashamiret e letersise po shtoj se ne fund te jetes se tij ne kete shtet, ne qytezen Ketchum ka jetuar shkrimtari e publicisti me fame boterore, Ernest Hemingway (1899 – 1961). Ketu e ka perfunduar edhe jeten e tij me vetevrasje, pas krizave mendore qe kishte perjetuar kohe me pare.

Moscow – vendbanimi me i mire ne ShBA per te rritur familjen

Qyteti Moscow shtrihet ne pjesen veriore te Idahos pergjate kufirit me shtetin Washington, ne rajonin e bukur dhe unik te quajtur, Pauluse, per te cilin do t’i themi disa fjale pak me vone. Banoret e pare (kolonet) kane filluar te vendosen ne vitin 1871.Ne vitin njihet si vendbanim, qytyeze. Ne vitin 1872 njihet me emrin Paradise Valley, ndersa ne vitin 1875 e merr emrin me te cilin njihet edhe sot, Moscow. Kjo u duket te gjitheve shume interesante pasi qe menjehere u sjell ndermend kryeqytetin e Rusise, Mosken. Por, nuk ka prova bindese se ky emer lidhet me emrin e kryeqytetit te Rusise, Kur jane mbledhur disa banore per ta emeruar qytetin me ndonje emer te pershtatshem, ata nuk kane arritur te pajtohen per ndonje emer, atehere pergjegjesi i postes, Samuel Nef, ne vitin 1875 i ka kompletuar dokumentet zyrtare dhe e ka zgjedhur emrin, Moscow. Samuel Nef ka lindur ne Moscow te shtetit te Pennsylvanias dhe me vone eshte vendosur ne Moscow te shtetit Iowa. Thuhet se kodrinat qe e rrethonin kete vendbanim ia kane kujtuar atij qytetin e lindjes me emrin Moscow. Eshte edhe nje spjegim tjeter per emrin e qytetit qe e lidhin me emrin “Masco” te nje fisi te amerikaneve vendas (indianeve), te cilet jetojne ne keto ane. Ne ShBA ndodhen mbi njezet vendbanime qe e mbajne emrin Moscow.

Moscow eshte nje qytet i vogel (25 mije banore), por shumi i bukur dhe i qete, qe nuk ballafaqohet me problemet e qyteteve te medha amerikane: krimi, drogat, vjedhjet, etj. Qyteti i ka 17 parqe te shperndare ne te gjitha anet e tij – shko me femijet ne park ne çdo kohe te dites dhe ne çdo kohe te mbremjes dhe kurre asgje e keqe nuk do te ndodhe. Ka nje nje sistem shume cilesor e te organizuar mire te shkollave publike, biblioteke te pasur publike, ku zhvillohen mjaft programe e veprimtari, sidomos ato per femije. Keta faktore, por edhe disa faktore te tjere: Numri potencial i shokeve te lojes, d.m.th., perqindja e popullsise; nen moshen 6 vjeçe; shkalla e shendetit te femijve; mundesia e banimit dhe alternativat e transportit; shpenzimet per kujdesin e femijve; numri i çerdheve per femije, e kane bere Moscow -n per te dyten here radhazi vendbanimin me te mire ne Amerike per te rritur familjen, per t’i rritur femijet. Siç cekem edhe me lart, ne Moscow eshte i vendosur UniversitetiiI Idahos, themluar ne vitin 1889, ndersa dyert i ka hapur ne vitin 1892. Ky eshte universiteti me i vjeter, me i madh dhe me cilesor ne shtetin e Idahos, ku perveç procesit mesimor, akademik, zhvillohet edhe nje veprimtari e dendur shkencore. Eshte i njohur per Fakultetin e Pylltarise dhe Jetes se Eger, Fakultetin e Bujqesise, etj. Departamenti i kimise, ku kam punuar per 7 vite, eshte nje department i nje cilesie mesatare, por ne mesin e pedagogeve te tij i ka tre kimiste te rangut boteror, te cilet jane nder specialistet me te njohur ne lemite e tyre perkatese. Per shume vite kryeshef ka qene profesori Malcolm Renfrew (1910 – 2013), i cili kur ka punuar ne Du Pont ka qene pjese e grupit qe e kane zbuluar teflonin. Profesori Renfrew ka merita te jashtezakonshme per ngritjen dhe zhvillimin e Departamentit (Deges) se Kimise ne Universitetin e Idahos. Universitetin e Idahos e ndjekin mbi 12 mije studente ng ate gjitha shtetet e ShBA-ve dhe shume shtete te botes. Ne mjediset e universitetit zhvillohen gjate tere vitit shume veprimtari kulturore, sportive, ligjerata, qe e bejne edhe me te gjalle e me cilesore jeten e qytetit dhe banoreve te tij. Ne shkurt te çdo viti organizohet Festivali i Jazzit, qe e mban emrin e muzikantit te njohur te jazzit, Lionel Humpton (1908 – 2002). Po ashtu, edhe Shkolla (Akademia) e muzikes e mban emrin e tij. Ai edhe ne moshe te shtyre merrte pjese ne koncerte duke lozur instrumentin e tij, vibrafonin. Gjate ketij festivali, qe zgjat per disa dite, shfaqen mjaft konceret, zhvillohen gara muzikore dhe shume punetori (angl., workshop) e klase,ore  mjeshterore (angl., masterclass). Ne maj tradicionalisht organizohet Festivali i Renesances (Renaisance Festival), ku paraqiten shume grupe muzikore, artizanate, zhvillohen gara sportive e luftarake te stilit te mesjete, ndersa shume pjesemarres vishen me veshje te asaj periudhe historike. Nuk mungojne as ushqimet e shijshme e te llojllojshme. Ne periudhen maj – tetor, çdo te shtune organizohet Tregu i Fermereve (Farmers Market), ku bujqit (fermeret) e atij rajoni i sjellin ne treg prodhimet e tyre: fruta e perime te fresketa e cilesore, bulmetra, ndersa artizanet i sjellin punimet e tyre ne dru, metal, qeramike, argjil, qelq, prodhime te pelhures e leshit. Shume grupe muzikore – artistike shfaqin koncerte, pjese dramatike, rrefime, histori gojore. Moscow ka mjaft restorante dhe lokale ku njerezit mund ta kalojne kohen, te argetohen. Ne Moscow ndodhet edhe nje librari mjaft e pasur, libraria me e mire qe ndodhet ne mes te Miniapolisi-t e Seattle-it. Kjo fale pronarit qe ishte nje liberdashe i pasionuar. Edhe pse nje qytet i vogel, Moscow ofron nje jete cilesore dhe aspak monotone, ndersa per femijet nje jete te lumtur. Kete e them jo vetem nga ato qe lexojme ne shtyp e mediat elektronike, por edhe nga pervoja vetjake. Nga Moscow jemi vendosur per 3 vite ne Texas, ne qytetin Lubbock, ku kam punuar ne Texas Tech University. Ndersa nga viti 1998 e deri me sot jetojme ne Philadelphia. Kur i pyes femijet e mi se ku kane jetuar me mire, ku kane qene me te lumtur, ata pergjigjen pa kurrefare hezitimi: Moscow, Idaho. Sigurisht kjo per arsyet qe u ceken me lart.

Palouse – Toscana e Amerikes

Palouse (lexohet: Pollus) eshte nje rajon i veçante gjeografik ne Veriperendim te ShBA-ve qe perfshine disa pjese qendrore veriore te Idahos, Juglindjen e shtetit Washington dhe disa pjese verilindore te shtetit Oregon. Eshte nje krahine e rendesishme bujqesore, qe kryesisht prodhon drithera: grur e elb dhe legume: bizele, fasule, qiqra, etj. Toka eshte mjaft pjellore dhe jep rendimente dy here me te larta se mesatarja amerikane. Trualli perbehet nga njfare “loess, siç e quajne ne anglisht, dicka ne mes te reres dhe argjiles. Perberja e dheut qe e mban lageshtine, pranverat me shi, verat e thata e me diell dhe netet e fresketa jane nje gershetim i pershtatshem per keto rendimente te larta. Viteteve te fundit eshte duke u zhvilluar edhe vreshtaria. Ne kete rajon ndodhen dy universitete: Universiteti i Idahos dhe Washington State University ne Pullman. Keto dy universitete bashkepunojne ngusht me njeri – tjetrin dhe se bashku i kane instrumentet, pajisjet sa te cilitdo universitet te madh amerikan. Por, ajo qe e ben te pashoq kete rajon eshte relieve i tij, kodrinat e buta rrotulluese, vale – vale, si valet e detit, si dunet ranore. Eshte ky peisazh magjeps, ne pranvere i teri i gjelberuar nga fushat e mbjella me kultura bujqesore e lule te egra shumengjyreshe, ndersa ne vere ky peisazh merr nje ngjyre te arte nga gruri, elbi i pjekur. Ky reliev i posaçem eshte formuar si rjedhim i ererave qe kur fryejne e bartin “loess-in”, kete sediment karakteristike te Palouse. Keto kodrina nuk paraqesin vetem nje peizazh te pakrahasueshem ne bote, por jane edhe shume te bukura per t’i shikuar – te kenaqet shpirti nga keto pamje piktoreske si ne pikturat e mjeshterve me te mire te arteve figurative, gershetimi i ngjyrave, toneve, hijeve dhe dritave te ketyre kodrinave si valet e nje deti te paskajshem. Vetem natyra e ka durimin dhe forcen magjike krijuese per mrekulli te tilla joshese. Pjese e ketij peizazhi jane edhe fermat, fshatrat dhe qytezat me arkitekturen dhe planimetrine karakteristike te ketyre aneve. Qe ne çastin e pare kur i kam shikuar keto kodrina valore magjepse, krejt natyrshem me kane sjell ndermend, me kane ngjallur krahasimin me nje tjeter krahine madheshtore, Toskanen e Italise – me nje ndryshim te vogel: ne Toskane mbizoterojne vreshtat, ndersa ne Palouse fushat e dritherave.  Dhe keto dite kur po beja ca hulumtime ne internet per kete rajon, hasa edhe nje artikull te botuar kohe me pare ne gazeten e njohur amerikane, “The Wall Street Journal”, me titull: “The Palouse, Tuscany of Amerika” (“Polouse, Toskana e Amerikes”). Palouse eshte nje rajon, vis ende i panjohur edhe per shume amerikane, por koheve te fundit ky rajon me kete topografi te rralle çdo dite e me shume eshte duke terhequr mjaft fotografiste, bicikliste, vezhgues te zogjve, etj.

Keshtu, krejt rastesisht shteti Idaho, qyteti Moscow, Universiteti i Idahos dhe rajoni piktoresk, Palouse jane bere pjese e bukur e jetes sime dhe te familjes sime, sidomos femijve te mi. Nganjehere jeta ruan ca befasi, ca te papritura te kendshme, ca rastesi qe na vijne si te porositura, te prituar prej kohesh… 

Philadelphia, korrik 2019

Sadik Elshani eshte doktor i shkencave dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.