Stefan Çapaliku /
Ideja e vdekjes së artit, e artikuluar për herë të parë nga Hegel (1770-1831), është interpretuar dhe keqkuptuar në mënyra nga më të ndryshmet. Hegel, në realitet, nuk është shprehur kurrë për fundin e artit si të tillë, por për hyrjen e tij në një fazë të re të zhvillimit.
E gjitha kjo trondit në themel idenë tradicionale të bukurisë. Kategoria estetike e së bukurës me këtë rast vihet në dyshim, apo më së paku ndërlikohet dhe nis të tërhiqet mënjanë, duke mos iu imponuar më veprës së artit, si një kusht i domosdoshëm.
Pra e thënë me pak fjalë, fundi i artit duhet të kuptohet vetëm si fundi i metodës së pasqyrimit artistik tradicional dhe si lindje e një “pasqyrimi të ri”, gjatë të cilit proces përparësinë e merr koncepti, mendimi dhe jo hedonistikja.
Në këtë kontekst duhet parë edhe vepra satirike e Fishtës. Satira e Fishtes imiton, eksploron, analizon te keqen, apo po te perdorim termin aristotelian “te shemtuaren”, por ne te njejten kohe ajo ben te ndergjegjshem lexuesin per ekzistencen e nje gishti te gjate e te kontraktuar tregues qe drejtohet kah e keqja dhe e shemtuara, per ekzistencen e një “duhet” apo “s’duhet” kjo apo ajo gjë, ky apo ai njeri e mentalitet. Satira e ndihmon ate, per te marre nje pozicion moral, per te shprehe hapur gjykime.
Fishta i realizon keto ne dy menyra kryesore, se pari me ane te një strukture te perpunuar e se dyti duke i dhene objekteve e subjekteve te marra ne shqyrtim estetik formen me te eger, me ekstravagande e ma qesharake, shkurt duke ndertuar nje estetike te groteskut.
Shkruan Fishta ne epistolarin e tij: “Megjithë këto që të thashë nuk ia vlen te kerkosh te bukuren poetike ne punën time, sepse duhet para se gjithash me e marrë me mend sesa me e zbulue. Per mue mjafton qe puna ime te arrije fundin.”
Satira e tij ka nje detyre te caktuar dhe e kryen, ne te asgje nuk behet pa qellim e natyrisht nga kjo nuk ka kohe per ngurrime, kapercime apo tolerime. Ne kete menyre ai shfaqet si nje roje e vetshpallur i standarteve e idealeve, i te se vertetes, i moralit e po keshtu edhe i vlerave estetike.
Thënia e Ian Jack se satira ka lindur si instikt i protestes dhe eshte protesta ajo qe ben ate art eshte mese e vertete ne rastin e Fishtes.
Fjala satirë për Fishten, ashtu si dhe per shume shkrimtare te tjere te medhenj boterore, është me shume referim i nje toni te pergjithshem që shtrihet sa gjere gjate ne vepra sesa i nje forme te caktuar letrare qe ta meritoje kete term. Ne kete sens eshte me me vend te themi se Fishta shkroi satirë sesa shkroi satira. Dallimi eshte mjaft i dukshem, po te veme re shumellojshmerine e llojeve letrare ne te cilat gjendet e shtrire satira e Fishtes.
Satira pra te Fishta nuk mund te qendroje ne vetvete si forme, si lloj, si zhaner apo si gjini, ajo gjithmone e merr hua planin.
Kjo s’ndodh vetem tek Fishta, qellimi i satires nuk eshte krijimi i dickaje te re, por denoncimi i se keqes ne ate qe ekziston dhe me mjetet qe ekzistojne, duke perfituar nga format e mirenjohura si liturgjia, himni etj. Efekti eshte gati gjithmone surprise. Eshtë mbi te gjitha e vertete se satira e tij eshte pjeserisht e percaktuar nga perdorimi i saj, nga format qe merr, por megjithate nuk bie kurre ne nivelin e aparences apo te maskarades.
Satira e tij huazon forma episodike, dialogje e monologje, koleksionet e historive, anekdotave e shprehjeve idiomatike, letra zyrtaresh, pamflete nismetaresh etj. Kur satira merr nje forme me pak te pershtatshme sic ndodh rendom ne vellimin “Anzat e Parnasit”, shfrytezon vetem ato ane qe i sherbejne qellimeve te saj. Kësisoj ndodhin shpesh kalime nga poezia në prozë e anasjelltas.
Nga pikeveshtrimi formal satira e Fishtes kujdeset per ekspozicionin aq sa edhe per sulmin, aksionin dramatik te vepres. Nese sulmi kontribuon per te mbajtur e pershkuar tonin satirik,ekspozicioni sugjeron tipet e formave te cilat i sherbejne.
Disa forma te marra nga komedia dhe oratoria perdoren vetem per vleren e tyre ekspozuese dhe jo si aluzion apo dicka tjeter. Format e tjera jane parodizuar aty ketu permes nje aluzioni sic jane ato te komedise tek “Gomari i Babatasit” nderkohe qe strukturat e tyre jane te braktisura pothuajse krejtesisht. Ne fund te fundit ne vepren satirike te Fishtes sundon forma epike. Keshtu ne veprat e tij evokohen forma te njohura e te medha epike per te sugjeruar idealin e nje te shkuare mbi te cilen Fishta gjykon te tashmen e tij. Keshtu forma e nenkuptuar e ketyre satirave kufizohet duke kundervene dy portrete, ate te se keqes dhe ate te se mires dhe i projekton keto ne nje te vetme. Kurre, ose te pakten shume radhe,nuk gjejme te satirat e Fishtes nje kundervenie formale keshtu te hapur midis se mires e se keqes. E keqja shfaqet, deklarohet dhe tregohet snobe, e mira eshte e fshehur diku ne tekst, apo me sakte ne ndergjegjen e atij qe e lexon, ne modelet etike qe lexuesi i njeh mire.
Struktura e satires eshte esencialisht nje sfond a kornize per te vene ne dukje dicka. Ne pergjithesi format satirike te Fishtes perdorin cfaredolloj gjeje qe i sherben vetem e vetem per ta vene sa me ne qender objektin e denoncimit dhe per te ndertuar nje situate ne te cilen e keqja krijon iluzione se ne mos eshte fitimtare apo element zoterues, sidoqofte eshte argument.
Ajo qe na mbetet nder mend gjithnje pas leximesh te satirave te Fishtes nuk eshte drama ne vetvete, por karakteret dhe nje sere imazhesh fantastike. Ne qender te te gjitha satirave ndodhet nje nga keto te dyja ose te dyja se bashku, te cilat lexuesi nuk mund t’i harroje lehte. Metamorfoza e nje njeriu ne gomar dhe anasjelltas te “Gomari i Babatasit”, varkat qe vijne nga bota e pertejme ne toke, te mbushura me mend njera e tjetra me shkarpa, tek “Nakdomincipedija”, bisedat qe behen nden hajat te Parriyit midis Shen Pjetrit, Skenderbeut e Djallit etj. ne nje kuptim perbejne nje strategji poetike te autorit.
Korrupsioni i idealeve njerzore, pasojat, distanca mes autorit dhe rrefimtarit, karakteri korigjues si mbetje intuitive e vepres jane ne fund te fundit kater kolona ku mbeshtetet estetikisht satira e Fishtes.
1. Korrupsioni i idealeve njerezore: transmetohet permes nje imazhi statik, ne te cilen gjerat paraqiten te paradhena dhe te parathena. Keshtu ndodh tek “Nakdominicipedija” ku ideja per t’i fole ketij populli me libra e per ta lartesuar me histori te tijen, korruptohen me imazhin e mocem qe Zoti krijoi me psikologjine e ketij kombi, apo tek “Gomari i Babatasit” ku aspirohet per nje shtet “okcidental ” qe bie ndesh me nje realitet te paradhene e anadollak. Kjo kontradikte ngjan me ato te shfaqura qe ne satiren antike. Kujtoni ketu satiren e IV te Juvenalit ku gruaja do te behet gladiatore duke iu kundervene keshtu idealit femeror, apo Satiren e VII ku i shthururi matet me statujat e paraardhesve te tij heroike e te lashte.
2. Pasoja: nderkohe qe korrupsioni i ideve ne shumicen e rasteve eshte i dukshem dhe lehtesisht i marrur vesht, pasoja shfaqet vazhdimisht e nenkuptueshme e kjo ndodh kryesisht sepse vete satira e Fishtes gjykon me shume mbi bazen e shkaqeve e te motiveve sesa te pasojave. E ne kete pike ai del nga rrjedha e pergjithshme e satires boterore qe i konsideron shkaqet e motivet kalimtare. Fishta duke qene thellesisht konstruktiv me satirat e veta zgjedh estetikisht rrugen e venies ne pah te shkaqeve e jo fort te pasojave, te cilat ja le ne dore lexuesit te tij te zgjuar. Keshtu p.sh ideja e ndertimit te fasadave dhe ekspozitave per t’ia vene ne balle mjerimit monstruoz te kombit, eshte pare te Fishta si nje rrethane e trashegueshme qe to con ne pasoja tragjikomike.
3. Distanca: Nje faktor determinues ne efektin e simbolit satirik eshte largesia e vendosur mes lexuesit, autorit dhe trillimit satirik qe zhvillohet. Nga njera ane ndodh nje prezantim ironik dhe indirekt ndaj te cilit lexuesi, si pjestar i nje “elite” te vetshpallur ndihet superior. Nga ana tjeter lexuesi e ndjen veten besimshkeles, letargjik dhe imoral c’eshte me e keqja, perpara tendencave te egra te dhena nga autori Fishte. Ironia e autorit,qe i shmanget personazhit fajtor me gjithefare mjetesh eshte e kuptuar nga lexuesi intiligjent dhe i vemenshem ndaj moralit. Nje trajtim i tille satirik e ngacmon lexuesin me ndyresine dhe shemtimin dhe perpiqet ta beje te vetedijshem. E shterngon permes nje kontakti intim te ndjenjave, te vuaje nje shtytje te tille qe ai te shohe nje te vertete deri atehere te pakuptuar, do te ndryshoje menyren e te vepruarit dhe te rrjeshtohet kunder se keqes ne fjalë.
4. Korrigjues: Sic tregon dhe vete origjina rituale, kompozimi satirik eshte nje levizje nga e shkuara, kah nisma, nje kthim atavik qe i zgjedh personazhet te tille, qe nuk mund te pranojne zgjidhje me qytetare te sjelljes se vet e te te tjerve. Keshtu ndodh edhe tek Fishta. Personazhe “barksandall” e “mendjefyell” gelojne ne gjithe satirat e tij. Uria per fitim, te ngrenet si monster, deklarimet me veten e per veten, jane elemente qe i cjerrin masken me kollaj manjakeve dhe rryshfetexhinjeve, duke projektuar keshtu nje estetike te sarkazmes, groteskut e karikatures. Ne te njejten kohe duke i ngjalle keshtu neveri te tilla lexuesit, sa qe korigjimi duket si zgjidhja me e shpejte e me e drejte.
Ne pikepamje estetike satira e Fishtes përbëhet nga sarkazma, grotesku, karikatura dhe ironia.
1. Sarkazma: Pashko Gjeci ne artikullin e tij “At Fishta poet satirik” shkruante:”…ne njeren ana cohet me furi sarkazmi kunder nje moralizimi pa nerva, emanacjon i nji borgjezie anemike po ne ane tjeter, me ken se edhe ai ka thithe ajrin helmues te qytetit, kenaqet tue ja ba karikaturen. Asht per tu bind sa te gjalle e elastike fillojne me u zhvillue figurat e borgjezvet koketula, qe nuk shohin pertej periferise se barkut te tyne.”
Kurse Arshi Pipa ne artikullin e tij “Fishta, njeriu e vepra” shkruan per kete problem: “Edhe satirika e Fishtes shtjellohet rreth te njejtit bosht t’atdhe-dashunise. Toni i satirave te tija ashte thjesht shoqnuer-politik. E ne ket rase ma teper se ironi ata jane sarkazma, qortimet e tija jane invektiva t’ashpra, te gerthituna te shumten me fjale vulgare por qe arrijne efektet e sterfuqishme”.
Ernest Koliqi ne artikullin “Fishta, interpret i shpirtit shqiptar” shprehet: “Tue fillue nga humorizmi i karikaturave sikurse ne pershkrimin e Knjaz Nikolles, te Sulltanit e te Carit deri ne sarkazmin plot hov idhnak qi perfundon n’invektiva, te disa polemikavet te tija, te gjitha shkallet e gjinite e shpotise shtjellohen ne te plote gjallni ne trajte frymezimi.”.
Sarkazma te Fishta paraqitet si nje menyre e daljes hapur ndaj objektit e subjektit te sulmuar dhe paraqitet estetikisht si forme dyshimi ndaj funksionit te ironise, groteskut a karikatures. Ajo shpesh eshte e stimuluar nga dy faktore nga nje social e qe per mendimin tim vjen nga nje ndergjegjsim i Fishtes mbi nivelin kultural te publikut te vet, si dhe nga nje faktor tjeter individual e qe duhet te kete lidhje me nje ngarkese emocionale maksimale, qe per te shfryer nuk gjen nje tjeter pervecse atij ekstrem te sarkazmes. E kjo vihet re kryesisht te “Gomari i Babatasit” e ne forme te plote:
“Ju rrugaca e sallahana
Vagabonda shakllabana,
Rriqna t’ndyt,mikrobe te kqi,
Qi te mjeres moj Shqypni
Kthelle hi i keni ne mushkni,
Pa dhimbe gjakun tuj i a pi,
Po der kur, bre batakci?
Bre coftina, kalbe mbi dhe?-
Der kur ju, t’u talle nper ne,
Do t’na qelbni fis e atdhe?”
2. Grotesku: eshte mjaft i pranishem ne satiren e Fishtes dhe faktor i rendesishem formues. Prishja e balancave dhe proporcioneve, denatyrimi dhe ekstravaganca jane mjete evidente te Fishtes ne procesin kreativ satirik. Grotesku i Fishtes ndihmon ne pergjithesi per rritjen e ngarkeses emotive satirike te veprave. Ai paraqitet ndoshta i pari autor shqiptar qe i hapi rrugen perdorimit me sukses te groteskut dhe ravijezoi nje estetike te tij duke mos e lene vetem nder zona periferike te komikes por shpesh duke e vene ne qender te saj! Ne kete kuptim Fishta paraqitet kunder opinioneve qe e paraqisin groteskun si nonsens dhe nuk e kupton raportin e tij me te bukuren si dy koncepte qe e perjashtojne njeri-tjetrin. E ne fund te fundit mendoj se prirja drejt groteskut ka qene e lidhur edhe me kushte konkrete kur u shkrua vepra me ekzistencen e nje censure “etike” shpesh te institucionalizuar e krijuar si rrjedhoje e nje mbrapambetje te thelle mendore e kulturore. Ja nje shfaqje tipike e groteskut tek “Metamorphosis”:
“T’a dije Shqypnija
Pra, e sheklli mbare
Se ma mbas sodit
Un s’jam Shqyptar,
Fis kam ma t’fortin
E vlla bujarin,
Per Atme barkun
Per erz kam arin.”
3. Karikatura: Tek Fishta karikatura megjithse gjendet e integruar nder kategori te tjera te satires e mbi te gjitha te grotesku, prape se prape ka nje jete te veten. Ajo vazhdimisht eshte e lidhur me procedurat e vizatimeve te portreteve, te personazheve te vena ne tallje, duke ekzagjeruar ne sensin qesharak tiparet e karakteristikat e tyre. Por gjithsesi, megjithe ngjashmerite qe shfaq me groteskun duhet pranuar se perben nje mjet jo aq te vrazhde sa ai. Karikatura ka nje ton me miqesor se grotesku dhe nuk te con ne diskretitime totale. Qe nje pjese e portretit te shqiptarit, me sakte e karikatures se tij te “Nakdominicipedija”:
“Paj Shqyptaret, si jem tue pa,
Sod me sod s’jane tue pase nga
Me u hutue me shkrime t’ona,
T’cillat s’pjellin napoljona,
As nuk bahen, besa, shkalle,
Per me u ngjite ku bahet palle:
Pune qi lypen sod nder ne,
Per me u rrekun per atdhe.”
4. Ironia: per Fishten ironia eshte nje menyre e te thenit te gjerave nden rregoze. Ajo nuk perben nje figure retorike simbas konceptit antik e klasik te kesaj fjale, por nje metode per te kuptuar me mire absurditetin e gjerave qe e rrethojne. Kete ai e realizon me se miri me anen e mbulimit te cdo aspekti te natyres se sendit a te fenomenit, me anen e kontradiktave midis fjaleve dhe kuptimit te tyre, midis aksioneve dhe rezultateve te tyre, midis aparences dhe realitetit duke u bere keshtu nje element i rendesishem midis absurdit dhe pardoksit. Dy llojet baze te ironise te Fishta jane ironia verbale dhe ironia e situates. Te dyja keto lloje zene mjaft vend ne satiren e tij. Ajo verbale,e qe ka te bejne kryesisht me kontrapuntin qe krijon veshja fonetike e fjales me kuptimin e saj mbart ne vetvete shpesh edhe hiperbolen apo litoden. Ironia e situates perdoret dendur kur Fishta veren sesi njerez te ndodhur nder rrethana krejt te pafavorshme tentojne t’i bejne ato edhe me te pafavorshme.
Keto mendoj se jane tiparet kryesore estetiko-letrare te satires se Fishtes dhe qe na lejojne ne njefare menyre te shenojme dicka edhe ne lidhje me disa ceshtje kardinale te estetikes se tij. Fishta nder satira te veta nuk vizaton kurre te bukuren reale. Per Fishten e bukura eshte shprehesi. Ta vizatosh bukur te shemtuaren, ja cdo te thote veper satirike per Fishten. E ne kete aspekt ai paraqitet nje revolucionar i madh ne letersine e artin shqiptar. Ai eshte nje antiromantik i shpallur ne kete rast, nje Balzak shqiptar, kirurg i mrekullueshem i shoqerise se atehershme dhe jo vetem te atehershme. Vrulli idhnak ka bere te paraqese para publikut nje fytyre tjeter nga ajo qe estetikisht paraqet ne epike dhe lirike, duke u prezantuar keshtu nje shkrimtar realist. Ai shfaqet jo vetem pionier i realizmit por edhe maja e tij.
BIBLIOGRAFI
Dodaj, P. At Gjergj Fishta ne korrespondence me nji sivlla te perzemert, në At Gjergj Fishta, Tirane l943, f. 80
Raimondi, E. & Botonni, L. Teoria della Letteratura. Bologna l975. f. 246.
Paulson, R. The fiction of Satire. Baltimore, John Hopkins university Press, 1967. f. 23
Worcester, D. The Art of Satire, Cambridge, Mass. l940, f.45
Gjeci, P. At Fishta,poet satirik, Gjergj Fishta, botuar nen kujdesin e revistes “Shkendija”. Tiranë 1941, f.56
Pipa, A. Fishta: njeriu e vepra,Po aty. f.134
Koliqi, E. Fishta interpret i shpirtit shqiptar, Po aty. f.165