Nga Mazllum Saneja/Varshavë/
Në Varshavë të Polonisë, në ambientin e Amfiteatrit të Lidhjes të Shkrimtarëve të Polonisë dhe të PEN Club-it të Polonisë u bë përurimi i librit me poezi të zgjedhura “DAJCIE MI IMIĘ” (Më jepni një emër) e poetit dhe prozatorit tonë të mirënjohur Fatos Arapi, e përkthyer në polonisht nga Mazllum Saneja dhe Eva Śmietańska, të cilën vepër e botoi Shtëpia e njohur Botuese polake ‘Komograf’, Varshavë, tetor 2013.
Këto ditë, pikërsisht më 11 qërshor, në Varshavë u bë përurimi i librit me poezi të zgjedhura ‘Më jepni një emër’ e poetit dhe prozatorit tonë të mirënjohur Fatos Arapi.
Për veprën e poetit u mbajt një kumtesë, të cilën e paraqiti kritiku i njohur polak Andrzej Zanievski, i cili është edhe vetë poet dhe prozator i njohur në botë. Pastaj për veprën e Fatos Arapit folën kritikët e njohur polak si Marek Wavrzkievicz, redaktorja e librit Eva Śmietańska dhe përkthyesi i librit Mazllum Saneja, poeti dhe krijuesi ynë i njohur nga Kosova.
“Biografitë e shkrimtarëve i lexoj nganjëherë porsi poezi apo epose të përbëra nga shumë poezi. Ndërkaq, shpesh ndodh që të kuptosh në tërësi synimin dhe kupti,min e këtyre rrëfimeve dhe tregimeve, përpiqem të arrij tek skutat më të largëta të letërsisë së tyre kombëtare, në këtë rast, deri tek historia e gjuhës së krijuar përmes mijëvjeçarëve. Mbaj mend, në vitin e kaluar kanë kaluar 550 vite nga data e lindjes dhe e krjimit të Dokumentit më të vjetër shqip
‘Formula e pagëzimit'(1462) e peshkopit të Durrësit, Pal Engjëllit.
2-
Ndërkaq, i pari monument i madh i shqipes së shkruar dhe i pari libër i botuar është ‘Meshari’ i autorit Gjon Buzuku, i botuar më 1555, derisa Fjalori latinisht-shqip i Bardhit(1635) e cila ishte e para vepër e llojit të veçant për gjuhën shqipe me rreth tre mijë fjalë…’ kështu e filloi kumtesën e vet referuesi kryesor i përurimit të librit të Fatos Arapit, kritiku letrar Andrzej Zanievski, për të vazhduar më pas se “Së këndejmi, mjafton të vështrosh me vëmendje hartëpn e Shqipërisë bashkëkohëse dhe vendet përreth, për të kuptuar gjenealogjinë – a thua të gjuhëve? – popujt që jetojnë këtu, pastaj, historia e kulturës së tyre, arrij në deri tek periudhat më të largëta dhe, që janë të ndërlidhura ngushtë me lindjen e qytetërimit mesdhetar. Ndaj, këto janë kohët dhe epokat e Argonautëve e të Heraklitit, lufta e Trojes dhe e Homerit, Odiseut – Uliksit, Eneut, perëndive, titanëve, heronjve, nimfave. Këtej u zhvillua një lidhje tregtare, luftarake dhe natyrisht mitologjike, deri sot shumë hulumtues bëjnë zbulime në skajet e saj
Ogigie – Ishulli i Vdekur.
Harta fsheh sekrete, mijëra sekrete. Një çikë sepse tashmë sot dihet për Ilirët, Enkelejtë,, Molosët, Pellazgët, përveç sigurisë që mbrojtën me guxim dhe forcë selitë e tyre, brigjet e tyre shkëmbore para të huajve. Greqia arriti në rreth pak a shumë ku dhe sot. Mëtej fillonin tokat saktësisht të panjohura, shpella misterioze dhe tatëpjetë deri në nëntokë, male të egra, terrene gjuetie për robërit, sepse në punën e tyre e kanë bazuar fuqinë e vet.Helada demokratike dhe Roma krenare. Këto zona filluan të njihen pas Itakës së famshme dhe ishujve Leukos, Paksos dhe Korkira – Korfuzi i sotëm, i banuar përmes Feakëve , gjatë, po më kot duke mbrojtur pavarësine e vet.
Relativisht jo larg kësaj vije, në vendin ku Deti Jon është afër Detit Adriatik, shtrihet Vlora – dikur Aulona, ku lindi poeti, Fatos Arapi. Vendlindja zakonisht përcakton identitetin e poetit. Megjithate nuk vendos për talentin, prirjen, sepse për këtë vendosin zotat, koincidencat e shumë rrethanave.Megjithkëtë, me siguri, një ndikim të thellë kanë në jetë, në ngjarjet, në zgjedhjet e rrugëve.
Fatos Arapi – një poet i një ndjeshmërie të jashtëzakonshme, i pajisur, ndaj, me një dhanti nga vetë fati: shushurima e valëve të detit antik, ngurtësia e shkëmbinjve, në të cilat pushoi Odiseu dhe fiqtë e gjelbër, drurët e ullinjtë dhe korijet me lisa.Poetët gjithnjë i shoqëronin shqiponjat, ndoshta e shpendë grabitqarë, e me siguri pulëbardhat dhe grumbulli i zogjve shtegtarë, të cilat shtigje këtejpari shpiejnë.
3
Perënditë kanë dhënë shenja. Pjesa tjetër është varur nga poeti, shtegtari, këngëtari që zgjodhi fatin, drejtimin e udhëtimit, ndyshe fatin e vet. Duke lexuar këto poezi brilante, mendohem se çfarë shenja ka parë atëherë autori i poezive ‘Vëllezër Hamletë’ dhe ka ‘Stuhia’ :

‘Njërin krah të pulëbardhës
Tjetrin krah tramundana
Në gojë të dallgëve e reve
Klithje e zogut digjej nën shira.
Mbi mua e nën mua: shpirti
apokaliptik i një perëndie të egër’
(Stuhia)
Poeti polak Wladyslav Bronievski me të drejtë shkroi: ‘Dhe njëri krah i poezisë është vdekja / derisa krahu tjetër është dashuria’.Dhe menjëherë kam vënë re ngjashmëritë në dramatizimin e brendësisë së veprës – kësaj hapësire të ëndërrimit të autorit.Në veprat e Fatos Arapit na rrethojnë dhe, jo vetëm vizionet e stuhisë dhe, jo vetëm zogu që lufton me erën e fortë, edhe poeti ndien frymën ogurzezë dhe të tmerrshme. Dy forca, dy vektorë të qartë etik vigjiluakan mbi djaloshin nga Deti Jon, duke e shpënë atë në thellësirat e fatit. Kjo – një energji e pashtershme e Jetës dhe një nevojë e pamposhtur e Lirisë. Me një mirëkuptim të thellë e lexoj poezinë emblematike ‘Ti mos më ler vetëm’, e cila lexohet si një manifest kundër vetmisë, si lutje, si kërkesë mbi praninë e mikut të përjetshëm. Ajo është e bukur, ndonëse marrësi vë maskën.A thua mos vallë është Femra? Apo Zoti’ Apo Fati? Apço zogu mbi dallgët e detit? E parëndësi. Na mahnit kompozicioni dhe lutja e fashitur…
Një rol i jashtëzakonshëm dhe me dy kuptime në poezitë e Fatos Arapit i përket detit, sikur vetëdija e pranisë së tij të ia përtërij poetit forcën dhe guximin. Për poetin shqiptar dhe heroin antik si elementi më i rëndësishëm është deti – vetë deti. Tiresiasi ia paraljmëron vdekjen Odiseut, që vjen nga deti, pas shumë viteve të përhumbura në mërgim dhe, pas fitores përfundimtare. Për Fatos Arapin – deti është një substancë jetëdhënëse, një hapësirë iluyion i lirisë, duke i lejuar për mallin e ngashëryer, të ëndërrojë, të luftojë dhe të kujtoj
4
‘Përse paskam frikë t’i afrohem detit
Kaq kohë pa e parë… Kaq kohë pa u parë…
Unë e Joni… rritur me njëri-tjetrin…
Së largu më mbështjellin zëra të njohur
Gjëmimi i përmallshëm, hutues i detit’
(Përse paskam frikë t’i afrohem detit)
Dhe deti bëhet për poetin një qenie shumë e afërt dhe e rëndësishme, një lidhje e ngushtë, të cilin nuk e harron dot dhe askurre.
Nga poezitë e Fatos Arapit aq shum kam mësuar për Shqipërinë dhe Shqiptarët, për fatin e poetëve shqiptar dhe të jo poetëve, për emigrantët, që përshkuan shumë kontinente, duke mos harruar askurrë se nga e kanë prejardhjen dhe, mbi bukurinë magjepsëse të natyrës përreth, dhe gjithashtu për ‘zogjtë që urrejnë qiellin’, për ‘parazitë moçal dhe krime, për skajet e pista dhe zilitë e shëmtuara’. Filozofia e dëshpërimit e ngjashme me idetë dhe botëkuptimet e Jean Paul Sartre’s të ‘Rrugëve të Lirisë’ deri te bindjet e errëta të Mircea Eliade’s, këtu ballafaqohet dhe ndeshet me rezistncën e brendëshme te poetit të pamposhtur, me vetëdijen e trashëgimisë antike, që atë e krijoi.
Para pesimizmit, defetizmit, dekurajimit të pafuqishëm poetine mbrojnë brigjet e Detit Jon, hijet stërgjyshore, vargmalet e Vitoshes dhe ai zëri i përmallshëm i fyellit që arrin nga Tomori. Udhëtimet apo ndoshta bredhjet endacake bëhen universitete të letërsisë. Dhe kthehet e kaluara e thellë… Gjej Skënderbeun – Gjergj Kastriotin e famshëm, të njohur nga medaljoni në portën e Ndërtesës së Artë në rrugën “Długa” në Gdansk. Sulltan Murati bisedon me Shqiptarin me pranga të vëna në Fushë-Kosovë më 1389.Historia përhapet dhe zgjerohet përtej kufinjve. Kjo tashmë nuk është vetëm Shgqipëria, jo vetëm Gadishulli Ballkanik… Poeti vete, arrin edhe më larg. Deri te kampi i përqëndrimit në Dahau, deri te Ditari i Ana Frankut, dëshiron të takohet me poetin e vdekur francey Robert Desnon, me të burgosurin e Auschwitz – it dhe të Terezinit, sepse edhe i betohet dashurisë së vet… ‘Unë do të vi, do të vi, do të vi…/në jetën tënde të larë prej dielli’.
5
Fatos Arapi është një mjeshtër i rrallë i lirikës intime, i rrëfimëeve dhe lutjeve më subtile…Pastaj, na tërheq thellësia e këtyre mendimeve, pësiatjeve, rrëfimeve. E ndjejmë situatën dramatike, në të cilën lind dhe krijohet poezia dhe, njëkohësisht rritet para nesh ai muri i fshehtë i misterit. Poezi për familjen, për më të afërmit. Dhe klithma e brendëshme e poetit, përzier me dhembje e mall të lektisur, mbi varrin e babait, të nënës, të gjyshes, të gjyshit…
‘Të gjithë po hedhin nga një grusht dhe
Po unë mbi te hedh
Dy-tri copëra qielli…’
* * *
(Një grusht dhe mbi varr)
Dhe, dielli i vogël me luleshqerra në varrin e nënës. Poeti i vetmuar me arkëzën mbi supe duke shkuar.Dhe varri gjyshit, i gjetur në varrezat e Stambollit. Evokimi për poetët e vdekur Nazim Hikmetin dhe Orhan Veliun… Gjithnjë më kujtohen ato varreza në Stamboll, që vizituakam verës më 1975…E ndiej dhe e kuptoj dhembjen e thellë të poetit, sepse edhe babain tim e pushkatuan në Oswiecim më 1943, dhe varr nuk ka.
Poezitë e Fatos Arapit janë ese të ngjeshura intelektuale. Nuk mjafton vetëm t’i lexosh, para së gjithash duhet t’i përjetosh, të përsiatësh gjatë leximit.Sepse të kuptosh poezinë e Fatos Arapit duhet të kesh një përgatitje intelektuale. Sepse, çdo poezi mund të jetë si një fillim i shqyrtimeve të mëtejshme ekzistenciale, morale, filozofike.Zatën, poezitë e këtilla i lexojnë dhe i vlerësojnë njerëzit me një ndjeshmëri të thellë, që kanë një përvojë të madhe, me një bagazh përjetimesh, duke gjurmuar nëntekstet e fjalëve, që nuk pajtohen me botën e prapët dhe realitetin brutal dhe tragjik, e njëherazi duke ruajtur distancën kundruall ngjarjeve dhe qetësinë ndaj fjalëve, të cilat ata i plagojnë…
Artistët … ‘Poetët shpejtojnë përherë për diku…’ me besim dhe shpresë, se liria është pranë e pranë…
Dhe, në fund nuk bën assesi të lëmë më harresë pa theksuar rolin e rëndësishëm të përkthyesit tonë të mirënjohur Mazllum Saneja, një poet dhe përkthyes i shquar në botën e letërsisë, i cili me një mjeshtëri të përkryer ka bërë përkthimin e teksteve subtile dhe shumështresëse, që ndërlidh dhe afron në mes vete njerëzit dhe popujt…” tha duke e përfunduar kumtesën kritiku i njohur letrar Andrzej Zaniewski.
6
Ndërkaq, kritiku tjetër letrar Marek Vavrzkiewicz, duke folur për veprën poetike “Më jepni një emër” të Fatos Arapit theksoi se “Poezia e Fatos Arapit është një poezi e hidhur karshi një realiteti brutal, ku ndihet i zhgënjyer zëri i trishtë i poetit, fjala e një vetëdije tragjike, kocepte të afërta me dëshpërimin e justifikueshëm të poetit.Kjo nuk është dëshpërim i vrullshëm, po dëshpërim i shoqëruar me shqetësime të mëdha të poetit, që vihet në mbrojtje të dinjitetit dhe të vetëdijes kombëtare.Lirisht mund të themi se poezia e Fatos Arapit është një ngjarje e veçantë në letërsinë bashkëkohëse shqipe, sepse është ngjarje hidhur e dinamizmit të gjithanshëm të psikikës njerëzore”.
Për veprën e Fatos Arapit fjalën e mori edhe përkthyesja dhe redaktorja e vetë veprës Eva Śmietańska: „ Fatos Arapi është, para së gjithash, poet i dhembjes ekzistenciale, poet i dhembshurisë, i ndjeshëm në mënyrë të veçantë karshi padrejtësive dhe ligësive njerëzore. Gjatë leximit gjithnjë na magjeps guximi dhe forca e zërit, atenticiteti i rrëfimit poetik, qartësia dhe tejdukshmëria e komunikimit. Fati nuk e kurseu poetin nga dhembja, pikëllimi pas vdekjes për të afërmit, lamtumirat dhe vdekjet pa lamtumira.
Paralelisht me trishtimin, dhembjen dhe vdekjen, në poezinë e Fatos Arapit gjejmë edhe elementin poetik e të kërkuarit – të kërkuarit
e shpresës, ringjalljes të jetës, besimit dhe ngritjes të sistemit të vlerave njerëzore. Zatën kjo është kredoja e poetit Fatos Arapi. Dhe një ideal i tillë i artit në kohën e sotme më duket veçanërisht i çmueshëm dhe i bukur” tha Eva Śmietańska.
Duke folur në fund për shembëlltyrën dhe veprën në tërësi të Fatos Arapit, poeti dhe përkthyesi i veprës Mazllum Saneja vuri në spikamë se “Fatos Arapi është para së gjithash poet poet i dhembjes ekzistenciale, poet i dhembshurisë, i ndjeshëm në mënyrë të veçantë karshi padrejtësive dhe ligësive njerëzore.
Duke lexuar me vëmendje poezinë e Fatos Arapit kam përshtypjen se kjo poezi eshtë thellësisht poezi dëshpërimi si revoltë dhe protestë karshi realitetit brutal ne shoqërinë e shthurur, ku zëri dhe fjala e poetit të ndershëm nëpërkëmbet, i cili kërkon më kot një shoqëri të pastër dhe dinjitoze.Dëshpërimin e poetit e kuptoj si një rebelim të veçantë, si një kurajo intelektuale, që nuk pajtohet me realitetin, ku ‘Liria vret’ , ku poeti dendur pyet ‘Pastaj çdo të bëjmë me lirinë’. Vlen të vëmë në spikamë se, nga dy figura poeti ynë nuk do të ndahet kurrë: Vllasi dhe Deti. Figura e Vllasit është tragjika jo vetëm e poetit, i cili ndeshet me ligesinë dhe barbarinë njerëzore, derisa Deti simbolizon Lirinë, i cili e ndjek pas poetin nga çdo anë, sepse vetëm atij do ia rrëfej sekretin e vuajtjeve, sfilitjeve dhe dëshpërimeve të tij, që janë njëherazi edhe dëshpërimet tona. Për fund të them se që të kuptosh poezinë e Fatos Arapit duhet të kesh një pergatitje të veçantë intelektuale.Sepse poezia e poetit Fatos Arapi bën majet e poezisë jo vetëm shqipe” e përfundon fjalën e tij poeti dhe përkthyesi Mazllum Saneja.

Varshavë,
11 qërshor 2014