Timo merkuri – Dielli

LULE MBI KENGE

December 10, 2013 by dgreca

Intervistë me poetin dhe studiuesin e iso-polifonisë Timo Mërkuri/

Nga Agron Mema/

Pyetje:- Z Timo! Bashkia dhe Këshilli Bashkiak i Himarës, me propozim të një grupi intelektualësh të pavarur, kanë vendosur që një nga korifejtë e polifonisë bregdetare dhe një nga ikonat e kulturës shqiptare, Neço Muko, të nderohet me titullin “Nderi i Himarës”. Si e shikoni ju këtë vendim dhe çmund të na thoni për Neç Mukon dhe pjestarët e tjerë të grupit të tij .

Përgjigje:E përshëndes nxehtësisht këtë vendim të Këshillit Bashkiak të Himarës, Kryetarin e Bashkisë dhe grupin e intelektualëve të pavarur për këtë nismë dhe vendim, që nderon në radhë të parë propozuesit dhe vendimmarësit dhe e konsideroj jo vetëm të drejtë e të denjë, por edhe pak të vonuar.

Me këtë rast më lejoni të risjell në vëmëndjen e lexuesve tuaj faktin se po ky grup intelektualësh të pavarur, kjo Bashki dhe po ky Këshill Bashkiak propozuan dhe vendosën nderimin me titullin “Nderi i Himarës” edhe kolosin e letrave shqipe, Petro Markon, titull që ju akordua me një ceremoni prekëse në vendlindjen e tij, Dhërmi në 100 vjetorin e lindjes. Me këtë rast u nderuan me titull nderi edhe figura të tjera të artit si Andrea Varfi, Aleks Çaçi, Robert Ndrenika etj. Kjo do të thotë se një stinë pranvereore vlerësimi për njerzit e kulturës dhe artit mbizotëron sot në Himarë.

Unë do të uroja që kjo klimë të mbizotërojë edhe në njësitë e tjera vendore, të cilat kanë detyrën e vlerësimit të bijve të tyre, që kanë punuar pa u lodhur për artin dhe kulturën, shpesh edhe duke sakrifikuar apo martirizuar për të.

Neço Muko dhe pjestarët e grupit të tij famoz ( si dhe vazhduesit nëpër vite të veprës së tij, të cilët gjithashtu do të nderohen dhe vlerësohen me tituj në këtë evendiment) e nderuan Himarën dhe shpirtin e saj artistik. Çuan në Europë artin shqiptar dhe sollën në jetën shqiptare europën. Është nderi i Himarës tu kthejë “borxhin” këtyre artistëve, autorë të monumentit “Kënga Himariote”.

Realisht, Neço Muko dhe antarët e grupit të tij, nuk u vlerësuan nga regjimi monist.

Asnjë monument nuk u ngrit për këtë kolos të artit shqiptar. Por ndërkohë këngët e tij këndoheshin nga çdo himarjot e me tejë. Në çdo stan e mal, në çdo shtëpi e breg, çdo dasëm a festë familjare apo më gjërë, në çdo zemër e buzë këngët e Neço Mukos ishin, jo vetëm të pranishme por ishin lezeti dhe bukuria e çastit. Kënga e Neço Mukos u bë pjesë organike e jetës shqiptare. Në këtë mënyrë emri i Neço Muko dhe grupit të tij u identifikuan me këngën iso-polifonik.

Kjo çertifikatë nderimi që i jep Himara është një lule shpirti e vendosur mbi këtë këngën e tij .

Në realitet, ata qenë nëntë veta, dhe nëse dikush nuk i di emrat e tyre, kjo ka ndodhur se ata në kujtesën e kombit kanë hyrë me një emër të përbashkët, gjithsesi duke i lënë vendin e nderit prijësit të tyre, Neço Muko Himarjotit. Ata kanë hyrë në histori me emrin e përbashkët “Grupi i Neço Mukos”, ndonëse secili kishte portretin dhe profilin e tij. Këto portrete do përpiqemi tju paraqesim, me aqë sa mundemi.

Por le tu prezantojmë me autorët e monumentit dhe origjinën e tyre

1-Neço Muko Himarjoti Nga Himara 2-Koço Çakalli Nga Piluri..

3-Pano Kokaveshi Nga Himara 4-Andrea Bala Nga Piluri

dhe të cilët do të nderohen me të njëtin titull nderi nga Bashkia e Himarës, pa përjashtuar këtu kontributin, kryesisht në muzikën e lehtë, të artistëve dhe tenorëve të talentuar profesionistë si:

1-Dhimitër Rrumbo Nga Stegopulli (Lunxhëri) 2-Tefta Tashko Koço Nga Korça

3-Llambi Turtulli Nga Korça 4-Tula Paleologu Nga Stambolli

5-Kleo Georgas Greke

Le të flasim shkurtimisht për secilin prej pjestarëve të grupit polifonik, për ata djem të rinj që e ngritën në majat më të larta të artit këngën aqë të bukur himarjote:

a-Neço Muko (Nestor Muko) lindur më 1898 në Himarë dhe vdes në vitin 1934. Largohet shpejt nga Himara (15 vjeç)dhe shkon në Pire ku mbaron shkollën e mesme të mbrëmjes për mekanik,pas punës së lodhëshme. Kthehet në Atdhe në moshën 24 vjeçare vendoset në Sarandë. Këtu së bashku më Koco Cakallin, Andrea Balën, Pano Kokaveshin krijojnë grupin artistik ku fillon ajo veprimtari e ethëshme artistike dhe krijuese, me cfaqje estrade, parody, botime reviste (revista Pif-Paf) duke e shndruar këtë qytet të vogël në një teatër kulture. Por ajo që ka rëndësi është fakti se këtu krijon atë që hyri në historinë e polifonisë me emrin “avazi himarjot”, variantin himarjot të këngës iso-polifonike, atë që më të drejtë mund ta quajmë “Margaritari i kuorës” së këngës sonë popullore. Vdes beqar dhe, mqse vëllai i tij, ishte ish ministri kuinslig Koço Muka , gjatë diktaturës nuk ju përmënd asnjëherë emri zyrtarisht, ndonëse këngët e tij u bënë pjesë organike e kulturës bregdetare. Me këtë rast duhet të theksojmë se të gjithë antarët e këtij grupi dhe familjet e tyre, pësuan persekucione nga regjimet e kohës.

b-Koço Çakalli i lindur në Pilur më 1897, me një fëmijëri të zakonëshme fshati, ku gjithsesi do dallohej në mes të shokëve për vokalitetin e zërit të tij. Zbret në Sarandë për të mësuar zanatin e rrobaqepësit nëpër kurset e asaj kohe. Këtu miqësohet me Neço Mukon dhe bëhet pjestar aktiv i grupit të tij teatror dhe interpretues i parodive. Është marës i grupit famoz të Neço Mukos dhe si i tillë, edhe pjesmarës aktiv në krijimin e vijës melodike të këngëve të këtij grupi ose siç quhet rëndom, të “avazit himarjot”.

Tenor amator, me zërin e tij të fuqishëm inçizoi qysh në pllakën e parë te Disku nr 44001 këngën hymn “Shqipëria” si dhe “Hymnin e Flamurit”. Është ndër të parat inçizime të Hymnit të Flamurit që njohim dhe që pati përhapje,jehonë dhe pëlqim mbarëpopullor.

Ai, ndërsa ishte marës te pothuaj të gjitha këngët iso-polifonike, , ndërsa është tenor te hymnet si “Shqipëria”, Hymni i Flamurit”, këndon me lehtësi me këngëtaret famoze Tefta Tashko Koço, me Tula Paleologun dhe Dhimitër Rumbon.

Po kaqë madhështor paraqitet edhe te këngët gazmore apo paroditë që, jo vetëm janë luajtur ne skenat e improvizuara në Sarandë, por edhe janë fiksuar te disqet e inçizuara te firma PATHE në Paris, si psh “Autobuzi dhe pasagjerët”,”Karnavali i Sarandës 29”, Hurrah, dëfrim” etj etj. Vdes në moshën 40 vjeçare.

c- Andrea Bala lindi në 1902 dhe vdiq në vitin 1937 në Pilur. Shkoi në Francë për të studiuar për financë-kontabilitet, profesion të cilin nuk e ushtroi asnjëherë në administratën shtetërore. Duke qënë I zgjedhur edhe kryeplak në Pilur, me shpenzimet e tij ndërtoi rrugën Vumlo-Pilur, të cilën për arsye të vdekjes së parakohëshme, nuk e përfundoi dot, duke e lënë në kilometrin e fundit. Sot, e përfunduar dhe asfaltuar. Rruga e Pilurit quhet “Rruga Andrea Bala”.

Kontriboi financiarisht për udhëtimin e parë të grupit të Neço Muko Himarjotit në Francë.

Në Sarandë, bashkë me Neço Mukon, sajojnë një dyqan në breg të detit. dhe aty ngritën skenën teatrale të grupit. Aty luheshin skeçet, këndoheshin këngët lirike, paroditë dhe këngët iso-polifonike. Duke qënë tip gazmor dhe i shoqërueshëm, Andrea ishte shpirti i skeçeve dhe parodive të grupit. Po aty shtypej edhe revista e parë “Pif-Paf” e grupit të quajtur “ Miqtë e dëfrimit”. Bëhet inisiator për këngën kushtuar Sarandës, Konispolitja, Stambollitja etj.

Vdekja e tij ishte më se aksidentale, duke lënë djalin e porsalindur 6 muajsh dhe katër vajza në moshë fëmijërie, jeta e mëvonëshme e të cilëve kaloi të gjitha persekucionet e regjimit Italian, gjerman dhe komunist. Neço Muko i ka kushtuar këngën “Rinia” Andrea Balës.

ç- Pano Kokaveshi, i lindur më 1907 në Himarë dhe vdekur në vitet 80, ishte një djalë i ri 23 vjeç kur u aktivizua në grupin e Neço Mukos në Sarandë, ku kishte shkuar të mësonte zanatin e kepucarit. Pati një jetë të gjatë dhe plot peripeci, sepse dajua i tij ishte vëllai i Neço Mukos, ish prefekti zogist i Gjirokastrës dhe ish Ministri i Brendshëm i viteve të pushtimit Italian, Koço Muka, por edhe për faktin se , në vitet gjashtëdhjetë një nga tre djemtë e tij, që kryente shërbimin ushtarak në Durrës, tentoi aratisjen, tentativë që i kushtoi jetën.

Pas vdekjes së këtij të fundit, punoi e jetoi në heshtje në Himarë.

U afrua me Dhimitër Varfin në grupin e Himarës, i cili këndonte këngët e grupit të Neços. Ndryshe nga Koço Çakalli shumëdimensional, Pano Kokaveshi këndonte vetëm në këngët iso-polifonike….

Kjo është një biografi e shkurtër e këtyre artistëve të mëdhenj popullor që i dhanë vendit nje kryevepër, këngën iso-polifonike himarjote, këtë monument të gjallë arti.

Pyetje: Duke qënë se jini marë me studimin e iso-polifonisë në tërësi dhe të asaj himarjote në veçanti, mund të na thoni se ku konsiston kontributi i Neço Mukos në krijimin e variantit himarjot të këngës iso-polifonike dhe ku qëndron karakteristika e këtij varianti?

Përgjigje: Të kemi parasysh se kënga iso-polifonike shqiptare, e lindur nga vajtimi, është një këngë shumëshekullore, fillesat e të cilës datojnë me jetën e njeriut shqiptar. Ajo u rrit bashkë me krijiomin e identitetit shqiptar, duke u bërë pjesë organike e AND të kombit tonë. Por në kohën që doli në skenë Neço Muko, mënyra e të kënduarit të kësaj kënge ishte e tipit…o shokë more…, gati e njëjtë në të gjithë trevën iso-polifonike. Por Himara ka karakteristikat e saj të të jetuarit dhe të perceptuarit të jetës, kështu që ky variant kënge nuk i përshtatej shumë. Këtu fillon novacioni i Neço Mukos. Në qoftë se ariti sukses dhe ngeli i pavdekshëm Neço Muko Himarjoti, mbeti pikërisht për rolin që i dha zërit të tretë , ‘’hedhësit’,’ duke e veçuar atë dhe duke e bërë më funksional dhe duke i dhënë kështu këngës himarjote , jo vetëm atë forcë të re që e dallon, por duke e bërë edhe më të zhdërvjellët. .Pikërisht ky rol i ri i këtij zëri e ndryshoi drejtimin e këngës himarjote duke e shkëputur atë dallueshëm nga kënga labçe e gjirokastrite.

Dikush do thotë që ky zë ka egzistuar me kohë dhe se këtë zë nuk e futi në polifoni Neço Muko. Kjo është e vërtetë, ky zë ka egzistuar, por pa atë funksion që i dha Neço Muko te kënga himarjote.

Të krijohet një teknike e re polifonike është shumë e vështirë dhe duhen shekuj,por ama të veçosh një zë të polifonisë dhe ti japish atij një rol të ri duke i rritur tonalitetin dhe muzikalitetin, kjo po, është plotësisht e mundëshme dhe e pranueshme kur bëhet me mjeshtëri. Këtë bëri Neço Muko dhe jo vetëm që u pranua, por novacioni mori emrin e tij. Mandje sot themi këngët e Neço Mukos shpesh në vend që të themi këngët himarjote ose anasjelltas.

Duhet të pranojmë se kjo ishte një punë viganësh, ishte si të gdhëndje një mal stëralli dhe prej tij të nxirje një Afërditë magjike. E tillë është kënga himarjote , për nga bukuria, finesa dhe emocioni që të shkakton me bukurinë e saj.

Pasi përpunoi këtë zë, bashkë me shokët e tij të Sarandës niset për në Paris më 1929, ku në rethet studentore dhe artistike gjen dhe angazhon për incizim edhe Dhimitër Rumbo,Llambi Turtulli,Kleo Jorgji,Tefta Tashko e Tula Paleologu. Dhe kështu te firma ‘’Pathe’’ kryhen inçizimet e para në historine e polifonisë shqiptare. Kështu përjetësohen këngët ‘’Vajzë e valeve’’ ,’’Doli hëna’’,’’Llaj çoban’’,’’910 viti’’,’’Moj Katina nina nina’’ “Kënga e Ismail Qemalit”,Shqipëria, Kënga e Çerçiz Topullit,etj etj.

Këto këngë i kemi dëgjuar,kënduar e admiruar dhe në heshtje i kemi shprehu mirënjohjen autorit të tyre dhe grupit të tij famëmadh. Kënga iso-polifonike e njohur nga UNESCO si kryevepër e njerëzimit në 25 nëntor 2005 ka Brenda saj edhe kontributin e Neço Mukos si nismëtar dhe autor I krijimit të variantit himarjot të kësaj kënge. Sepse vetëm pas suksesit të variantit himarjot, filluan të dalin edhe variante të tjera , si ai i Dukatit, Gjirokastrës, Pilurit etj, ashtu siç dalin filizat e rinj të degëve në trungun e një rrapi shekullor kur klima është e përshtatëshme.

Të mos harojmë novatorizmin e shoqërimit të kësaj kënge (himarjote) edhe me istrumenta, si kënga ‘’Llaj çoban’’,novacion të cilin do ta çonte më tejë në këngën pilurjote në ditët e sotme Lefter Çipa.

Por ajo që dua të theksoj këtë herë është një fakt që pothuaj kalohet në heshtje kur flitet për Neço Mukon;Ai është pioneri i këngës së lehtë qytetare në Shqipëri.

Këngët “O moj korçare”, Saranditja, Konispolatja, Tirana, Shkodra etj mbanë firmën artistike të Neço Mukos.

Por nuk mbaron me kaqë kontributi i Neço Mukos në historinë e këngës.Më sipër kemi thënë se ai krijoi në Sarandë një grup estrade që bënte të qeshte gjithë qyteti, por dhe në këtë rast , pra në inçizimin e pllakave , ai nuk haroi të inçizonte parodi e dialogje humoristiko-satirike, duke u bërë kështu i pari në historinë e muzikës shqiptare në këtë fushë.

Dhe të mos harojmë edhe kontributin e tij si poet, krijues i teksteve të këngëve, skeçeve dhe parodive, ku gati 80% e tyre kanë autor Neç Mukon. Niveli i lartë artistik i këtyre krijimeve ka bërë që ato ti rezistojnë “harimit”.

Pyetje:Kini thënë se… të këndosh këngën labe nuk është e lehtë, por të këndosh këngën himarjote duhet të kesh dy palë mushkëri. Pse thoni këtë?

Përgjigje: Sepse jo kushdo mund të këndojë këngë himarjote, për vetë mekanizmin e të kënduarit. A e kini vënë re që isua e këngës himarjote i ngjan një plumbi që ngrihet e ngrihet lart dhe thua me vete se s’do mbarojë kurrë kjo ngritje. Duhet të keshë mushkëri të forta ta mbashë këtë iso, deri në momentin që prerësi ta presë këngën. A e kini vënë re, psh që kënga “Vajzë e valëve” nuk ka refren? Kjo ndodh për arsyen e thjeshtë se edhe rolin e refrenit e ka marë iso-ja.

Nisja e këngës himarjote është shumë e thjeshtë, marësi këndon një varg (vajz’ e valëve, psh). Pastaj futen gjithë pjestarët e grupit me iso, për ta mbajtur dhe ngritur lart këtë këngë. Pa ison e saj të fuqishme dhe fine, kënga himarjote nuk do egzistonte.

Thashë që marësi citon një varg dhe jua le vendin pjestarëve të tjerë ta mbushin botën me ison e tyre. Kjo teknikë e të kënduarit, ku marësi citon vetëm një varg, dëshmon lashtësinë e këngës iso-polifonike, ku më shumë se evidentimit të rolit të marësit, i kushtohej rëndësi isos kolektive (bashkë të kënduarit).

Duke e dëgjuar këngën himarjote, thua me vete: Më madhështore nuk e bën dot njeriu. Krijime të tilla janë vepra viganësh,viganë nga shpirti,viganë nga diapazoni pamor.

Të tillë ishin pjestarët e grupit të Neço Muko Himarjotit, por edhe vazhduesit e mëvonshëm, pjestarët e grupit të Dhimitër Varfit dhe Lefter Çipës, të cilët me të drejtë i nderon sot jo vetëm Himara.

Prandaj ju ftoj edhe juve që ti nderojmë, qoftë thjeshtë me pjesmarjen tonë në këtë ceremoni në datën 14 dhjetor në Himarë.

Faleminderit!

Gonxhet e porsaçelura në prill

November 11, 2013 by dgreca

Opinione mbi librin me tregime të Drita LUSHIT “DASHURIA ÇEL NË PRILL”/

NGA TIMO MERKURI/

Në prill çelin gonxhet e luleve në zonat malore. Dalngadalë mbulesa mbrojtëse e gjelbër hapet si një kanat porte dhe pas tyre zgjaten petalet e ndrojtura. Fillimisht sa çfaqen pakëz, si një sy vajze e ndrojtur, që do të shohë se çfarë ka kjo botë pas porte, për të shpërthyer më pas e për ta zotëruar të tërrën me bukurinë e saj. Është magjepës moment i çeljes së gonxheve në prill.

Ende pa e parë lulimin të deh aroma pranverore. Dhe të lind dëshira që të qëndrosh në vend, edhe nga ndroja se mos i shkel padashje këto gonxhe të porsaçelura, që ende skanë marrë formën e plotë të një luleje. Dhe pastaj, kur shesh gonxhet e porsaçelura, si sy vajzash gjysëm të mbyllur, të ndritur e të përnjomur, që nxitojnë për në takimin e parë, të ndizet edhe ty brenda shpirtit një ngrohtësi dhe të krijohet ndjesa se jeta është e bukur. Është vërtet e bukur jeta, pavarësisht se mbi petalet e saj shpesh herë bie pluhuri i modernitetit, me grimca krimi e varfërie. Ky pluhur mund të mbulojë përkohësisht bukurinë e petaleve, por nuk e ndalon dot aromën dehëse të luleve të na mbushë kraharorin. Ky pluhur mund të mbulojë përkohësisht petalet, por nuk mund të bëhet pjesë e tyre. Ai rrëzohet edhe nga flladi më i lehtë. Dhe atëherë aroma e luleve vjen te ne edhe në formën e një duhme dehëse. Ne nxitojmë të gjejmë këto lule, ti mbledhim e të bëjmë tufa me to, për ti dhuruar në shënjë dashurie për njeriun dhe për jetën. Apo së paku, duke u këputur petalet, të hipotezojmë …më do apo s’më do…njeriu që ne e duam. Sepse lulja nënkupton dashuri.

Dhe ne kemi nevojë për lule, sepse kemi nevojë për dashuri. Paçka se shumë herë kjo dashuri na mbush me lotë. Me lotë shpirti, që qëndrojnë si vesa mbi petale. Por lulja e porsaçelur, në vetvete i ngjan një buzëqeshjeje. Qoftë e mbuluar nga vesa e prillit. Madje duket më e bukur kur mbi petalet e saj rrezëllijnë margaritarët e lotëve.

Këto mendon ndërsa çfleton librin “Dashuria çel në prill” të Drita Lushit, ku në shtrat novelash kanë mbirë e po çelin petalet e tregimeve të saj. Petale që, ndonëse nuk të japin konturet e plota të luleve që u përkasin (e pra, janë gonxhe në çelje e sipër), të ftojnë të rish pranë tyre, të ndjesh jetën që gëlon në këtë çelje, të dehesh nga aroma e tyre dhe, shpesh përmes lotëve të pohosh….Jeta është e bukur.

Sepse unë me plot dëshirë do sodisja “Valsin me të bardha” të Etlevës dhe do ta quaja me plot të drejtë Valsi i dashurisë. I dashurisë për jetën e re që nis, për dashurinë prindërore që e shndroi dhimbjen në lumturi…Dhe ajo ngrohtësi që buron nga reshtat e tregimit, ju siguroj unë që është ngrohtësia e gjithë dashurive.

Është ajo ngrohtësi njerëzore që gëlon edhe te “Shtatë ditët”, tregim që vetiu të kujton se…edhe zoti e krijoi botën në shtatë ditë. Sepse e krijoi me …dashuri…Nuk e kisha dashur botën më shumë se sot…pohon sinqerisht autorja. Është një dashuri që nuk mund të thuhet nëpër telefona , një dashuri që edhe vendimin më të vështirë e bën të natyrshëm si çelja e një gonxheje.Një dashuri që I bën të bukur dhe të natyrshëm edhe lotët e burrit dhe natyrshëm thua …Gjergj…unë do të vij, duke e vendosur theksin te pjesëza “të”, për të kuptuar se të vij ty, vij vetëm për ty. Pavarësisht se bie shi apo jo.

Te këto tregime të porsaçelura si gonxhe lulesh ka shumë freski. Tallazet dhe vrundujt e ndjenjave të shpirtit, dalin përmes rreshtave dhe vijnë drejt teje. Herë të rrëshqasin si lotë ndënë qepalla, herë të ulen si buzeqeshje në buzë . Vrapon nëpër shi bashkë me personazhin, qesh apo trishtohesh bashkë me të. Por ajo që vlen të thuhet është fakti se jeton bashkë me personazhin botën e bukur shpirtërore të Drita Lushit. Këtë botë që ka kaqë shumë lule dhe dritë. Ku dhe dëbora është thjeshtë një …lule e bardhë. Këtë botë ku mëson të …puthesh me vështrime, këtë botë ku gjithmon të pëlqen edhe shiu.

Në shtrat novelash kanë nisur të çelin ca gonxhe që lajmërojnë një pranverë të afërt dhe me lule shumë. Të bukur, me diell e me shi, si lotë gëzimi. Dhe kur të çelin këto gonxhe plotësisht, së afërmi, do shohim se prilli, sa ka lule, ka dashuri. Do ndjejmë se është bukur të jetosh jetën, me gjithë vështirësitë dhe privimet e saj. Do ndjejmë se aroma e luleve të çelura është më e bukur se era e …makinave luksoze. Do ndjejmë jetën, të gjallë e të gëzueshme. Ashtu siç di ta përshkruajë Drita Lushi.

ISOJA, KJO MBRETERESHE PA KURORE…

September 8, 2013 by dgreca

“SHENJTËRIA E ISOS”-Një libër me vlera kombëtare, i Timo Mërkurit/

Shkruan: DRITA LUSHI /

E kush s’ka dëgjuar të këndohet “me iso…”- siç i themi ne.

Ndonjëherë madje,edhe është munduar ta mbajë ashtu siç di atë, ndonëse

mund të stonojë, por të shkruash për ison, këtë këngë në dukje aq të thjeshtë s’të mjaftojnë veç fjalët e këngës, por mbi të gjitha, mendimi, pjekuria e studimi,e këtë nuk mund ta bënte më mirë se një bir i Labërisë, Timo Mërkuri.

“Kënga, gjithmonë ka qenë mbretëresha e shtëpisë dhe e jetës shqiptare”- thotë autori.
“Jo një mbretëreshë që ulej në fron, por ulej në sofrën e varfër të fshatarit, që kurrë s’rrinte pa këngë”- vazhdon ai.

Dhe vërtet, po të kemi parasysh historinë tonë të vërtete, dhe jo atë imagjinare, shqiptari dhe në lufte shkonte me këngë, e këngën se ka ndalur as para litarit.

Përshkrimi shpjegues i autorit, duke bërë paralelizëm mes isos, dhe mbretëreshës, jo vetëm që të bën ta lexosh me interes, por të “mban lidhur”- në lexim, se ç’do të mësojmë më tej.

Ja si e përshkruan autori, momentin kur fillohet kënga:

“Askush, s’guxon të bëzajë.Secili vendoset në vendin e tij, pritësi, kthyesi, mbajtësit e isos, ashtu si vendosen baronët, kontët, viskontët e kalorësit, para mbretit….të gjitha këto në të dhjetën e sekondës.Mjerë kush vonon, apo gabon.Ca të tallura janë më e pakta, në mos përfundoftë në plevicë”

Ai e përshkruan imtësisht,me një gjuhë kaq të thjeshtë, të kuptueshme e popullore, sa të duket se je ukur në kafé e bisedon me të.

Shoqërimi i shpjegimit edhe me nje tis humori té natyrshëm e bën më të lakmueshëm në sytë dhe vëmendjen tonë, gjithë ç’ka thuhet për iso polifoninë, sa ne, që s’jemi nga bregdeti, gati na vjen “zili” që s’e njohim mirë, e s’dimë ta këndojmë, këtë rit “mbretëror”, e se njohim nga afër këtë “mbretëreshë”.

“Iso”-ja këndohet në grup apo vetëm, por gjithmonë respektohet si një mbretëreshë”- thotë autori.

Ai që këndon, nuk e ndërpret këngën të të kthejë përgjigje edhe nëse e pyet apo flet”

Por mos mendoni që autori është kaq ”egoist” sa “t’ia marrë mendjen” veç mbretëresha, ai është “zemërgjerë” e përfshin në këtë libër dhe “princëra” me sy blu e shpirt deti: E pikërisht legjendarin e këngës “iso”; Neço Mukon, ose Neço Himarjaotin.

Neço-ja, në Francë, në kurbet, sillej si princ, sepse shkruante si tá,por shkruante këngë, e në vend të luleve të vërteta qe mbillnin princërit, ai mbillte vargje.

“Ai sjell ne Himarë një lloj të re kënge”,-siç thotë autori, “duke i dhënë një “rol” zërit të tretë, hedhësit e duke e bërë më të zhdërvjellët këngën himarjote.Novatorizmi ishte,edhe në shoqërimin e këngës me instrumente siç do ta çonte në ditet e sotme këngën pilurjote Lefter Çipa”

Autori na përshkruan historikun e këngës, lindjen dhe zhvillimin e saj, pjesët përbërës të zërave në “iso”, duke na sjellë shembuj konkretë të këngëve e mënyrën si këndohen.

Është vërtet interesant leximi i librit, e jo vetëm gjuha,por edhe intensiteti i rrëfimit dhe shpjegimit, përfshirë dhe elementin historik,të bëjnë të kalosh me dëshirë në faqen dhe kapitullin pasardhës.

Origjina e këngës polifonike është ceremoniali i vajtimit, e dokumentin e parë për vajtimin në gjuhen shqipe e sjell Marin Barleti për vajtimet e Lek Dukagjinit mbi vdekjen e Skënderbeut.
Autori futet dhe në detajet e vajtimit , mënyra si bëhet, si respektohet, nga kush bëhet, e normalisht as të shkon mendja, dhe çuditesh nga trajtimi dinjitoz, i kësaj gjendje në dukje kaq e thjeshtë, që na ka ndodhur të gjithë në jetë ta kalojmë të paktën një herë :

”Vajtimi bëhet me ligje sipas traditës Himarjote dhe në përgjithësi të zonës të Labërisë, duke renditur cilësi të veçanta të të vdekurit”

“Dita e parë, kur atmosfera emocionale është e ndezur, nuk dallohet rregullshmëria, radha dhe zërat e vajtorëve,nga ndërprejet e shpeshta që i bëjnë ligjërueset njëra-tjetrës.. Por në të tretat, në të nëntat e në ditët në vazhdim, rregullshmëria e vajtimit bie menjëherë në sy”

Isoja është në këngë kolektive, vërtet e nis një moment marrësi, edhe pritësi, ndonëse ngrihet nje çast mbi të tjerët, shumë shpejt bashkohet me grupin e tërë, duke humbur anonimitetin, e duke dalë në pah kolektiviteti i këngës.

E pikërisht, ndaj nuk njihen këngëtarë me emër, por kur përmenden, përmenden si grupe:”Grupi i Pilurit” “I Bënces”I Himarës” etj.

Kolektiviteti i isos, shfaqet dhe tek natyra e vetë këngës, në tekstin e saj ku shumica bëjnë fjalë për bashkim e solidarizim.

“Ndodh që të ndodhesh diku vetëm dhe të ndjesh nevojën e këngës, at’herë personi bën vetë rolin e marrësit, të pritësit e deri tek imitimi i mbajtëseve të isos”– thotë autori.

Pra, në njëfarë mënyre, kjo është mënyra më e bukur për të mposhtur vetminë që është armiku më i madh i njeriut.

Ky libër, është një konglomerat dijesh, e të rejash që mund ti zbulosh rresht pas rreshti.Si mund të flasësh e të studjosh “ison”, të futesh ne botën e saj, e të mos flasësh për kërcimin që shoqëron këngën.

Vallja ashtu si dhe kënga,është pjesë e traditës jo vetëm labe, por dhe asaj shiptare në përgjithësi.

“Te heqësh vallen e rënde”-ështe një valle që, hiqet ngadalë pa të hedhura e spërdredhura, e pjesëtarët e grupit e hedhin hapin të avashtë, dy hapa para e një hap prapa, duke kënduar avash e duke mbajtur kokën pak ulur. Kjo valle kërkon një tekst kengë te rëndë epik.E në këto valle, burrat mbahen sup më sup, ndryshe nga gratë që mbahen krah për krahu”

Ja, kështu na e përshkruan Timo, “vallen e rëndë” duke na paraqitur çdo element të saj, që nga kënga që e shoqëron, përplasja e këmbës në tokë fort, thirrja “Houuuuu” uljen në gjunjë dhe duke vazhduar thirrjen, uljen në tokë.

Vallja e rëndë shoqërohet nga këngë të rënda që peshojnë çdo varg e fjalë.

“Unë vallenë nuk e lë”, është një tjetër “histori”e treguar me vërtetësi, humor e realizëm, kur nusja që kërcente së bashku me shoqet, nuk ndal vallen e këngën as kur i shoqi bari, kishte tre muaj që s’e kish parë.

“O burrë të keqenë,

duro pak dhe per “atë”

se une vallene s’e lë”

Kënga,ruhet e paprekur si rit, jo vetëm kur këndohet nga burrat, por dhe në rastin,kur vallja hiqet e këndohet lehtë nga gratë.

Vallja është e shenjtë si një ritual fetar, e askush s’guxon të pipëtije, e kështu dhe ajo, ka rregullat e saj.

“Kercenin vajzat, djemte burrat dhe pleqte.Gratë zakonisht të veshura më të zeza, respektonin zinë të cilën mund ta mbanin gjithë jetën, e s’kish rëndësi se për kë mbahej, në ish i ri apo plak.Vetëm në raste të caktuara, kur martohej djali i madh, i vogli apo i vetmi, ato hiqnin nga koka shaminë e zezë e hidhnin ne kokë një të bardhë,aman rrobat e zeza nuk i hiqnin kurrë”

Evoluimi i isos e këngës labe ndër vite është një ndalesë tjetër e autorit, e cila të bën të “mbash frymën”, të imagjinosh,e herë- herë të shohësh me sytë e mëndjes, dhe “të vësh në punë” dhe zërin për të kënduar pak “iso”, sepse në çdo rast bëhet shpjegimi me vargje i këtyre këngëve .

Të zgjohet dëshira befas të dëgjosh nga fillimi në fund një këngë labe me “iso”

Më 25 Nëntor 2005, Iso-Polifonia kaloi nën mbrojtjen e UNESCO-s, si një nga pasuritë e rralla të trashëgimisë kulturore botërore.

Iso-ja mbetet një kryevepër e kulturës shpirtërore, shqiptarët që e kultivojmë atë e dinë dhe e ndiejnë më së miri,por e rëndësishme është që të tillë, tani e vlerëson edhe bota e qytetëruar nëpërmjet organizmave të saj ndërkombëtare, që e klasifikon ndër kryeveprat e njerëzimit dhe e merr nën mbrojtje nga dëmtimi, që në këtë rast është harresa.

Autori i mëshon dhe faktit, që “iso”-ja po këndohet gjithnjë e më pak nga brezat e rinj, por ajo ështe vërtet një thesar, e thesari ka vlerë në çdo kohë, periudhë dhe etapë. Ai nuk ndryshket me kalimin jo të viteve, por edhe të shekujve.
Gjithashtu shqetësimi i tij i natyrshëm se mjaft vargje ndryshohen gjatë këndimit të këngëve të ndryshme duke humbur kuptimin e këngës,dhe lidhjen me të kaluarën e tyre, nuk mund të quhen novatorizëm, por shtrembërim të vargjeve, e jo të një poeti çfarëdo por më të madhit :popullit.

E “meraku” i autorit, nuk shuhet kollaj.

Ai na shpjegon përsëri në shumë faqe ndryshimin mes polifonisë dhe isopolifonisë, e pas shumë arsyetimesh me bazë, na thotë se kënga labe quhet “iso polifoni”, dhe jo thjesht polifoni, se mé shumë zëra, mund të këndohen dhe mjaft këngë të tjera, si marshe, hymne etj etj.

Ne iso, marrin pjesë të gjitha zanoret, që përdoren në gjuhën shqipe, duke i dhënë larmi, bukuri, bashkëngjitur tekstit që gjithmonë mbart një mesazh te veçantë.

“Te kënduar “labçe”, do të thotë të këndosh me shpirt, më shumë se me zë.Sepse iso-ja del nga shpirti, e jo nga gryka”- shprehet autori duke i dhënë gjithë dashurinë, respektin dhe adhurimin e merituar, kësaj kënge e lloj të kënduari.

Libri i Mërkurit, vjen në vazhdën e mjaft librave të tjerë, qoftë poetikë, apo studimorë dhe është një paraqitje dinjitoze e autorit, dhe njëkohësisht me shumë vlerë , jo vetëm për shqiptarët e bregut, që këndojnë dhe njohin iso-polifoninë, por për çdo shqiptar që është i interesuar te dijë vlerat e kulturës kombëtare,lindjen dhe zhvillimin e saj.

Gjithashtu, duke qenë poet dhe eseist, studimet e tij nuk janë të ftohta e me një gjuhë të thatë e zyrtare,apo fjalë të “fryra” prej akademiku, por ato janë një diapazon i ngrohtë, ku hulumtimi i tij mbi isopolifoninë, të përfshin jo vetëm si shqiptaré, por mbi të gjitha si lexuese.

“SHENJTËRIA E ISOS”, i sapodalë në qarkullim, është një libër me vlera kombëtare, sepse aty, gjejmë mjaft shkrime,hulumtime, studime e mendime të vlefshme të autorit, të cilat s’janë as më shumë e as më pak,por jeta dhe kultura jonë në breza, të cilën duhet ta dimë dhe të krenohemi në mënyrë të ligjëshme, të gjithë ne shqiptarët.

Unë jam veç nje zë, që s’mundem ta them, e të flas aq bukur për “ison”-të cilën, autori ka vite që e e studjon,dashuron e servir vlerat dhe zërat e kësaj kënge që është një pasuri kombëtare endé e pahumbur dhe pa vjedhur.
Bashkë me leximin tuaj të këtij libri mbi historinë dhe lindjen e isos, ne do të ndihemi krenarë për “madhërinë” e saj,e do dimë që të bashkojmë mendimet dhe zërat që Ajo, të mos humbë kurrë.

Shtator 2013