Marcel Hila
Ishte data 23 gusht, e këtij viti. U nisëm nga Tirana për në Tepelenë. Mbërritëm pas rreth tre orësh e gjysmë. Sepse, besoj se dihet nga të gjithë, kjo ditë është përkujtimorja e viktimave të totalitarizmave, botërisht e tillë: të nazizmit, të fashizmit e të komunizmit. Autoriteti për Informim për Dosjet e Sigurimit të Shtetit, aty ku unë punoj, kishte planifikuar vizitë përkujtimore në ish-kampin e Tepelenës, vend internimesh në periudhën 1949-1953.
Autobusi që sillte personelin e punës mbërriti. Disa kishin ardhur me makina e tyre. Hymë në oborrin e madh, në fushimin e ish kampit, dikur repart ushtarak, i ndërtuar nga italianët, në kohën e luftës italo-greke 1940-1941 dhe i tillë mbeti, deri në largimin e tyre.
Kur erdhi komunizmi tek ne, mbeti repart, siç kishte qenë.
U ngritën kampe internimi në vitet e fillimit, e kam fjalën për fundin e vitit 1944 e fillim e vitit 1945 e në vazhdim, si në Kuç të Vlorës, në Porto Palermo te kalaja e Ali pashait, në Urën Vajgurore, në Berat, në Valias të Tiranës, në Krujë. Por nevojiteshin shumë të tjerë, për dyndjet e mëdha me të internuar, që shtoheshin çdo ditë. Ndodhi pastaj prishja me Jugosllavinë. Jemi në vitin 1948, muajt korrik-gusht. Tani kufiri qe i hapur e pa mundësi ruajtjeje nga ministria e brendshme. Kjo bëri që shumë të arratiseshin. Kryesisht ata që kishin dalë maleve si anëtarë të bandave e që tani u jepej mundësia të largoheshin nga kufijtë pa klon e pa tela, të mbrojtur keq e të shpartalluar kudo e që jugosllavët po i pranonin të sapoardhurit e nuk po i kthenin pas, edhe për inat të komunistëve shqiptarë, që tradhtuan, sepse, për të ruajtur pushtetin e tij, Enver Hoxha u lidh me sovjetikët e i ktheu shpinën në çast Titos. Ikjet qenë një hemorragji e vërtetë. Deri gjysma e banorëve të fshatrave arratisej: në Kukës, në Tropojë, në Dibër, në Theth e në Vermosh. Atëherë, regjimi komunist, i pafuqishëm që të ndalonte këtë rrjedhje, vendosi internimin në jug, kryesisht të veriorëve, që largoheshin. Kështu që në rrethanat e krijuara, hodhi sytë të gjente vende ku të rraste të degdisurit dhe bëri vend internimi të familjarëve – pra të grave, fëmijëve e prindërve pleq të tyre – kampin e shkatërruar e që nuk kishte asnjë kusht: atë të Turanit, në afërsi të Tepelenës. Por, meqë filluan vdekjet në masë, kryesisht të fëmijëve e të pleqve, kampi u transferua në Tepelenë, aty ku po thoshim, afër qytetit, ku kishte qenë reparti ushtarak italian. Prurjet njerëzore vazhduan gjatë viteve 1949-1953. Sipas statistikave, banorë të atij ferri, për këtë periudhë katër vjeçare, qenë rreth 5000 mjeranë hallexhinj, përfshirë këtu viktimat që vdiqën e të tjerë të dhunuar.
Kufiri me Jugosllavinë qe mbyllur disi tashmë, por njerëzit iknin në Greqi, me ç’të mundnin e si të mundnin, sepse grekët nuk i kthenin. Dhe atje çonin lajme të kobshme: sesi konsideroheshin armiq të popullit fëmijët e vegjël, sesi vdisnin pa ushqime e pa ilaçe, sesi vdisnin pleqtë; si nënat shihnin fëmijët e tyre duke i vdekur në duar, e të pafuqishme t’i ndihmonin, të dorëzuara, vuanin tmerrësisht e sesi disa ishin çmendur kur i kishin vdekur dy fëmijë brenda nate e sesi dikush kishte tentuar edhe vetëvrasjen. Ishte koha kur Shqipëria bënte përpjekje të pranohej në Kombet e Bashkuara, por Greqia, tani që dinte nga këto fshehtësi të vendit të saj kufitar, vendosi ta pengonte anëtarësimin, deri sa t’i jepte fund trajtimit mizor të të pafajshmëve, e në këtë rast, përmendi të dhënat e freskëta që kishte siguruar: “në Tepelenë“, – tha, – “po vdesin të pafajshmit. Ky kamp është një Aushvic shqiptar. Pa e mbyllur këtë kamp përqendrimi harrojeni se do të votojmë për pranimin“.
E regjimi, nga nevoja për njohje ndërkombëtare, që të mos i përmendej më kjo njollë skandali e t’i konsiderohej si kusht bllokues, në këtë vit, 1953, vendoi mbylljen e tij.
Sot ndërtesa – jo ndërtesa, por disa kazerma ku dikur fjetën ushtarët italianë e pastaj të internuarit e shkretë, diku tek shtatë a tetë gjithsejtë, të gjatë, shumë të gjatë, gati tetëdhjetë metra secili, e të gjerë diku të pesëmbëdhjetë metrat, janë pa çati, gërmadha, në qiell të hapur.
Në mes të oborrit janë mbjellë 300 qiparisa, në përkujtim të treqind fëmijëve të vdekur aty e të gjithë pa varr. I nxehtit i madh i kësaj vere, që qe krejtësisht pa shira, i kishte tharë disa prej tyre, pa u rritur mirë. Askush nuk qe kujdesur që t’i ujiste. Një ngjyrë e verdhemë i rrethonte, që ishte bari i djegur nga dielli i fortë e zhuritës. Ndërsa selvitë anemike, të dobëta e në tentativë në harlisje, ishin katandisur keq nga mos ujitja.
Shihet se ai vend përkujtimoreje i viktimave nuk ka kujdes. Kur erdhëm ne, një dikush, i kujtuar në çastin e fundit, mori një zorrë të gjatë uji, e vuri diku tek një çezmë, larg, e filloi ujitjen e pemishtes. (Sa për kujtesë, varrezat kanë qiparisa e selvi që përdoreshin si pemë vdekjesh, sepse nuk bëjnë lule në pranverë, nuk harlisen, nuk bëjnë fruta që të kujtojnë jetën, nuk hedhin rrënjë që të deformojnë varrezat e të nxjerrin eshtrat jashtë. Kështu janë përdorur që gjithmonë si elementë të një liturgjie vdekjeje. Përvojë e vjetër e njerëzimit).
Tek hyrja, ku ishte dikur komanda, ku rrinin rojat e policët, sot është një mish-mash gërmadhash, të rëna brenda. Tamam tek dera e hyrjes, aty ku nxirreshin gratë e reja për të bërë dru në mal për komandën, për shtëpitë e oficerëve e të policëve, për komitetin e partisë, për komitetin ekzekutiv, për degën e punëve të brendshme, për institucionet e ndryshme, aty qe hapur një gropë e përbashkët, e thënë kolektive, dhe varroseshin të vdekurit e një dite më parë. Aty futej i shkreti. Nëse vdiste dikush tjetër, ndiqej po kjo praktikë. Dhe gropa zmadhohej çdo dite. Ata gra e nëna që shkonin në punë, u duhej të kalonin para atij vendi, ku dje kishin varrosur fëmijët. Çfarë tmerri! Nuk ka fjalë që i përshkruan. Më duhet të saktësoj se, meqë në Turan, kampi fillestar, siç u tha, mungonin krejtësisht kushtet, kishin vdekur shumë fëmijë, çdo ditë. Një natë vdiqën 33. Britmat dhe klithmat e nënave nuk pushuan gjithë ditën. E kështu, u mendua që kampi të transferohej te reparti për të cilin po flasim.
E meqë njerëzit po tmerroheshin nga varreza që mbushej çdo ditë me të afërmit e tyre, e që gjendej tamam tek dera e hyrje-daljes, e që duke dalë, gratë e nënat për punë çdo mëngjes, qëllonte që të hapej gropa për të futur aty të vdekurin e radhës – gropë që rritej çdo ditë – ndodhte që lopata, ndërsa gërmonte, haste në mishin e atij që qe varrosur dje e duke nxjerrë dhe, nxirrte jashtë edhe pjesë mishi të të vdekurve, ato të shkretat alivanoseshin nga tmerri, se qëllonte që ai mish i shkretë të ishte i fëmijës së saj. U mendua pra që të groposeshin bri bregut të lumit Bënçë, që kalonte afër telave me gjemba rrethues të kampit. Kështu që qe diçka më mirë, sepse e merrnin familjarët të vdekurin e tyre, nën shoqërinë e policëve dhe ku t’i urdhëronin autoritetet e kampit, afër vijës së ujit, e groposnin. Vinin ujërat e vjeshtës e të dimrit e i nxirrnin eshtrat e mjeranëve jashtë e i merrnin me vete.
Shkurt, me tri varreza në katër vite, por pa varre. Një varrezë e madhe në Turan, që e zbrazën dhe të vdekurit i sollën te dera e hyrjes së kampit të Tepelenës, kjo gropa te dera qe e dyta; dhe në fund varret në gropën e madhe kolektive bri lumit të Bënçës. Këtu qe gropa e tretë. Këtu u sollën eshtrat e gropës së derës së oborrit e u rrokullisën brenda. Gropë anonime, kolektive, e përbashkët. Disa të internuar të caktuar me varrimet bënin këtë punë.
Duhet thënë se përzgjedhja për t’i sjellë sa më larg kishte një qëllim tjetër: pleqve, pra baballarëve e nënave të të arratisurve, grave të tyre dhe fëmijëve, motrave e vëllezërve më të vegjël, duhej t’u jepej edhe një mundim tjetër: askush nga të afërmit që kishin mbetur atje të mos mund të vinte t’i shihte. Veriorët ishin internuar të gjithë në jug. Arratisja prej kampit as që mendohej, sepse kishte tela me gjemba e roje të armatosura. Një racion bukë misri me krimba e një tas supë, që supë nuk mund të quhej, ishte ushqimi i tyre. Vdekje çdo ditë. Sipas dëshmive, përveç 300 fëmijëve të vdekur, janë shumë pleqtë e të moshuarit që mbetën aty. Prandaj, ky është një kamp si ai i përqendrimit, sepse të pafajshmit qenë dënuar me izolim, pa ushqim, pa ilaçe, pa kujdes shëndetësor, pa bukë, pa kujdes. Viktimat e vërteta qenë fëmijët.
Duhet ta dini se, edhe kur u dha urdhri që kampi të lirohej e të internuarit e mbetur fituan lirinë e shkuan në shtëpitë e tyre, nuk iu lejua atyre që të merrnin me vete eshtrat të afërmeve të vdekur, të varrosur e të rivarrosur. Askujt nuk iu dha leja që të hapte gropën e madhe e të kontrollonte. I nisën, ashtu si i kishin sjellë. Ende sot, shumë burra në moshë, kërkojnë eshtrat e nënave të tyre, të vëllezërve, motrave dhe të gjyshërve. Por nuk gjenden.
Dy vite më parë, ndërsa gjendesha në kamp, – kisha shkuar për vizitë, sepse kam pasur familjarët e mi në këtë ferr në vitet 1949-1953, e po ecja drejt kazermës së parë, se më thoshte nëna se aty kishin qëndruar – m’u afrua një burrë rreth të pesëdhjetave. Ndërsa filluam të flisnim, ndër të tjera më tha se “një shok i imi, kur deshi të hapte themelet për ndërtimin e shtëpisë së re që donte të bënte, diku atje“, – e më tregoi me dorë në drejtim të bregut të lumit, – “hasi në eshtra të vdekurish. I ndërpreu punimet!“.
– Për frikë të shenjtë?
– Ka shumë mundësi!
– Për respekt ndaj të vdekurve?
– Mundet, patjetër për këtë!
– Apo se duheshin lajmëruar familjarët e të gjorëve që t’i viheshin punës dhe procedurave për gërmimin e tokës dhe nxjerrjes së mbetjeve?
– Ndoshta! Por punimet i ndërpreu.
Kishin ardhur, pra, njerëz. Kryesisht, familjarët e atyre që patën prindërit këtu. Ndonjë që qe vetë i internuar, por që kishte i vogël atëherë, fëmijë. Ka edhe ca gra me veshje mirditore, që dallohen menjëherë në masën e veshur modern sot. Të pranishëm janë edhe përfaqësues të pushtetit lokal, të shoqatës së të përndjekurve politikë, deri edhe një klerik bektashi, dervish, me rrobën e tij të bardhë e të gjelbër, me pala të shumta, me një çallmë tipike dervishësh, që nuk di t’ia gjej llojin e përkatësinë.
Pastaj, filluan ceremonitë. Së pari, bëhen fotografi tek një pllakë përkujtimore, ku thotë se këtu, në këtë vend, në periudhën në fjalë, u mbajtën të internuar rreth 5000 veta … e 300 fëmijë vdiqën. Bëhen foto. Pastaj, folën, kujtuan, u përmendën të zhdukurit, ata që nuk kanë varre. Këtu del plaga e madhe, këtu vuajtja bëhet e e theksuar. Dikujt i shkojnë lot, dikush fillon e qan mbyturazi. Kur aty, në atë lëmsh të edukuar njerëzish, shfaqet një grua që ka ardhur nga një fshat i Vlorës, nga Dukati … dhe pasi lidhim bisedë më të, zbrazet shpejt e nis e na tregon, neve, që jemi të Autoritetit, por që kemi ndër detyrat tona edhe të marrim intervista njerëzve që kanë vuajtje për të treguar, halle për të thënë.
– … Babai im ka qenë me Ballin. Sapo erdhën komunistët, kërkuan ta vrasin. Ishte viti 1945. Ai rrinte i fshehur. Pastaj, iku, me hall të madh në zemër. Kishte qenë i martuar njëherë dhe nga martesa e parë kishte pasur tre fëmijë. Gruaja e parë i vdiq. U martua përsëri. Nga martesa e dytë, me nënën time, pati tre fëmijë të tjerë. Gjashtë. I duhej të largohej, sepse vdekjen e kishte të sigurt. Nuk kishte shpëtim. Iku në Greqi, babai quhej Veledin. Me vuajtje në shpirt u largua … Kur komunistët u siguruan se babai qe arratisur, internuan nënën, por nuk i dhanë fëmijët e saj me vete, por të gruas tjetër. Nëna desh vdiq kur mori vesh se nuk do të merrte edhe të sajtë me vete. Vetëm mua më ngarkuan bashkë me të. E ngarkuan në makinë të shkretën me tre fëmijët e gruas së vdekur dhe me mua. Të sajtë mbetën në kasollen ku jetonim, në fshatin në Dukat. Atje ata rrezikonin vdekjen nga uria. Ishin të vegjël, diku te tre vjeç dhe pesë vjeç. Nuk ishte askush që të kujdesej. Askush. Mund të vdisnin nga çasti në çast. Kush t’u jepte të hanin? Të visheshin?!
– Po ç’ndodhi me ta?
– I mori dikush nga fshati që t’i shpëtonte nga vdekja e sigurt, nga uria.
– Paska bërë mirësi të madhe.
– Nëna vetëm qante.
– Ju sollën në Tepelenë këtu?
– Jo, në fillim na çuan në Berat, pastaj në Kuçovë e në vazhdim në Urën Vajgurore, na degdisën në Kuç të Vlorës e kur u bë ky kamp, na sollën në vitin 1949 këtu. Nëna nuk i pa fëmijët e saj asnjëherë më. Unë kisha qenë shumë e vogël kur shëtisja me fëmijët e gruas tjetër e me nënën. Kaluan vite kështu, nga 45 në 49 e 50 e 51 e 52, u rrita e u bëra shtatë – tetë vjeçe. Mbaj mend vetëm që nëna qante, qante, kërkonte fëmijët e saj e nuk dinte sesi i kishin përfunduar djemtë. Mua më vinte vdekje se pse nëna qante e nuk pushonte kurrë. Dilte në punë në mal, të bënte dru për degën e punëve të brendshme të Tepelenës, për komitetin ekzekutiv, komitetin e partisë, ehhhuhha, dimër e verë mundohej e sakatohej, vinte e vdekur nga puna. Na gjente ne, të tulatur, të mbledhur kruspull, në pritje të saj. Nuk kishim asgjë, asgjë, as rroba, as ilaçe, as ushqime, asnjë gjë ..
– Po me çfarë jetonit?
– Me një copë bukë e një tas lëng … ku di unë si jemi gjallë …
– Po vëllezërit e tu nga nëna u gjetën?
– Jooo, nuk dinim asgjë dhe askush nga fshati nuk e dinte se kishim përfunduar në Tepelenë dhe askush nga ne nuk e dinte se kush i kishte marrë vëllezërit, a kishin shkuar në jetimore, a i kishte marrë kush, apo kishin vdekur. A i kishin shpënë në shtëpinë e gjyshit nga nëna, që nuk ishte nga fshati ynë, por nga diku shumë larg e që nuk mbërrihej lehtë. Nëna vetëm qante. Nuk e pashë një herë të qeshte.
– Çfarë tmerri!
– E sa provokime i bënin ata të komandës, sa kërcënime e shantazhe gruas së re, por nëna nuk u dorëzua asnjëherë …
– E shkreta grua!
– Presione, provokime. Më ka treguar pastaj, më vonë, kur u rrita, se atëherë isha e vogël dhe nuk kuptoja. Vëllezërit e mi, fëmijët e nënës sime, sikur i përpiu dheu, nuk morëm vesh asgjë, asnjëherë!
– Po babai, a u bë i gjallë?
– I shkreti baba, – dhe gruaja në moshë nis e loton – njëherë, me kurajë ekstreme, ia kishte dalë të bindte dikë në Greqi që të merrte një nëndetëse e të vinte deri pranë brigjeve të Dukatit, të zbriste e të shkonte deri tek kasollja e jonë. Nuk gjeti askënd. I tmerruar kishte shkuar tek një shok i tij, ish-ballist edhe ai. Këtë e kishin arrestuar dhe pushkatuar, por e shoqja i tha se ne na kishin marrë dhe internuar, ndërsa fëmijët e tij dhe të gruas së dytë i kishte marrë dikush e nuk dihej se ku gjendeshin, sepse edhe kjo familje ishte larguar nga fshati. Shkurt, një mish-mash kolosal. Babai, pastaj, kur mori vesh se kush qe ende pa u arrestuar nga ish-shokët tij, shkoi e i takoi një e nga një e i mori me vete. Të gjithë hipën në nëndetëse e si përfundim mbërriti në Greqi e më vonë në Amerikën, ndërsa ne vuanim në Tepelenë. Babai i shkretë, me pikëllim të madh në zemër, mori rrugën për në Greqi. Pastaj, iku edhe ai në Amerikë. Nuk ia vlente të vinte më këndej, se nuk dinte as ai e aq më pak fshatarët e tij, se ku kishim përfunduar ne të gjithë.
– Po kur u mbyll kampi, në vitin 1953, a kthyet në fshat?
– Jo, jo, as që bëhet fjalë!
– Po ku ju çuan?
– Në Savër të Lushnjës, në internim, atje. Meqë babai kishte qenë ballist, tani i arratisur, nuk na e dhanë të drejtën që të kthenim në shtëpinë tonë, që ndoshta do ta kishin shembur,
– Po deri kur qëndruat atje, në Lushnjë, në Savër?
– Deri në vitin 1991.
– Deri kur?
– Gjithë jetën! Atje u fejuam, u martuan, atje vdiq nëna, atje u bëmë me fëmijë dhe vetëm me demokraci fituam lirinë.
– Amannnn
– Po … dyzet e gjashtë vite plot.
– Po fëmijët e nënës’? Vëllezërit e tu?
– Ata erdhën një ditë vetë, në Savër, në Lushnjë …
– Si erdhën?
– Po kishin kërkuar e kërkuar e në fund kishin shkuar të pyesnin në degën e punëve të brendshme
– Ashtu?
– Po! Ata i kanë treguar se ne ishim në Savër … dhe vëllezërit i kanë kërkuar atyre që vullnetarisht të vinin edhe ata tek ne, pra të internoheshin vullnetarisht.
– Kur kjo? Në ç’vit?
– Në vitin 1956, tani ishin disi të mëdhenj, por përsëri të rinj ishin, adoleshentë,
– Ku kishin qëndruar?
– Një bamirës i kishte shkuar në shtëpi po atë ditë që na kanë internuar ne dhe i ka marrë. Ato po dridheshin nga frika. Ky, pastaj, i ka çuar në shtëpi të vet, tek e shoqja. Kjo nuk e ka bërë fjalën dysh e i ka pranuar. Ky burri kishte vdekur e pastaj, edhe e shoqja. Vëllezërit nuk kanë dashur të rrinin me fëmijët e tyre, më të mëdhenj se këta, dhe kanë kërkuar nënën dhe ne në degën e punëve të brendshme. Kanë pasur arsye të na kërkonin. Nëna bëri dymbëdhjetë vite pa i parë, pa marrë vesh asgjë për ta. Ishte tharë nga malli, vdekur fare.
– Sa vjeç ishin?
– Shumë të rinj, shumë …
– Si qe takimi me ju, me nënën?
– Kanë ardhur ata në Savër dhe kur kanë mbërritur, paskan pyetur një njeri se a gjendej këtu nëna dhe ia kanë thënë emrin. Ata i treguan me drejtim se ku rrinim ne. Atëherë, kanë ardhur nga vendi ku banonim. Nëna ishte tek çezma e fshatit, aty pranë, ku jetonim. Ata, kur kanë parë nënën, kuptohet se nuk e kanë njohur, dhe kanë pyetur për të. Nënës gati i ka rënë të fikët, sepse djali i madh ishte kopja e babait. E ka njohur në pamje të tij. Ai ia ka thënë se a e njihte një grua me këtë emër, ndërsa nëna, që gati u alivanos, e thirri me emër vëllanë e i tha: – Bir të keqën nëna, unë jam! Aty, pastaj, ajo ka shpërthyer në lot, në vaj, ndërsa të dy djemtë i janë hedhur sipër dhe nuk kishte kush t’i ndante.
Hajde e mos qaj ne që po merrnim intervistën …
Pastaj u mbajt një takim në kinemanë e Tepelenës. Foli e kush nuk foli. Dikush kërkonte dëmshpërblim që nuk e kishte marrë; një tjetër se pse nuk u dënua Saliu se prishi shoqatat e të përndjekurve, një tjetër kërkonte eshtrat e të vdekurve në kamp, por që nuk kishte mundur t’i gjente e t’i çonte në fshatin e tij të largët, në Kukës. Foli edhe dervishi bektashi, që kalonte në argumente aq shpejt e pa u thelluar shumë, si zogu degë më degë, e që në fund pak morëm vesh. Foli edhe kryetari i bashkisë.
Pas kësaj u nisëm për Këlcyrë. Në një restorant buzë Vjosës, do të hanim drekën. Na shoqëronte një kuadro i bashkisë Tepelenë. Në diskutim e sipër, marrim vesh, prej gojës së tij, “se më shumë se 70 për qind e Tepelenës ka ikur, ia ka mbathur. Tani, edhe pse kanë ardhur të gjithë fshatarët e zonës në qytet, prapë ikin. Pas dhjetë vitesh nuk e di se sa do të jetë kush në apel!“, – na thotë me gaz në buzë Aleksi.
Hëngrëm bukë e u nisëm për Gjirokastër. Mbërritëm, se është afër.
Pasditja iku shpejt.
Të nesërmen, ashtu si kryetarja e kishte akorduar, shkuam për një takim me kuadro të lartë të bashkisë, për t’u prezantuar atyre me pak fjalë aktivitetet që kryejmë si institucion. Ndërtesa ku do të mbahej takimi ishte në një pikë të lartë të qytetit, në atë që quhej obelisku, godinë që dikur kishte qenë shkolla fillore, aty ku diktatori, në fëmijërinë e tij, kishte mësuar e tani ishte në pronësi të bashkisë, kuptohet, e riparuar dhe e pajisur me mjetet moderne, me kompjuterë e tryeza luksoze. Muret plot harta, kuadro piktorikë, fotografi të spikatura nga qytetit. Në fakt, u lodhëm shumë kur u ngjitëm atje. Aty merrte pjesë një përfaqësuese e lartë e ekipit të bashkisë së qytetit, si dhe drejtoresha e objekteve muzeale dhe dy a tre persona të tjerë, të gjithë me detyra në entet kulturorë e social historikë. Ia filluam bisedës. Na treguan, me pak fjalë, shifrat, që për ta janë të suksesshëm e premtues, sepse … ja, sesi numri i turistëve ishte në rritje, se kështu kishin siguruar të ardhura të mira si muze, se restorantet, kafenetë dhe hotelet punonin mirë, por edhe sesi duheshin bërë riparime në disa rrugë e zona … Pastaj erdhi radha e jonë të tregonim se çfarë bënim. Për këtë foli kryetarja e pak e nga pak dolëm në temë: jemi hedhur të kërkim të të vrarëve të zhdukur nga komunizmi, që janë të shumtë në numër, viktima të gjitha, të gjithë të pafaj e të gjithë pa varr.
Në atë shkëmbim të shkurtër përvojash, marrim vesh se përfaqësuesja e lartë e bashkisë, e pranishme në takimin tonë, ka pasur gjyshin kryetar të degës së punëve të brendshme. Hapim sytë. Pra i përket një familjeje jo të përndjekur por … e merr fjalën vetë e thotë: – “jo e përndjekur, por me pozitë dikur. Unë nuk di gjë, se kam qenë e vogël kur ra komunizmi, diku gjashtë vjeçe, por më vonë gjyshja më ka treguar se gjyshi vinte nga puna i mërzitur, se i kërkonin që të torturonte të arrestuarit e t’ia merrte me zor deklaratën se ishin fajtorë, se donin të bënin këtë e këtë, por që nuk kishin asnjë faj, por kështu ia kërkonin … “.
– Po nuk mund të jepte dorëheqjen gjyshi nga kjo detyrë – pyet dikush? – Pse të bënte një punë që nuk i shkonte, meqë qenka mërzitur?
Vajza u trazua, pastaj u ngrys e shikoi me pak zemërim pyetësin guximtar. Hapi sytë dhe përballoi sfidën që kishte edhe pak ironi, por që kishte kërkuar një kurajë, që i kujtoi se gjyshi i saj nuk e kishte atë lëndë njerëzore – moralin – që të largohej vullnetarisht, dhe me gjysmë zëri, e zënë keq, tha: – jo, nuk është dorëhequr!
– Pse?
– Nuk e di, nuk jeton më. Nuk mund ta pyes! – tha me inat këtë radhë. Ndjeshmëria e duhur për të munduarit, për të torturuarit e të vrarët nuk shihet të pasqyrohet në fytyrën e saj. E, sa për një ndërhyrje me politesë, pasi merr veten, thotë:
– Gjyshja, me demokraci, më ka thënë se njerëzit që arrestoheshin e dënoheshin nuk kishin faje, por oficerët dhe stafi i degës së punëve të brendshme ishin të detyruar, se kështu ua kërkonin nga lart, nga Tirana, ministria e punëve të brendshme. Ai është bindur, kuptohet, sepse, nëse do të ikte ai, do të vinte një tjetër në vend të tij. Çfarë ndryshimi kishte? Pse të largohej, kur nuk do të arrihej asgjë?
– Asgjë! – mbështet folësen një dikush aty.
– Asgjë! – plotëson plot gaz në buzë zyrtarja e lartë, e kënaqur që i erdhi ndihma në çastin e duhur.
– Ju jeni me Partinë Socialiste, besoj? – ndryshon kahun e bisedën kureshtari guximtar.
– Po, po, nuk diskutohet, është partia më e mirë në Shqipëri … mirë, – vazhdon dhe kërkon që biseda që ka marrë një rrugë tjetër tashmë, të ndërrojë drejtim. – Do të shkojmë të shohim kalanë e qytetit? – pyet.
– Patjetër!
– Kati lart, krejt lart, ka shërbyer si burg. Ka shumë turistë që vijnë ta shohin. Ejani, nisemi!
Dolëm. Zbritëm nga ishim ngjitur. Morëm rrugën duke i rënë shkurt sokakëve të ngushta e gjarpëruese, marrim drejtimin për në kalanë e famshme. Qe bërë burg që në vitin 1928 e kjo përmendet edhe në raportet e dikurshme të ish-ministrisë së brendshme, të drejtorisë së burgjeve. Ka ca shkresa që inspektorët e dërguar atje nga ky institucion për kontroll flasin për këtë burg, për vitin e hapjes dhe karakteristikat e tij. Thuhet në një vend, në një raport, se disa qeli ishin më të fortifikuara se të tjerat, sepse brenda gjendshin vrasësit, të quajtur katilë. Pastaj, sapo komunistët erdhën në pushtet, merr emrin e burgut të shtatë penxhereve. Një vend i tmerrshëm vuajtjesh. Kujtimet e ish të burgosurve flasin për masakra e tortura të kryera aty. Hyjmë, ngjitemi, më mirë të thuash, sepse krejt kalaja është në të përpjetë, derisa mbërrin sipër fare. Shëtisim në korridoret. Hyjmë në qelitë e dikurshme, që sot janë pjesë e muzeut. Bën të nxehtë. Kërkojmë ujë. Një çezme gjendet pranë e ka ujë të rrjedhshëm. Një roje na shërben që të mbushim shishet prej plastike, që kemi me vete. Pastaj, në fund të korridorit, një flamur i madh, me shqiponjën, flamuri ynë. Kur jemi të gjithë bashkë, një ftesë na vjen nga drejtuesi, ciceroni, meqë ne kërkojmë të zhdukurit. Na thotë se, e këtë e dinte mirë, se: – “në anën e majtë të kështjellës, lart fare, nga lartësia, hidheshin të vdekurit që jepnin shpirt në kohën e komunizmit, në vitet e fillimit, për aq kohë sa qe burg, në rrëpirë e drejtë e poshtë. Aty rridhte një përrua“, – vazhdon ai – “që vjeshtave e dimrave ishte plot me ujë e madje edhe të rrëmbyer!“.
Marrim për andej. Hapet një derë e madhe me dy kanata hekuri. Dalim jashtë kështjellës, gjithnjë nga ana jugore. Ecim në atë hapësirë të vogël, që vetëm ata që e kanë parë, ia kanë idenë. – “Ja” – thotë ai, dhe tregon nga poshtë. Hedhim sytë e shohim se skarpati është shumë i rrëpirët e, ndërsa të hutuar përpiqemi të sqarojmë se për çfarë bëhet fjalë, ciceroni vazhdon të tregojë: – “të vdekurit nga torturat, nga plagët apo nga sëmundjet nuk i varrosnin, nuk i nxirrnin nga burgu nga dera kryesore e kalasë për t’i çuar diku, por i hidhnin poshtë, e kufoma e të vdekurit thyhej e sakatohej. E copëtuar mbërrinte poshtë!” – Shohim. Ka shumë mundësi që e thepisura ka një largësi edhe më shumë se dyqind metra poshtë. – “Nëse ishte kohë shirash, binte në ujërat e rrëmbyer, që e merrnin të vdekurin me vete e pasi ai të ishte kalbur, eshtrat nuk dihej se ku përfundonin me kohën!“.
– Po verës?
– Kur nuk kishte ujë përroi, një evgjit, Visho Rrahimi, që kishte një karrocë dore, shkonte me një koleg të tijin, Rrahmanin dhe e mblidhte kockat e të vdekurit, të thyer në copa dhe e fuste në karrocë. Prej aty e çonte diku …
– Ku?
– Nuk është marrë vesh kurrë!
– Pse?
– Ishte i porositur që të mos tregonte kurrë vendin ku përfundonte i vdekuri i burgosur .
Hedhim sytë të tmerruar.
– Ja, atje poshtë mbërrinin të bërë copa e cika. Visho Rrahimi i merrte të nesërmen në mëngjes herët, sepse kontrollonte në atë orë.
– Ky evgjiti ka vdekur apo jeton?
– Ka jetuar deri vonë, por kur është pyetur nga familjarët e atyre që kërkonin të vdekurit, nuk dinte të tregonte se kush qenë ata.
– Po vendin se ku i shpinte ia ka treguar?
– Disa herë tha se nuk mbante mend se ku i kishte groposur.
– Ai të mos i mbante mend?
– Ndoshta edhe nuk e mbante mend – përgjigjet ciceroni, – ndoshta i ka çuar në shumë vende dhe e kishte humbur kujtesën, ndoshta nuk ka dashur të tregojë se ka pasur frikë, ka menduar se mund t’i dilnin telashe, plak ishte, fëmijë kishte, nuk donte t’i linte havale atyre …
– Po është pyetur ndonjë nga fëmijët e tij?
– Një djalë i tij jeton ende dhe kur është pyetur, thotë se nuk i ka treguar asgjë babai i tij …
– Për cilat vite bëhet fjalë?
– Për fillimet e deri andej nga viti 1950.
– Diku te pesë vite?
– Po aq, – vazhdon folësi, – por gjatë kësaj periudhe kanë vdekur shumë, shumë të burgosur, kryesisht nga veriu, sepse familjarët nuk kishin mundësi të vinin e t’i takonin e ishin pa ndihma, pa ushqime, pa ilaçe e vdisnin shumë, shumë të rinj, të gjithë të akuzuar si banditë e kaçakë, si ata që u ishin kundërvënë luftës nacional-çlirimtare, diversantë apo që kishin strehuar diversantë, apo që ishin bashkuar me ta …
M’u kujtua njëri, Gjin, Gjin Lleshi, nga Manatia e Lezhës, nipi i të cilit bën ende sot shumë përpjekje të gjejë axhën e tij, që ka vdekur në vitin 1948 në këtë burg të kësaj kalaje. Një ditë, ndërsa po merrja elementë sqarues prej tij, ky nipi më tha se – “axha ka bërë përpjekje të ikte me gjermanët, në fund të luftës së dytë botërore, kur ata po e linin Shqipërinë. Ka hipur në kamionët e tyre dhe është nisur. Thjesht se kishte frikë nga komunistët! Ishte i ri, vetëm njëzet vjeçar, që nuk i kishte mbushur ende. Me askënd nuk ishte përzierë gjatë luftës: as me komunistët, as me ballistët e as me zogistët. Kamionët kishin marrë rrugën nga Hani i Hotit e prej andej në Kroaci e në Austri. Për fat të mirë, i shpëtoi të gjithë bombardimeve. Mbërriti në Gjermani. I lumtur se e mbërriti tokën që ëndërronte. I shkreti shqiptar naiv! Nuk e kishte kuptuar se duhej të zgjidhte territoret e çliruara nga aleatët, anglezë dhe amerikanë. Ai mbërriti ku kishin hyrë rusët. Pastaj, si është zanat i komunistëve, që duan të dinë gjithçka e të kontrollojnë edhe qimen, kishin bërë kontrolle të pafund, për të parë se kush banonte në territorin e pushtuar prej tyre. E ky Gjin Lleshi i shkretë, meqë duhej të regjistrohej diku, që të strehohej e të ushqehej, u deklarua shqiptar, që kishte ikur me trupat gjermane … – Po pse erdhe këtu me kamionët me nazistë? – ishte pyetja që i bënë? – Desha të ikja! – Po ti ke braktisur vendin tënd, tani që ka më shumë se kurrë nevojë për krahë pune dhe angazhim? Ai mbeti pa fjalë. U arrestua dhe i lidhur u soll në Shqipëri. Iu bë gjyqi. U dënua me burg të përjetshëm. Akuza? I ka dhënë mbështetje nazistëve pushtues. Ai bënte be e rrufe se kishte dashur vetëm t’i largohej luftës. Por jo. – Në asnjë mënyrë nuk na mashtron. Ti ke shkuar me trupat gjermane dhe ke sabotuar luftën nacional-çlirimtare të popullit tonë dhe atij jugosllav. Burg i përjetshëm. Në burgun e Gjirokastrës! E pas shumë e shumë kërkesave që i shkreti kishte bërë për t’u transferuar në një burg më të afërt, ku të mund t’i vinte familja ta shihte, të riun njëzet e një vjeçar, një ditë vdiq nga sëmundja:ishte ftohur keqas si dhe nga mos ushqyerja”. Nipi i tij më tha po këtë që pashë me sytë e mi: “i vdekur, i hedhur poshtë nga ky skarpat thikë, nga kjo rrëpirë e fortë!“. Aty, ka shumë mundësi që evgjit Visho Rrahimi dhe shoku i tij, kolegu Rrahman, ta kenë marrë ashtu, të bërë copë, të thyer në disa pjesë, me kafkën e çarë e me shtyllën kurrizore gjithë fraktura, dhe e kanë vënë në atë karrocën dhe e kanë çuar diku.
– Ku? – e pyeta unë nipin.
Ai më tha se nuk e dinte se ku. “Kam shkuar edhe tek varreza e qytetit, në dalje rrugës që të çon për Sarandë, por atje nuk ka asnjë gjurmë“. – “Thonë“, – vazhdoi nipi pesëdhjetë e shtatë vjeçar, – “se këta të vdekurit i groposnin në një vend, që më vonë u bë shkollë industriale e kur hapeshin themelet për ndërtimin e saj, ekskavatori ka nxjerrë shumë eshtra, por askush nuk di se ku kanë përfunduar ato mbetje njerëzore!“.
Ja, kështu pra, merr vesh njeriu se kaq vlente jeta e njeriut dhe e drejta e familjarëve që të afërmit e tyre të kenë një varr ku të prehen eshtrat, ka marrë fund me kohë.
Na thonë, na rekomandojnë, na këshillojnë që, kur të dëshpëruarit familjarë të na pyesin se a duhet të mbajnë shpresa se do të gjendet ndonjë varr, duhet t’u themi atyre se do të bëjmë diçka, do të përpiqemi, shumë, patjetër, se kjo është në qëllimet tona, në detyrat tona!
Por të paktën, për këta të shkretët, kjo fjalë nuk do të bëhet kurrë realitet. Evgjiti Visho, me zellin e tij, ishte shumë më efikas se çdo përpjekje e jona, e ndihmuar edhe nga teknologjitë moderne, që pritet të na vihen së shpejti në dispozicion.