Nga Dalip GRECA*
Fillimisht dua të falenderoj dervish Eliton Pashaj, që më bëri pjesë të projektit të Teqesë së Baba Rexhebit dhe Kryegjyshatës në botimin e librit të ish editorit të Diellit Xhevat Kallajxhiu. Libri i shkruar që më 1947 në Regio Emilia, mbetur në dorëshkrim, pasi u gjet nga dervish Eliton Pashaj, mu dërgua në qershor 2020 me kërkesën që pasi ta lexoja t’i bëja një përcjellje, e cila është përfshirë në këtë botim nga faqa 5 deri në 15. E kzistenca e librit historik “Larg Atdheut” ishte paralajmëruar nga vetë Xhevat Kallajxhiu në parathënien e libërthit me 100 anekdota të titulluar”Për të qeshur”, publikuar në vitin 1976, shumica nga të cilat qenë botuar herë pas here në faqet e gazetës”Dielli”. Pas vdekjes së Xhevatit, në shkrimin përkujtimor që botoi në gazetën”Dielli”- studiuesi Peter R. Prifti e përmend romanin e pa botuar, që ishte në dorshkrim, por nuk dha më shumë detaje. Pyetja shtrohet: Përse nuk u botua libri sa ishte gjallë autori, ndërkohë që siç shkruan ai vetë, e kishte përfunduar që më 1947 në Regio Emilia, në kampet e emigrantëve politik të pas luftës, ndërkohë që ai botoi një sërë librash si: “Për të qeshur” 1960, “Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare në Amerikë”-1964, “Skënderbeu”-1976, “John Kenedy, kampion i Paqes dhe lirisë”, Vëllimin poetik”Lot dhe shpresa” etj. Pra përse nuk e botoi dhe librin e hershëm shkruar më 1947? Xhevati nuk foli, as shkroi në të gjallë të tij se përse nuk mundi ta botonte. Nuk mendoj se shkaku ka qenë financiar. Sipas arsyetimit time duhet të ketë qenë problematika e librit, faktet historike, denocimet e dhunës dhe të luftës civile në Shqipëri përgjatë Luftës së Dytë Botërore, ku Partia Komuniste, sipas tij, ishte shkaktare e vëllavrasjes dhe përçarjes kombëtare. Mendoj se Xhevati i frikej hakmarrjes që mund të bënte diktatura mbi familjen e tij në Shqipëri, djalin dhe vajzat, edhe pse ai, gjatë ushtrimit të detyrës së editorit, nuk bëri kompromis me diktaturën.E kritikoi atë ashpër dhe u ballafaqua me të përmes shkrimeve. Madje shkroi në gazetën”Dielli’ edhe për kritikën e hapur, që i bëri me emër Enver Hoxha. E vërteta është se “Larg Atdheut” përbën një aktakuzë të fortë, të dokumentuar, kundër Enver Hoxhës dhe diktaturës që ai instaloi me ndihmën e emisarëve të Partisë Komuniste Jugosllave. Jo vetëm kaq, por ai e akuzon Enver Hoxhën edhe për krimet e pasluftës, ku nacionalistët, përfshirë dhe vatranët Kolë Tromara, ish kryetar i Vatrës, Bahri Omari, ish kryeredaktori i Diellit, Aqif Përmeti, komandanti i Trupave Vullnetare të Vatrës, apo të tjerë si Kristo Kirka, Aqile Tase, Kol Rodhe, Ali Kuçi, e të tjerë, që shkuan të shërbenin në Shqipëri, por diktatura i burgosi dhe ka nga ata që sot nuk kanë një varr ku t’u prehen eshtrat. Libri është edhe një burim autentik historik me fakte dhe dokumente që vërtetojnë krimet e Partisë Komuniste. Eshtë një rast i lumë që këtë libër e sjell sot në dritë,Selia e Shenjtë Bektashiane. Me modesti, autori e ka cilësuar librin e tij roman historik, ndonëse ky, ngjason më shumë me një traktat historik, mbështetur mbi fakt jetsore e dokumente historike. Në qendër të librit është i riu nacionalist Pirro Skënderi,rreth të cilit shtjellohen ngjarjet. Subjekti nis me përshkrimin e rrugëtimit të refugjatëve politik shqiptar nacionalist të luftës së dytë botërore, të cilët mbarteshin me kamionë nga kampi i Santafarës, mbartjen e tyre drejt qytetit të vogël të Jugut të Italisë, Leuca, qytet që atë kohë kishte rreth 500 shtëpi, 5 mijë banorë. Qyteti ndodhet tek thembra e çizmes. Aty ishin akomoduar nga anglo-amerikanët rreth 1500 refugjatë. Refugjatët nacionalistë shqiptarë organizojnë aty veprimtari patriotike dhe politike.Autori i tregon ngjarjet e së shkuarës duke u kthyer pas në kohë, duke pasur si referencë Pirro Skënderin, i cili dëshmon vitet e luftës në Shqipëri, nisjen e veprimtarisë së nacionalistëve, të cilët e filluan luftën para komunistëve, që në kohën e pushtimit.Pirro Skënderi është pjesmarrës në Konferencën e Mukjes dhe ngjarje të tjera si luftën e batalionit të Ballit”Besnik Çano” në Kosovë, ku ra dëshmor nacionalisti Hamdi Troplini. Ai denoncon masakrat e sllavëve në Kosovë, si ajo e Bihorit e janarit 1943, ku u masakruan 5600 shqiptarë, ato të vitit 1945 e në vijim, ku u vranë më shumë se 40 mijë shqiptarë:-8 mijë në Gjilan dhe rrethina, në Prishtinë më se 3600, më Ferizaj 1200, Drenicë 4 mijë, në Pejë 3600 etj. Ai denoncon masakrat e partizanëve kundër ballistëve si pushkatimi i 67 ballistëve në Lushnje nga Brigada e Mehmet Shehut, si dhe masakrat në Vlorë, Mallakastër, Gjirokastër,Elbasan, Berat, Dibër, Korçë, ku lufta vëllavrasëse merrte jetë shqiptarësh me urdhër të komandës partizane, nxitur nga emisarët e Beogradit.Heroi i librit, Pirro Skënderi ka një fund tragjik së bashku me shokun e tij, Sulo Tomorri, që shkuan në Shqipëri për të luftuar komunizmin dhe humbën jetën me forcat e ndjekjes.Libri ka element autobiografik, ku vetë Xhevat Kallajxhiu ishte pjesë e ngjarjeve që përshkruan.
Dalja në dritë i këtij libri, mundësuar prej klerikëve të sotëm bektashian, është pa më të voglin dyshim, një shpërblim i munguar ndaj përkushtimit të tij, në historinë 800 vjeçare të besimit të ngjizur prej Haxhi Bektash Veliut. *** XHEVAT KALLAJXHIU, EDITORI I DIELLIT PËR 10 VITE Xhevat Kallajxhiu nisi të drejtojë gazetën Dielli, që nga 1 tetori i vitit 1976 deri në vitin 1986. Drejtuesit e Vatrës ia kishin bërë herët ftesën për t’u vënë në krye të gazetës më të vjetër të shqiptarëve, por atë kohë Xhevati punonte në emisionet në gjuhën shqipe të Zërit të Amerikës, punë që i siguronte jo vetëm një pagesë të mirë, por edhe një pension të mirë për kohën e pleqërisë.Siç dëshmonte ai vetë në editorialin e 1 tetorit 1984, Vatra nuk kishte mundësi dhe nuk ishte në gjendje që t’i paguante as një të pestën e rrogës që merrte në Zërin e Amerikës. Duke mos iu përgjigjur në atë kohë kërkesës së Vatrës, tërthorazi Xhevati i bëri mirë vetë Vatrës sepse kur doli në pension dhe pranoi detyrën e drejtimit të Diellit, pagesa që mori nga Vatra ishte simbolike, madje shpesh herë, siç i merrte prej Vatrës, ia kthente asaj sërish në formë dhurimi. Gazetaria ishte pasioni i Kallajxhiut. Për të gazetaria ishte një nga profesionet më të mirë, më të bukur; në gazetari ka raste të shumta për frymëzim dhe krijimtari, imagjinatë e fatntazi, shkruante ai në faqet e Diellit. Gazetaria kishte nisë shtegtimin në kuptimin e plotë të fjalës me Xhevatin që kur ishte 22 vjeçar, kohë kur mbante postin e drejtorit përgjegjës të gazetës”Demokratia”, që pat filluar botimin në Gjirokastër në pranverën e vitit 1925 deri më 1939. Xhevati kishte adhurim dhe për vetë Vatrën. Ai pat bashkëpunuar rregullisht me drejtuesit e Vatrës, që kur punonte në Zërin e Amerikës. Në arkivin e Vatrës gjenden letërkëmbimet origjinale të tij me disa nga drejtuesit e Vatrës, para se të editonte gazetën”Dielli”. Kështu psh gjatë vitit 1968, tek festohej 500 vjetori i heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, kryetari i Vatrës, Anthony Athanas, i dërgonte një letër vlerësuese për kontributin e tij kombëtar dhe e ftonte që të ishte folësi kryesor në banketin madhështor që organizonte Vatra në nderim të heroit kombëtar. Letra mbanë datën 15 shkurt 1968. Po ashtu gjenden letërkëmbime me editorin e gazetës”Dielli” Dr. Athanas Gegaj si dhe me editorin tjetër Refat Xh. Gurrazezin, me Dr. Hamdi Uruçin, Agim Karagjozin etj. Kallajxhiu i tha”Po’ ftesës së Vatrës për të drejtuar gazetën Dielli, pasi u pensionua në Zërin e Amerikës. Në shënimet editoriale ai sqaron:”Më në fund arriti koha që unë mora përsipër të kryeja detyrën e editorit të Diellit.Kjo gjë u bë e mundur kur dola në pension nga detyra që kisha në Zërin e Amerikës. Isha më i lirë.Mundësinë e jetesës ma siguronte pensioni i shtetit përfituar nga puna në Zërin e Amerikës. Nga ana e saj, Vatra më ofroi 200 dollarë në muaj, aq sa kërkova vetë. Shpenzimet për kartë e zarfa, pullat e postës, telefonatat me distancë të largët, kanë qenë të miat”… Xhevati e thoshte me krenari se”Jam editori i Diellit më pak i paguar nga Vatra, sepse ashtu kam dashur unë vetë…Kam dëgjuar se në këtë mënyrë ka vepruar edhe Refat Gurrazezi.Përveç kësaj, unë rrogën time, edhe pse fare e vogël,herë pas here, ia kam kthyer përsëri Vatrës, si dhuratë.” Përfundimisht Xhevat Kallajxhiu i shërbeu Vatrës në krye të Diellit vullnetarisht për një dekadë të plotë, 1976-1986. Ai e quante veten me fat dhe ndjehej i nderuar me pozicionin e editorit të Diellit, për të cilën shkruante me krenari” Dielli është e vetmja gazetë e trashëguar nga koha e Rilindjes; është gjithashtu e vetmja gazetë shqipe, që vazhdon të botohet qysh prej 15 Shkurtit të vitit 1909, vit kur nisi botimin në Boston. Për më tepër Dielli gëzon një emër të madh dhe ka një histori të shkëlqyer për veprimet e ndritura, të vjetra dhe të reja,në shërbim të Atdheut dhe popullit shqiptar, me Vatrën famëmadhe në krye. Përveç këtyre, Dielli ka patur si editor atdhetarë të shquar, të cilët kanë lënë gjurmë të pashlyeshme. Të gjitha këto hynin në rezonancë me shpirtin rilindas të Kallajxhiut. Mbi të gjithë, Dielli ka patur editor dhe të dy kolosët e patriotizmit, të kulturës e të gazetarisë shqiptare:Fan S. Nolin dhe Faik Konicën. Ishin të gjithë këta faktorë që Xhevat Kallajxhiu e priti me gëzim emërimin si editor i gazetës Dielli dhe pa përfillur distancën e shtëpisë së tij, që ndodhej në adresën: 3415 Lorring Dr. Apt.# 202-Forestville, MD 20028) me Bostonin, ku ishin zyrat e Vatrës. Kur kishte mbushë 8 vjet në krye të Diellit, në një shënim editorial, ai shkruan sërish për motivet që i dhanë shtysën për të drejtuar gazetën Dielli.Citoj:”I frymëzuar nga ndjenja e atdhedashurisë dhe ndjenja e përgjegjësisë, vendosa që në pozicionin e editorit, të bëja diçka konkrete, dhe të lija gjurmë në veprimet në shërbim të vendit të lindjes, të kauzave të mëdha kombëtare dhe të komunitetit shqiptar në Amerikë”. Natyrisht nuk e pati të lehtë.Kur e mori drejtimin e gazetës, niveli kishte rënë dhe nuk e kishte më lavdinë e kolosve, financat për të përballuar botimin, ishin në pikë të hallit, por ai kishte besim se do t’ia dilte. Xhevati shkruante: “Vendosa që ta nxjerr Diellin nga gjendja e një gazete lokale dhe ta ngrija në shkallën e një gazete kombëtare e ndërkombëtare, ashtu siç ishte dikur”. Natyrisht kjo nuk ishte e lehtë që të realizohej, por ishte e domosdoshme sepse vetëm ashtu Diellit do t’i jepej mundësia që të lunate rol me rëndësi në çështjen Kombëtare dhe fjala e shkruar e gazetës të peshonte si në ambientet shqiptare, ashtu edhe në qarqet e huaja. Pas tetë vjetësh punë me përkushtim vetë editori Kallajxhiu konstatonte:”Lumturisht objektivi është arritur. Sot Dielli lexohet me kujdes dhe interes nga shqiptarët e çdo kategorie dhe dërgohet në çdo vend të botës së lirë, ku ka shqiptarë; dërgohet gjithasht dhe mbahet në konsideratë në Departamentin e Shtetit në Washington dhe në Ministrinë e Punëve të Jashtme në Romë, Beograd, Athinë, Ankara, po ashtu dërgohet edhe në Tiranë.” Por çfarë ndryshimesh solli Xhavat Kallajxhiu në gazetën Dielli? Ai ktheu Diellin në një tribunë të fjalës së lirë në kuptimin e drejtëpërdrejtë,ku personalitete të zotë e me aftësi profesionale, që jetonin jo vetëm në SHBA, por edhe në Evropë, kanë rrahur me seriozitet dhe dinjitet probleme të ndryshme me rëndësi kombëtare. Së dyti, solli në fokus çështjen e Kosovës dhe mbrojti me vendosmëri të drejtat etnike dhe legjitime të shqiptarëve në ish Jugosllavi. “Flamuri i Kosovës, është i sigurtë në duart e Vatrës”, shkruante Xhevat Kallajxhiu. Ai mbrojti me të gjitha format të drejtat e Njeriut, duke vënë në dispozicion faqet e gazetës.Së treti, ka denoncuar pa ndërprerje shypjet dhe padrejtësitë e regjimit të Tiranës, duke denoncuar dhunën shtetërore. Së katërti, ka përkrahur pa dallim të gjithë institucionet fetare të shqiptarëve në Amerikë e Kanada dhe ka informuar në çdo rast rreth veprimtarive të tyre, fushatave etj. Së pesti, u ka prirë përpjekjeve për mosasimilim të racës shqiptare në mërgim, duke e vënë theksin tek ruajtja e gjuhës shqipe, veçanërisht e ka bërë këtë përmes editorialeve, reportazheve, korrespondencave; ka këshilluar në vazhdimësi prindërit shqiptarë që të mos i kursejnë sakrificat e tyre për t’i pajisur fëmijët, djem e vajza, me mësimet më të larta sepse dituria është pasuria më e çmueshme që mund t’iu lënë trashëgim. Kallajxhiu e vuri gazetën Dielli në shërbim të gjithë shqiptarëve, pa dallim krahine, besimi fetar, tendencash politike atj. Me maturinë e tij, drejtpeshimin, ai iu shmang tensioneve që vinin nga partitë politike, duke mbajtur të ngritur Flamurin Kombëtar, mbi flamujt e partive. Të gjithë shihnin veten tek gazeta që editonte Xhevat Kallajxhiu. Faqet e Diellit në kohën e tij shkëlqyen nga idetë progresive kombëtare, nga faqet e ndritura të historisë së Kombit, nga portretet dhe idetë e Rilindjes Kombëtare dhe shfletimet e bëmave të tyre kombëtare, nga botimet e dokumenteve historike, nga shfletimi i historisë dhe jetës së përditshme të arbëreshëve, nga veprimtaritë e shqiptarëve në të gjithë anët e botës, historia e Amerikës etj. Përvjetorëve historikë Xhevati u kushtonte editoriale të posaçme. Kallajxhiut iu desh që të përballej edhe me kritika të ndryshme në formën e paraqitjes së gazetës. Sipas tij formati i madh nuk i shkonte më Diellit prandaj e ndryshoi dhe e bëri gazetën nga katër faqe në tetë, por me format të përgjysmuar. Me urtësi i tejkaloi kritikat, duke mos i ofenduar kritizerët, por duke i mundur me logjikë. Për këtë qëllim përdori rubrikën”Nga tryeza e Editorit”, ku bashkëbisedonte me lexuesit dhe kritikët.Ai kishte hapur rubrika të përhershme të bashkëbisedimit me lexuesit e Diellit dhe i respektonte ata duke botuar si lavdërimet ashtu dhe kritikat, kur ishin të drejta. Vlerësimet e lexuesëve ia ngrohnin shpirtin. Psh, një lexues i shkruante”Dielli po na nderon dhe për mua ka aq vlerë dhe rëndësi, sa ka dhe gazeta”The New York Times” për amerikanët…Ju lumtë!”. Reagimi i Xhevatit”Ky mesazh i shkurtër përbën për mua një shpërblim moral me rëndësi për çmimin e punës time si editor.” Megjithatë ai tregohej modest dhe shkruante ”megjithkëtë e shoh për detyrë të theksoj këtu haptazi se merita më e madhe, u takon bashkëpunëtorëve të shumtë që janë grumbulluar rreth Diellit. Dhe ky ishte një tjetër sukses i Xhevatit, ai iu imponoi respekt bashkëpunëtorëve dhe i bëri pjesë të Diellit ashtu siç mundi të gjente sponsor për botimin e Diellit, ku familje bashkatdhetarësh morën përsipër përballimin e shpenzimeve të botimit për 6 muaj deri në 1 vit. Në gjykimin tim Xhevat Kallajxhiu mbetet një ikonë e rrallë në gazetarinë e mërgimit. Kontributi i tij prej një dekade në gazetën Dielli, është me vlera jo vetëm për kohën kur shkroi dhe editoi Diellin e Vatrës, por edhe për brezat që erdhën dhe do të vijnë pas tij. Ai ishte njohës i mirë i historisë botërore, veçanërisht asaj amerikane dhe historisë shqiptare, ç’ka pasqyrohen në artikujt e tij historikë dhe në editorialet festivë e përkujtimorë. Ai e orientoi Diellin drejt shqetësimeve reale të komunitetit, të fuqizimit të Vatrës dhe çështjes shqiptare në tërësi. Kallajxhiu i dha hapsirë mbrojtjes të të drejtave të shqiptarëve në ish Jugosllavi dhe në Shqipërinë diktatoriale, denoncoi shkeljen e të drejtave njerëzore,shtroi me guxim probleme para komunitetit, evokoi historinë kombëtare, evidentoi vlerat e Vatrës dhe të Diellit, shkroi e përcolli me shpirt e sy të përlotur bashkatdhetarët që ndërruan jetë pa e parë Atdheun, dhe ai i përcolli në jetën tjetër duke shkruar kronikat. Xhevati ka lënë pas gjurmët e një njeriu me shpirt njerëzor, të dashur,të respektuar. Pena e tij në rreshtat e Diellit dëshmoi shpirtin rilindas; e deshi me shpirt Atdheun, që ia pat mohuar shteti komunist, që e pat shpallë armik të popullit. Xhevati ishte gazetar profesionist edhe pse nuk kishte kryer shkollë gazetarie, që të imponon t’ia lexosh artikujt e shkruar nga pena e tij e të përjetosh emocione. Ishte mjeshtër për të thënë shumë gjëra në pak radhë.Nuk kërkonte fjalë bombastike; jo stili i tij ishte i thjeshtë, fjalitë dhe frazat të shkurtra,fjalët rridhnin natyrshëm. Mendoj se suksesi qëndron edhe tek fakti se kur shkruante, e mendonte lexuesin përballë vetes. I përshtatej lexuesit të Diellit.Mendoj se kishte krijuar stilin e tij vetiak.Përherë nisej nga faktet për të shtruar idetë. Editorialet e tij, kam mendimin se mund dhe duhet të studiohen nga shkollat e gazetarisë në Tiranë, Prishtinë,Tetovë e Shkup. Xhevati tregonte kujdes që në përcaktimin e titullit të shkrimit, veçanërisht tek editorialet.Kur i shfletoja koleksionet e Diellit, harrohesha me orë të tëra; më fusnin në kurth titujt dhe i shkoja deri në fund leximit. Ka qenë shumë prodhimtar Kallajxhiu.Nuk ka numër të Diellit në 10 vitet që e drejtoi ai që të mos gjesh editorial me emrin e tij. U kushtonte kujdes titujve. Po përmend disa nga titujt e editorialeve të Xhevatit:”Flamuri i Kosovës në duart e Vatrës”, “U mbars mali dhe polli një mi”, “Hakmarrja, një zakon i keq”, “Të njohim njeri-tjetrin”, “Fati i të burgosurve të Kosovës”, “Gjallëria e racës shqiptare për Amerikën”, “Sundimet absolute dhe Liria”, “Thirrje arbëreshëve në Amerikë”, “Malli i Atdheut”, “Të drejtat e Njeriut” etj. Siç shihet mesazhet e editorialeve lexohen që në tituj. Kam konstatuar se Xhevati i provoi të gjithë gjinitë publicistike. Kryeartikullin, analizën, Kronikën, reportazhin, fotoreportazhin, satirën, humorin,lëvroi poezinë, esenë, etj. Ndërkohë Kallajxhiu mbetet edhe një qëmtues plot qibër i historisë së tarikatit bektashian dhe për më tepër një vëlla shpirtëror i klerikëve të teqesë së baba Rexhebit në Detroit, Miçigan. Kumtesë e mbajtur në Vatër, me 2o Prill 2022, në promovimin e librit të Xhevat Kallajxhiut”Larg Atdheut”.