Kosta Nake/
Në se te vëllimi i parë “Vallja e yjve” udhëtimi poetik fillonte nga qielli, katër vite më vonë udhëtimi fillon nga toka, nga poeti, nga zemra prej së cilës del një yll, ylli i jetës, ylli i bukurisë dhe prej këtej mund t’i bashkohet qiellit. Trupi dhe shpirti janë dy boshtet kryesorë që formojnë tërësinë e qëndrueshme të njeriut, që bashkojnë dhe udhëheqin gjithë proceset fizike dhe mendore. Prej këtu fillojnë e marrin udhë konceptet mistike, fetare, filozofike dhe poetike. Kur flasim për procese fizike, kemi parasysh gjakun, limfën dhe sistemin nervor. Këto nuk janë pjesë arealit poetik të Lasgushit. Kur flasim për procese mendore kemi parasysh funksionin e trurit që i ka zyrat qendrore te logjika, pastaj zbresim më poshtë në një hapësirë ku lindin dhe lulëzojnë ndjenjat. Pikërisht kjo është fusha ku zbarkon sonda poetike e Lasgushit dhe në këtë mjedis përftohet një ndërveprim harmonik edhe me organet e shqisave dhe gjithçka sjell një prodhim shpirtëror që nuk ka shtysë eksplorimin por ndijimin. Zemra duket sikur fiton pavarësi nga truri dhe merr rolin e ekzekutorit mendor, e demonstruesit të emocioneve dhe pasionit, sikur është kthyer në një xhep ku grumbullohet dhe shpërndahet dashuri, bukuri, dhembshuri. Domethënës është largimi i Lasgushit nga bota dhe gjuha e urrejtjes që mund të jetë edhe një nga shpjegimet për atë adhurim të qëndrueshëm të lexuesve ndaj Veprës së tij.
Ka një leksik karakteristik në poezitë e Lasgushit që mund ta konsiderojmë si një tufëz fjalësh të hipotekuara në pasurinë e tij letrare, si “familjet e fjalëve” llaftari – llaftarohem – i llaftaruar – llaftarisht, zembër – zembërohem – i zembëruar, dhemshuri – dhemshurohet – i dhemshuruar – dhemshurisht, përvëlim – përvëlohet – i përvëluar, zhuritet – i zhuritur, etj. Por kryefjala e vëllimit të dytë është zemra, fillesa e hapjes dhe formimit të vetëdijes komunitare, fillesa e ngarkesës më hyjnore të shpirtit – dashurisë, gjeneratori i trupit dhe i shpirtit. Nga pikëpamja sasiore zemra “pushton” pothuaj të gjitha poezitë, por edhe larmia e togfjalëshave ku ajo përfshihet është mjaft e madhe: Del nga zemra, qan zemra, zemra ndjen, m’u bë zemra me besë, gjuha e zemrës, dashuri e zemrës, fundi i zemrës, thelbi i zemrës, shok prej zemre, zemërëz e vrarë, zemër e përvëluar, zemër e shkretë, zemër e thyer, zemër e plasur, zemër e qetë, zemër-lehtë, zemër e mbushur me farmaq, etj.
Me fillimin e këqyrjes së vëllimit të dytë nga zemra, kemi paralajmëruar edhe tematikën kryesore të tij trupëzuar e qëndisur në lirikat e dashurisë. Veçanësi përbën mungesa pothuajse e plotë e fjalës “e dashur” dhe zëvendësimi i pjesshëm me fjalët “vogëloshe”, “vashë”, “çupë”, “motër” që metaforizohen si flutur (f.179), lule që çel parëvera (f.180), pëllumbeshë (f.201).
Gjatë leximit mund të përjetojmë kristalizimin e dy karakteristikave të poezive lirike:
Së pari, largësia mes dy të dashuruarve që nganjëherë perceptohet si mërgim: “net-për-net më rri larguar” (f.191), përfytyrimi i së dashurës “me mall në mërgim.” (f.192)
Së dyti, portretizimi i vajzës së dashur, bukuria e së cilës i jep dashurisë përmasa të perëndishme me “leshërat – valle sumbullash e ruazash” (f.165), “floku – fije ar” (f.175), “buzë e shkruar” (f.173), “goja lëng qershi/ gjiri llaftari” (f.181), “trup kalliri” (f.202), “hunda si qiri” (f.209). Dy poezi marrin ngacmim nga një pjesë e trupit dhe ndalen gjerësisht. “Dora jote ledhatarja” (f.189) vjen nga një pikë vështrimi që s’e ka parë askush tjetër para tij “i dha hëna pah të ndezur, pluhur të artë i fali ylli” dhe finalizohet si urë komunikimi me zemrën dhe shpirtin. Poezia me pjesën tjetër është për buzën miturishte, buzën e zhuritur me shkallëzimin rritës: “u ndez e mori valë, ajo u poq, ajo u doq.” (f.187)
Në se të dy vëllimet strukturohen si dashuri e djalit për vajzën, përjashtim bën poezia “Po qan vasha në shtëpi” (f. 204), ku është vajza e dashuruar marrëzisht pas djalit duke marrë në sy pengesat dhe rreziqet në një shoqëri patriarkale.
Te lirikat e natyrës hapësira më e njohur është ajo e liqerit, pasqyra ujore më e bukur jo vetëm për Shqipërinë. Liqeni i Ohrit është syri i kaltër i Ballkanit. Galiçica nga lindja dhe Çervenaka nga perëndimi janë dy anët e djepit ku përkundet liqeri në një shkëmbin të ndërsjelltë ujërash dhe ngjyrash. Është simboli i jetës, i pastërtisë dhe shpresës, është simbol i nënvetëdijes dhe i thellësive të fshehta të shpirtit. Në një rrafsh më të gjerë, lirikat e natyrës kulmojnë me poezinë “Dritë fshehtësije” ku ka diçka naimiane në apostrofat shpërthyese të fillimit dhe në vargun 18-rrokësh lasgushian, më të gjatit varg të matur në letërsinë shqiptare:
“O greminë! O fusha pllajash! O shkëmbinj! O brigje t’artë!
O ju qiej shkretëtirash tej-për-tej aq të këqyrshmë!
Ti përflakje mëngjezore! Hark ylberi-i shtatëgjyrshmë!
Botë yjsh! Botë hënash! Botë djejsh me gji të zjarrtë!” (f.151)
Lirikat e dashurisë dhe të natyrës bëjnë një hap prapa për një çast, ashtu si vala e detit nga bregu, për të krijuar një hapësirë ku të shkruhet ngjarja e madhe e Pavarësisë dhe të lartohet figura e Plakut të Vlorës me ciklin “Rapsodi popullore.” Përmbajtja transformuese realizohet përmjet një ritmi që i ngjan një marshi triumfi, kurse katër vargje kanë një enumeracion onomatopeik dhe e kthejnë poetin në një trumpetar të atdhetarisë.
“Rroftë! – fusha oshëtiu,
Rroftë! – pylli uturiu,
Rroftë- e deti ja buçiti,
Rroftë-e pushka ja kërciti.” (f.153)
Bashkëngjitur me tri poezitë kushtuar 28 Nëntorit është një poezi kushtuar Asdrenit që ngrenë një urë atdhetarie bashkë me ciklin “Vallja e dherit” te vëllimi paraprijës “Vallja e yjve” me një fokusim te figura e madhe e rilindasit Naim Frashëri, te vepra e tij letrare dhe ndihmesa në çështjen kombëtare. Poezia “Naim Frashërit” (f. 37) ka peshën e një poeme që vjen me vargun 16-rrokësh të poetit:
“Gjuha: shpirt i shent’ i kombit, që kalon dyke kënduar!
Gjuha: zjarr ku djeg me dritë një mendim i frymëzuar!
Gjuha: afsh i gjall’ i jetës, shpat’ e ndritur e lirisë!
Gjuha: yll i vjershërisë! Gjuha: verb i Perëndisë!” (f. 42)
Poezia “Përjetësia” (f. 209) përbën një deklaratë që mund të lexohet si tekst dashurie dhe si nëntekst filozofik i marrëdhënies së poetit me lexuesin sjellë përmes enumeracionit, përsëritjes dhe aliteracionit:
“Kur jam në shpirtin tënd,
Jam domosdo
Dhe jashtë shpirtit tënd prej vetvetiu:
Në mal që mendjen ty ta shqetëson,
Në hon që mendjen ty ta turbullon,
Në det që mendjen ty ta llaftaron,
Në qjell që mendjen ty ta qjellëson,
Në djellë që mendjen ty ta djellëson,
Në botë mendjen që ta botëson.”
Me karakter filozofik është edhe poezia përmbyllëse e këtij vëllimi “Kush ma njohu dhemshurinë” (f. 221), një shpjegim i vetë poetit për magjinë e poezisë së tij, që në një Shqipëri të prapambetur, bukurinë e jetës e gjen te natyra, te dashuria dhe historia e vendit të vet, prandaj vendin e poezisë vajtimtare e zë poezia përshkruese dhe meditative.
“Po në qaj dhe zjej me vete,
S’dëshpërohem kurrsesi,
Ndaj i ndjej së mjerës jetë
Vetëm mall e dashuri.”
(Vëllimi poetik “Ylli i zemrës” (1937) i Lasgush Poradecit, Vepra 1, Poezia, Tiranë 2009)