Archives for June 2024

Mësimi i gjuhës arbërshe është një rrjedhë hemorragjike e popullit arbëresh, apo është utopi realizimi i saj?

June 27, 2024 by s p

Shpesh herë kur flitet për botën arbërshe kemi dëgjuar shprehjen:UNESKO ka deklaruar Arbërishten e arbëreshëve të Italisë si gjuhë në rrezik zhdukje!

Para disa ditesh Gazzeta Ufficiale nr 121 në Itali, iu dha mundësinë arbërshëve të Kalabrisë përdorim e ARBËRISHTES, si gjuhë Zyrtare në gazetari, radiofoni, e shumë programe, në RAI në Kalabri të Italisë.

Por sa i ndihmon arbëreshët sot ky fakt historik? A janë gati Arbëreshët për të kryer emisione, programe të këtij kalibri vetëm duke u shprehur nëpërmjet gjuhës lokale?

Si është situata e mësimit të gjuhës arbërshe në Kalabri, dhe sa prej fëmijëve e flasin këtë gjuhë?

A e dëshirojnë Arbëreshët Unifikimin e Gjuhës së tyre apo preferojnë vetëm të folmen e tyre lokale?.

Për të prekur disi këto argumenta Le të bëjmë një udhëtim empirik mbi botën arbëreshe duke i prekur sado pak këtë argumenta, sa të vështira si një thikë me dy prerse.

Ligji 482\ 99 siç e dimë i jep popullsisë arbëreshe mundësinë fakoltative të studimit të gjuhës arbëreshe kështu që flasim për të folmen e arbëreshëve, “Arbërishten” e cila nuk do të thotë; Gjuha standart shqipe. Nëse shumë vite më parë gjuha e arbëreshëve konsiderohej si Dialekt, varjant i gjuhës shqipe, sot Arbërishtja është gjuhë më vete dhe për këtë duhet të mësohemi me termat Gjuhë arbëreshe dhe Gjuha shqipe, të cilat edhe për shtetin italian janë dy gjuhë më vete. Me ligjin 482\99 shteti italian tutelon arbërishten dhe jo shqipen standart

A komunikojnë arbërisht fëmijët e shkollave me popullsi arbëreshe ?

Sipas një hulumtimi nëpërmjet të deleguarit të Qëndrës A. Bellusci Prof inxhinierit Tommaso Ferrara , (zhvilluar pranë disa shkollave arbëreshe, në Kalabri ku prej të cilës ne veçojmë Çivita(e jo pa qëllim sepse është një qytezë që rrihet shpesh nga vizitatorë, grupe shqiptarësh, ku bëhen shkëmbime kulturore dhe artistike me vëllezër shqiptar), vemë re që gjendja e gjuhës arbërshe tek fëmijët është për të “ venë dart në kokë, të thërrsim me “Oi” do thoshte dikush nga jugu i Shqipërisë, sapo ti kishte hidhur një sy listës së paraqitur). Në Civita\ Cifti, asnjë prej fëmijëve arbëresh nuk flet arbërisht! Ky shembull, që sollëm është për të kuptuar se sa në agoni është arbërishtja!

Inxhinier Tomasso Ferrara i deleguar dhe bashkpunëor me Qëndrën Albanologjike A.Bellusci në mbështetjen dhe pëlqimin e Drejtorëve të Shkollës eng. Pandusa dhe inxh. Maletta ka bërë një sondazh në disa shkolla të ngulimeve arbëreshe. Brezat e rinj që ndjekin shkollat e detyrueshme (fëmijët e moshës 3 deri në 18 vjeç).

Për secilën komunë arbëreshe ku janë bërë kërkime janë regjistruar këto të dhëna:

Acquaformosa

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

14 (quattordici) su 28

Scuola Secondaria Di 1° : (alunni da 11 a 13 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe risultano:

11 (undici) su 12

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 6 ai 13 anni presenti a ACQUAFORMOSA

Su 40 alunni 25 parla l’ARBERESHE (62,5% del totale)

Civita

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

0 (zero) su 26

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 6 ai 10 anni presenti a CIVITA

Su 26 alunni 0 parla l’ARBERESHE (0 % del totale)

Firmo

Scuola Dell’infanzia: (alunni da 4 a 5 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

2 (due) su 29

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

22 (ventidue) su 67

Scuola Secondaria Di 1° : (alunni da 11 a 13 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe risultano:

29 (ventinove) su 52

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 3 ai 13 anni presenti a FIRMO

Su 40 alunni 148 parla l’ARBERESHE (27 % del totale)

Frascineto

Scuola Dell’infanzia: (alunni da 4 a 5 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

1 (uno) su 16

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

1 (uno) su 47

Scuola Secondaria DI 1° : (alunni da 11 a 13 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe risultano:

14 (quattordici) su 55

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 3 ai 13 anni presenti a FRASCINETO

Su 118 alunni 16 parla l’ARBERESHE (13,6% del totale)

Lungro

Scuola dell’infanzia : (alunni da 4 a 5 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

26(ventisei) su 46

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

37 (trentasette) su 62

Scuola Secondaria DI 1° : (alunni da 11 a 13 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe risultano:

43 (quarantatre) su 48

Scuola Secondaria di 2° liceo scientifico : (alunni da 14 a 18 anni) i ragazzi che parlano

l’arbereshe risultano:

39 (trentanove) su 54

Scuola Secondaria Di 2° Ipsia : (alunni da 14 a 18 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe

risultano:

32 (trentadue) su 63

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 3 ai 18 anni presenti a LUNGRO

Su 273 alunni 177 parla l’ARBERESHE (64,8% del totale)

S. BASILE

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

0 (trentacinque) su 13

Scuola Secondaria Di 1° : (alunni da 11 a 13 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe risultano:

1 (quarantuno) su 7

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 6 ai 13 anni presenti a S.BASILE

Su 20 alunni 1 parla l’ARBERESHE (5 % del totale)

Spezzano Albanese

Scuola Dell’infanzia : (alunni da 4 a 5 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

5 (cinque) su 109

Scuola Primaria: (alunni da 6 a 10 anni) i bimbi che parlano l’arbereshe risultano:

35 (trentacinque) su 279

Scuola Secondaria Di 1°: (alunni da 11 a 13 anni) i ragazzi che parlano l’arbereshe risultano:

41 (quarantuno) su 183

Dai dati registrati emerge che i ragazzi dai 3 ai 13 anni presenti a Spezzano Albanese

Su 571 alunni 81 parla l’ARBERESHE (14,2% del totale)

Për sa i përket shkollave të S. Demetrio Corone (S DEMETRIO – S. SOFIA – S. GIORGIO – S. COSMO – VACCARIZZO) janë duke u përpunuar por deri tani Drejtori i Shkollës nuk ka dhënë mundësinë të bënte një regjistrim për njohjen e gjuhës arbëreshe si në ngulimet e lart përmendur- thotë Tommaso Ferrara.Mendojmë se deri në fund të vitit ky censiment do të plotësohet.

Shpesh pyes veten si ka mundësi që kjo Arbëri të “katandiset” e të asimilohet në këtë gjendje kur jo më pak se 40 vjet më parë fëmijët në familjet e arbëreshëve viheshin në ndëshkim nësë flisnin në shtëpi italisht?. Nuk po zgjatem dhe të flas për faktorët, politik, gjeopolitik, social, istituzional, apo globalizimi(e midis shumë shkaqeve, faktori bazë, familjet arbëreshe ku prindërit kanë pushuar së foluri arbërishten në familje), shkaqe, që ndikuan të arrihej në këtë gjëndje e cila paraqitet sot Arbëria. Por Lind Pyetja a është në gjendje një Arbëri në “agoni” e shpallur nga Unesco me gjuhë në rrezik zhdukje të vendosi fatet e saja? A duan arbëreshët të ruajnë gjuhën e tyre lokale, e të krijojnë një Gjuhë të përbashkët nacionale mbështetur në 52 të folurat arbëreshe, dhe ku nuk arrihet nëpërmjet arbërishtes të plotësohet me gjuhën shqipe?

Arbëreshët janë vëllezër me shqiptarët, por ata janë edhe me një kulturë “ndryshe” prej tyre

Ku qëndron ky ndryshimi?

Arbërshë të Italisë, jetojnë 600 vjet larg prej territorit nga të cilët u larguan.

Ata janë emigrantë shqipfolës, ardhur nga gadishulli shqipfolës nga fillimet e shekullit – katërmbëdhjetë- pesëmbëdhjetë e deri me emigrimin e fundit të Vila Badessa 1743.

Arbëreshët kanë kulturë bizantine,(ata që nuk u asimiluan në ritin latin) e ruajnë ende sot ritin e Kostandinopojës, të përmbledhur në dy Diogjeza; Ungra dhe Hora e Arbëreshvet. Nga pikpamja juridike janë nën juridiksionin e Papës në Romës dhe për kët janë një popull Unik në rruzull.

Arbëreshët kanë një kulturë 600 vjeçare në territorin Italianë. Ky popull i mëncur, i butë por edhe fort ka dhënë një kontributë të pashlyer shtetit Italian si në Bashkimin e saj, në formimin e saj e deri në krijimin e kushtetutës së saj.

Arbëreshët në kulturën e tyre kanë simbole identiteti si; kostumi grave,(ndërsa burrat nuk kanë trashëguar kostumin e tyre), kanë shumë fjalë në arbërisht që nuk janë as fjalë që përdorim në shqipen standarte, por nuk janë as huazime rajonale, as italianizma, dhe pikërisht për këtë të fundit ata përbëjnë edhe një pasuri për fjalorin Arbërisht.

Kontrastet midis të folmes arbëreshe “ Arbërishtja” dhe Botës akademike

Siç përmendem edhe më sipër Arbëreshët konsiderojnë gjuhën e tyre, ARBËRISHTJA që nuk konsiderohet si gjuhë shqipe e sotme.

Kë quajnë ata “ Arbërishte”? Komunikimin e tyre, në afërsisht 30 ngulime, të përcjellë gojarisht nga prindi tek fëmija për rreth 600 vjet. Të folmen e tyre lokale ata e quajnë Arbërishte dhe kanë proklamuar se Arbërishtja nuk duhet të konsiderohet prej akademikëve as varjant as dialekt i gjuhës shqipe, por Arbërishtja të konsiderohet GJUHË me plot kuptimin e fjalës .

Le të shohim në formë empirike ku qendrojnë këto mospërputhje,paradokse dhe kontradita mes asaj që duan arbëreshet, dhe atë që ofrojnë istitucionet akademike.

Katedra gjuhës dhe kulturës arbëreshe në Itali e konsideron Arbërishten, varjant ose ndryshe Dialekt të gjuhës shqipe, ndërsa populli arbëresh e konsideron Arbërishten gjuhë në plot kuptimin e saj, dhe kjo paraqet një paradoks.
Ligjit 482\99 që tutelon arbëreshët, me TERMIN ARBËRESH të shtatë krahinat të karakterit historik me gjuhën minoritare “arbëreshe” ndërsa Katedrat e gjuhës dhe kulturës arbëreshe në Kalabri, Sicili, Napoli e gjetkë flasin ende me termin “Gjuhë shqipe”, duke konsideruar faktin se “Gjuha Shqipe” nuk është e mbrojtur nga ky ligj. Pra shteti të tutelon, të mbron e të njeh fonde vetëm nëpërmjet ligjin 482\99, nëse ti do t’iu mësosh fëmijëve “Arbërishten” dhe jo Gjuhën e sotme shqipe standart!
Katedrat në Kalabri, apo në Napoli, vite me rradhe janë marrë më tepër me studime e doktoratura, student shqiptar, pedagogë për kërkime shkencore, e nga këto katedra kanë dalë mësues ku mësohej shqip, por ligji 482\99 kërkon mësues që të njohin gjuhën arbërishte.
Nuk gjenden më katedra të mirëfillta për mësimin e gjuhës arbërishte ku të “fabrikohen” mësues për gjuhën dhe kulturën arbëreshe

Ç’farë ofron bota akademike për arbërishten?

Le të prekim disi Kalabrinë meqënse popullsia më e madhe është e përqëndruar atje.

Sot për sot për mësimin e gjuhës arbëreshe në Kalabri janë në qarkullim dy tekste “Alfabetizzazione” në dy volume publikuar në vitin 2000, si edhe teksti Arbërisht? Përse Jo? Kurs i shkurtër në gjuhën shqipe (?) botuar në 2022-2023. Të dyja deri diku kanë patur mbështetjen e katedrave. Alfabettizzazioni u realizua nga shefi i Katedrës gjuhës dhe letrsisë në Napoli profesor Italo Fortino, ndërsa Arbërisht? përse Jo? Mbështetur nga Universiteti i Kozensës me drejtuesin e Katedrës gjuha dhe kulturës arbëreshe.

A është i mjaftueshëm një tekst kursi për të mbajtur gjallë gjuhën arbëreshe apo lind nevoja urgjente e Unifikimit të arbëreshtes për sistemin shkollor?

Nëse ligji iu ufron arbëreshëve mësimin e gjuhës arbëreshe,(edhe pse në formë jo të detyrueshme) lind pyetja se cilën arbërishte do të studjohet në shkolla kur ende nuk është arritur njëhësimi i arbërishtes?
RAI në Itali nëpërmjet Gazzetës Uficciale dhanë mundësinë e përdorimit të arbërishtes në Gazetari si edhe në radiofoninë . Pyetja lind se në cilën arbërishte do të flitet dhe “sottotioli” në cilën të foleme do të vendosen? Nuk mund të vendosen nëntitujt në arbërishten lokale sepse nuk është e mundur të realzohen 52 të folme duke konsideruar që janë 52 ngulime? Pra mungon gjuha e Unifikuar.
Si mund të mësohet në kurrikulat shkollore Arbërishtja (kujdes, tham se arbërishtja nuk është gjuha shqipe standarte), kur akademikët me katedrat e tyre nuk kanë realizar produktet gjuhësore si fonetikë, morfologji, sintaksë etje.

Kanë kaluar mbi tre dekada dhe Gjuha arbëreshe është lakuar dhe stërlakuar, është abuzuar mbi të, është mistifikuar ndaj saj, shumë kanë përfituar në emrin e saj, kjo është e turpshme por është akoma më e turpshme që po kalon koha,arbërishtja është në tehun e thikës së asimilimit të saj dhe asgjë nuk po bëhet nga istitucionet për unifikimin e saj!

A egziston ndonjë mundësi apo ndonjë model që arbëreshët duhet ndjekur për unifikimin e e këtyre 52 qytezave?

Një model që mund të ndjekin, bota abëreshe ndoshta e ka gati, dhe mund të jetë modeli që zgjodhi Kisha arbëreshe Bizantine në Kalabri, Eparkia e Ungrës. Por le të njohemi disi me këtë “Model”

Cila është Eparkia e Ungrës dhe si arriti përdorimin e gjuhës unifikar arbëreshe?

Eparkia e Ungrës bënë pjesë në kishën Arbëreshe pjesë përbërse e tre rretheve:

Diogjesa e Ungëres, themeliuar në 1919,

Diogjeza e Piana degli Albanesi\ Hora e Arbëreshëvet 1937,

dhe GrottaFerrata e cila ishte krijuar në vitet 1000 nga Bizantët San Nili.

Trasformimit në kishë arbëreshe ishte se në të shkuan monakët e Mezzojuzos, në shekuj u frekuentua nga shumë studiues të botës arbërshe, dhe Papa iu dha mundësinë që kjo Eparki të kthehej në Italo shqiptare.

Sot kjo kishë arbëreshe është mbyllur dhe i ka kaluar një kardinali të ritit katolik.

Dallimi midis Eparkisë së Ungrës dhe Piana degli alanaesi nga ajo e GrottaFerrata

Nëse dy Eparkitë ajo e Ungrës dhe ajo e Horës së Arbërshëve lindin si kisha Italo- Shqiptare,

Kisha e Grottaferratës ishte një kishe greke- bizantine. Ajo nuk lindi si kishe arbëreshe, e tillë u kthye më vonë, por asnjëherë nuk pati të njejtat karakteristike, me dy eparkitë.

Karakteristikën e parë ndrzshe e kemi nëse shohim artikull 349\ dhe 350 të Sinodo Eparkiale të 2010 ku shprehimisht thuhet se Eparkia Grottaferrata është e ritit Italo- Grek , ndërsa dy Eparkitë e tjera lindnin si kisha Arbëreshe. Dy Eparkitë mbajnë ritin e Kostandinopojës gjë e cila nuk ndodhi me kishën Greke bizantine të Grotaferratës.

Si arriti të krijohej një Koine për unifikimin e arbërishtes në Eparkinë e Ungrës.

Në vitin 1919 Krijohet Eparkia e parë arbëreshe në Ungra.

Dua t-iu kujtoj faktin historik se, pasi Istituti i Shën Adrianos ku formonte briftin Bizantin u kthye në një Institut laik, formimi i prifërinjëve të ritit bizantin, kryhej nëpërmjet dy formacione

Një grup priftërinjësh, vinte nga formacioni prej Seminarëve latin siç ishte ajo e Cassano, Rossano etje dhe më vonë shkonin në koleggjin Grek në Romë ku pajiseshin me studimet bizantine

Grupi tjetër i prifërinjëve, formoheshin që të vegjël , dhe fillonin në seminarin San Basile, kalonin për Grottaferrata, pastaj në Kolegjin grek të Romës.

I pari peshkop i Eparkisë së kishës arbëreshe ishte Giovanni Mele. Formacioni i tij ishte nëpërmjet seminarve latin, dhe më vonë formacion bizantin. Mele ishte në moshë të re, dhe inteligjent kur u vendos në krye të Eparkisë.

Gjiovanni Mele,ishte kundër përdorimit të arbërishtes në liturgjinë bizantine.

Në vitin 1965- 1966, Mele e konsideronte gjuhën arbërshe një gjuhë të varfër jo me vlerën e duhur për të përkthyer liturgjinë. Në Bolletinin eklaziatik të vitit 1965 dhe me në 12 shtator 1963, faqja 2118, Giovanni Mele shprehet se gjuha shqipe është një gjuhë e varfër, dhe ndoshta jo të denjë për të zëvendësuar greqishten e vjetër në liturgji dhe nuk bënte pjesë e asaj rryme që liturgjia të përkthehej në gjuhën arbëreshe. Bolletinit eklaziatik të cilën ai themeloi në 1925 shkruhej vetëm në italisht.

Profesor Solano, ishte pro përkthimit të liturgjisë në gjuhën shqipe. Solano veprat e tij të para ishin në arbërishten e të folmes lokale. Kontakti me Prof Camaj, Koliqin dhe me botë shqiptare, përforcoi gjuhën shqipe dhe themeloi dhe trejtoi katedrën e Gjuhës shqipe në Kalabri. Solano ndryshe nga Mele konsidernoi gjuhën arbërshe të pasur, gjuhë shpirtërore edhe e popullit arbëresh.

Edhe A. Bellusci, Ferrara, Emanuele Giordano, e shumë të tjerë ishin pjesë të atij korrenti që të bëhej në arbërisht ishte.

Krijimi i një Koinè të përbashkët

Pas shumë përpjekjesh Eparkia e Ungrës me parrokjet e saj në disa krahina të Italisë, besimtarë të saj votojnë që të krijohet një gjuhë e përbashkët, duke u mbështetur në të folmen e lokale.

Kjo gjuhë e përbashkët e Kishës shqipatre bizantine u krye mes besimtarëve të saj në 1968

Përkthimi i liturgjisë në arbërisht

Zoti Emanuele Giordano, njohës shumë i mirë i greqishtes së lashtë me të cilën ishte shkruar liturgjia dha ndihmën kryesore në përkthimin e saj.

Liturgjia u përkthyer në arbërisht. I madhi Ernest Koliqi e konsideroi këtë akt një ndërrnarrje sa të vështirë por edhe aq të rëndësishëm. Kështu kisha arbërshe arriti në unifikimin e gjuhës.

Unifikimi i gjuhës arbërishte i mbante besimtarët më të bashkuar.

Nje tjter peshkop i cili ishte revolucionar i kishës arbërshe bizantine ishte Stamati.

Sipas Dekretit “Stamati “ të 1968, Arbëreshët duhet ta mbanin liturgjinë e tyre në arbërisht, greqisht, ndërsa në Italisht do të kryej vetëm me leje të Peshkopit.

Më vonë pas vdekjes së Stamatit, një tjetër Peshkop u vendos në Ungëra i quajtur Lupinacci, i cili kishte kryer nga misionin e tij pranë në Eparkinën e Horës së Arbëreshëvet në Sicili, dhe kthyer në Kalabri. Në Sicili Lupinacci ishte ndeshur me revistën” Fjala e tim Zot”, dhe tani në Kalabri së bashku me AT Belluscin themeluan në 1989 Revistën dy gjuhësh Lajme – Notizie.

Arsyeja që kjo detyrë iu ngarkua At A. Belluscit, ishte se At Belusci ishte i vetmi që rezultonte i rregjistruar në “Oridine dei giornalisti”, të asaj kohe ku pesë vjet më parë kishte themeluar revistën “Lidhja”. Edhe sot At Bellusci është ende Drejtor i kësaj reviste themeluar në 1989.

Kjo revistë ishte e para revistë në gjuhën arbëreshe dhe përmbante artikuj jo vetë të mbarë botës arbërshe por edhe atë shqiptare. Në numërin e parë të saj shohim At Belliscin që shkruan për çështjen e Kosovës, dhe në vijim do të shohim peshkopin Lupinacci i cili së bashku me At Belluscin shkonte dhe takonte, arbëreshët e Molize, Kampagna, Bazilikata të cilët kishin humbur ritin. Lupinacci nuk i përjashtonte, por kundrazi hapte krahët dhe kryente meshë në arbërisht dhe komunikonte në arbërisht. Për Lupinacci nuk egiston se je i ritit Bizantin apo latin, atij i intersonte Gjuha arbëreshe. Të ruhej Gjuha. Vëllezër të të njejtës gjuhë, atë arbërore.

Në vitin 1995-1996 mblidhet Asamblea Eparkiale në Ungra, ku në të merrnin pjesë, shoqata katolike, studiues, besimtarët e parrokjeve bizantine, ku midis të tjerave në konkluzion lanë në fuqi “Dekretin Stamati” në të cilën thuhej se vetëm në Villa Badessa,(ngulim ky arbërsh) duhet të përdorte liturgjinë jo vetëm në shqip dhe greqisht por edhe në italisht. Dua të shtoj se është shumë interesante se si ky ngulim, që ishte edhe i fundit ngulim arbëresh themeluar në 1743, ishte edhe ngulimi i cili u asimiluar më shpejt në gjuhë por jo në rit.

Në 1990 Emanuele Giordano, përkthen edhe një pjesë biblës në arbërisht, disa salma, e këngë. Edhe kjo ishte një sukses i madh duke konsideruar faktin se Emanuele Giordano ishte edhe krijuesi i Fjalorit arbërish që në 1962, dhe puna e tij ishte nga më të mirat.

Në vitin 2010 u mbajt Sinodo Intereparchiale në Ungra. Merrnin pjesë tre Eparkitë që ndodhen në territorin italian. Eparchia \ Diogjeza e Ungrës, Diogjeza e Piana degli Albanesi, Grottaferata Romë (për herë të parë, ata ishin mbledhur në vitin 1945. Në këtë Sinodo do të lexojmë artikullin 349, ku thuhet qartë se në liturgjinë bizantine në gjuhën greke, gjuhe e cila nuk është e kuptueshme për popullin, ku vetëm disa vite më parë u bë e mundur përkthimi nga italishtja në shqip.

Në vitet 1990 për mbajtjen gjallë të gjuhës Eparkia e Ungres krijua edhe një “fletushkë e së Djelës”, të cilën Eparkia u shpërndan besimtarëve e saj bizantin çdo të djelë. Janë 52 fletë, çdo flet dhe argument për secilën javë të vitit.

Peshkopi Donato Oliveri, Peshkop i ditëve të sotme, misioni i tij kryesor është Gjuha. Pavarësisht se je i ritit latin apo bizantin kushdo arbërsh që do të mësoj gjuhën vë në dispozicion tektin dy volume të Alfabetizzazionit Falas.

Le të kthehemi tek Unifikimi i arbërishtes. Lind pyetja; Ku qëndron vështirësia që akoma arbërshët nuk kanë një gjuhë të unifikuar kur egziston një Model,si ai i Kishës, apo modeli që zgjodhi edhe katedra e Gjuhes në Napoli me shefin e Katedrës së asaj kohe Italo Fortina, kur nxorrën dy volumet “Alfabetizzazioni”, edhe pse nuk mohoj se këto dy volume kanë rëndësi të rishikohen, të modifikohet edhe për ndonjë fakt historik apo përmbajtjen e ndonjë dogme. Por nga pikpamja gjuhësore mendoj se janë dy volume që kanë vlera gjuhësore

Dikur priftërinjë albanologë e shkencëtarë, sot kisha arbëreshe me probleme të saj

Nuk themi se edhe Kisha arbëreshe po mban atë pishtarin e flaktë të Kishës arbëreshe si dikur kur priftërinjtë ishin albanolog, dhe parrokjet e tyre ishin shkolla të vërteta ku mësohej gjuha dhe kultura arbëreshe. Sot edhe Kisha arbërshe është prekur nga një krizë e thellë.

Janë reduktuar meshat në gjuhën arbëreshe, në disa kisha si ajo e Shën Baziles\ San Basile, ku mesha thuhet vetëm në italisht dhe jo më në arbërisht. Besimtarët në gjuhën arbëreshe janë tkurrur shumë, dhe mesha në shumë kisha kërkohet në gjuhën italiane, për shkak të mos kuptimit të gjuhës.

Nga 40 priftërinjë që përfaqësojnë kishat arbëreshe 20 prej tyre janë të huaj me popullsi rumene, gjë e cila duke mos i përkitur etnisë arbërershe e kryejnë këtë rit dhjesht si profesion dhe jo me pathosin e “senso di appartenenza”. Të paktë janë ata priftërinjë arbëresh që janë në fron për të mbajtur gjallë gjuhën, mund të permendim këtu Kishën në Shën Kostandino Albanese një djalosh i ri Giampiero Vaccaro i cili nuk mbyllet vetëm në sherbesa eklaziatike por u mëson arbërisht dhe mban gjallë botën arbërore në rit dhe gjuhë, në këtë ngulim arbëresh.

Arbëreshët përballen mes vështirësive dhe me sakrifica arrijnë të mbajnë gjallë gjuhën, kulturën

Arbërshët kanë demostruar gjithmonë dashurinë për gjuhën e të parëve të tyre, edhe pse me shumë vështirësi ata kanë hapur të ashtuquajtur KURSE, për mësimin e gjuhës arbërshe. Kur mendoj vështirësitë sjellë ndërmend Prof Agostino Giordano, një individ që i ka dhënë shumë botës arbërshe, që ende sot, mban me shumë përpjekje revistën e tij në arbërisht “Jeta Arbëreshe”, nuk nuk mund të anashkaloj prof Dimetrio Emanuele dhe revista e tij “ Katundi Yn”, Costandino Bellusci, me fjalorët e tij, mësuesi i palodhur Karmine Stamile,Professorin e Piana degli albanesi Zef Skiroi di Maggio, por edhe individ si Padre Lanza, Vicenzo Cucci, Cettina Mazei, të ndjerin Zef Chiaramonte, Fernanda Pugliese, Annunziata Bua, e shumë mësues të të tjerë të botës arbërshe, përfshirë edhe Sicilinë.

Siç shohim Arbërisë NUK I MUNGOJNË INTELEKTUALËT, STUDIUESIT, HULMTUESIT, shoqata apo individë në Sicili, Molise, Abruzzo, Puglia, Campagna, Bazilicata.

Kalabria është prezantuar me e dy federata UNIARB E FAA, me presidentët e tyre Damiano Guagliardi e Italo Elmo, janë gjithësej 70 shoqata. Nëse i pyet ata të përgjigjen se i vetmi istituzion që kanë gjetur disi mbështetje deri tani ështa QSPA në Tiranë me drejtoreshë profesoreshe Diana Kastrati, e cila mundohet që tiu japi këtyre arbëreshve hapsirë për punën që bëjnë këta arbëresh të sotëm, të cilët përballen me vështirësitë e asimilimit, që ata të ndihen të gjallë, se këta njerëz nuk meritojnë të jenë “invisibile”, sepse nuk janë as inferior, dhe as pushtuar nga deliri i madhështisë, por këta individë, janë ai popull, që fal tyre egziston Arbëria!

Kjo Arbëri, me një mori njerëzish që në forma të ndryshme kanë demostruar që janë në shërbim të saj që ajo mos të shuhet. Ata janë studies, gazetarë, poet, divulgator, artistë të artit, Teatërit, koreograf, disa prej tyre mund ti përmendim: Fancesco Marchianò, Genaro de Cicco, Franceso Perri, Mario Massaro, Angelo Luzzi, Mario Bellizzi, Arkitekti Attanasio Pizzi, kritiku letrar Mario Guido, Vicenzo Perrelli, divulgatori Calogero Raviotta, poetesha dhe biblotekaria Giusi Skiro, divulgatori Lino Parrino, Giorgio Cuccia, Mësueset Klaudia e Sara në Hora e Arbëreshëvet. Prof Tommasia në Kontessa Entellina, Anna Stratigo dhe grupi i saj Vuxhe grash, Ambrogio Bellizzi, mësuesja Maria Antonietta Rimoli, Lucia Martino me teatrin e saj, av Ylli Pace, Mikele Greco divulgator i kulturës arbëreshe, Emanuele Rossanova shembulli i arbëreshit që gjuha do të jetoj, artistët Santino de Bartolo, Rocco Marco Moccia, Mimmo Imbrogno, në rrjet si Franco Vasto, Nicola Mele, e shumë e shumë të tjerë që Arbëria është krenare për ta!

Në vijim, tre Abetare që kemi vënë në përdorim viti 1996, 1999, dhe 2001 Alfabetizzazionin të cilat i kemi vënë në përdorim pranë Bibliotekës A. Bellusci. Ku ishin krijuar dy gruppe fëmijësh. Njëri grup me fëmijë arbëresh dhe tjetri me fëmijet e diasporës.

Ishin të parat abetare që mundëm të fusnim nga Shqipëria, dhe siç e shikoni abetare të përdorura që mban përsipër edhe emrin e nxënëses që e ka patur.

Shumë fëmijë emigranti nisën të shkruanin dhe të lexonin shqip, në e Kozencë, ku Ishte në fillim At Bellusci dhe më vonë në Bibliotekën A. Bellusci ku hapëm pika mësimi për arbërisht.

Ju lutem mos gjykoni mirëmbajtjen e këtyre abetareve të cilat vinin nga Shqipëria dhe që me shumë siklet i gjenim në ato vite. Ishin kohë revolta dhe mezi lëvizje nëpër Shqipëri, ku edhe vet shqiptarët kishin mungesë teksti. Kush i ka përjetuar ato momente, me siguri i kujton ato vite kur populli shqiptar nuk kishte abetare, tirazhi siç e shikoni ishte vetëm 80.mijë kopje. Siç e shikoni edhe kjo është pjesë, është pjesë asaj historie të pashkruar, por le ta rrëfejmë një herë tjetër.

Pushime të mbara të dashur kolegë, dhe sfida të tjera na presin mbi botën arbëreshe me shpresën që të gjithë bashë Istituzione, akademi, grupe, federata, shoqata, të gjithë së bashku për të mirën e Arbërisë të arrihet Unifikimi i arbërishtes, të 52 ngulimeve. Të hapen klasa ku fëmijët arbëresh të studjojnë gjuhën arbërore në shkollat e shtetit.

Një punë të madhe duhet të bëhet me nënat, të cilat të sensibilizohen dhe të rregjistrojnë fëmijët e tyre në shkolla por edhe vet të marrin pjesë në kurse që gjuha të flitet në familje.

Jemi me fat që të parët tanë janë folur një nga gjuhët më të lashta dhe gjuhën më të lashtë që sot për sot mbi jeton. Unë nuk e di se çfarë do të ndodhte nëse këtë fat ta kishin, Anglezët, Gjermanët, Francezët, etje

Prandaj sa më shumë gjuhë të huaja por, mos lini gjuhën shqipe, gjiuhën e tingullit të fjalës një rrokshe, gjuhën e natyrës.

Ornela Radovicka

Qëndra Albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbërshe themeluar nga A. Bellusci

C:\Users\iljas\Downloads\IMG-20240601-WA0023.jpg

At Bellusci qershor 2024,duke u dhënë një leksion mbi fjalët arbërshe. Gluha\gjuha, pjaku\plaku, klish\Qisha, dora, buka, uji, hunda, koca\ koka, gota\ qelqi

C:\Users\iljas\Downloads\IMG-20240122-WA0075 (2).jpg

Shkolla arbëreshe Piana Degli Albanesi\ Hora Arbëreshe, mësuese Sara Janar 2024

Tre tektet e përdorur si për fëmijët në diasporë ashtu edhe për arbëreshet

C:\Users\iljas\Downloads\20240610_114703.jpg

Viti 1997.Gramatika-Drejtshkrimi-Gjuha shqipe e folur dhe e shkruar

C:\Users\iljas\Downloads\20240610_114451 (3).jpg

Abetare e vitit 1995,tirazhi 80 mijë kopje. Nuk plotësonte as nevojën e Shqiptarëve në ato vite.

Nuumëri i parë i Bolletini eklaziatik 1925, Peshkopi Giovani Mele

Gazeta Notizzie \Lajme . nr i parë 1-6 viti 1989. Drejtori i saj At . A. Bellusci, edhe pse një gazetë eklaziatike, trajtoheshin tema të karakterit laik.Në numërin e parë të saj At Bellusci trajton temën mbi çështjen e Kosovës.

GËRSHËRA E ARGJENDTË

June 27, 2024 by s p

Kristaq BALLI

George D. Boria (1903-1990) (i njohur ndryshe edhe si “Bratko”) konsiderohet si një nga fotografët e suksesshëm shqiptaro – amerikanë që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e pasqyrimit të ngjarjeve të Luftës II Botërore dhe pas saj, fillimisht në Europë e më tej në rajonet e Lindjes së Largët (Japoni, Kore, Tailandë, Tibet, Vietnam, Kamboxhia, etj) ku ai ushtroi aktivitetin e tij fotografik posaçërisht si fotograf zyrtar pranë komandantit të Shtabit të Gjeneralëve të Fuqive Aleate, gjeneralit të famshëm amerikan Douglas McArthur. Ai punoi edhe më tej në Japoni si fotograf deri në vitin 1961. Njihet edhe si fotografi i familjes perandorake Hirohito. Pinakoteka e tij prej më se 30.000 foto e negativa është dhuruar prej tij Memorialit të gjeneralit strateg McArthur në Norfolk, Virxhinia, ShBA. Veç shumë serive fotografike të ruajtura në disa muze e institucione të njohur amerikanë, si dhe në Muzeun e Artit Oriental “Bratko”, Korçë, nga ky koleksion, para pak kohësh, janë botuar tre katalogë luksozë me foto me ngjyra nga situata dhe rimëkëmbja e Japonisë pas Luftës II Botërore (1947-1961), të cilët kanë patur një jehonë të gjerë në opinionin japonez e më gjerë. Veprimtaria e tij fotografike është pasqyruar edhe në shtypin shqiptar, ku ai vlerësohet si një prej fotografëve që ka një vend nderi në aradhën e fotografëve shqiptarë të shek. XX.

Gjithashtu në Shqipëri ai njihet si një prej filantropëve të mëdhenj, pasi i la me testament qytetit të Korçës Muzeun e Artit Oriental “Bratko”, godinën e re të ndërtuar prej tij dhe koleksionin vetiak të pasur, të rrallë e ekzotik me objekte nga arti dhe etnologjia e vendeve të Lindjes së Largët, i vetmi i këtij lloji në Ballkan.

Por George D. Boria njihet gjithashtu si artist i suksesshëm në një zhanër artistik figurativ shumë të veçantë, origjinal e autentik të quajtur “scissors” (prerje me gërshërëz), me të cilin ai u bë i njohur dhe penetroi në studiot e mëdha hollivudiane si teknicien dhe piktor realizuas i filmave të atëhershëm “cartoon” duke dizenjuar karaktere personazhesh të dashur për fëmijët. Ai ka punuar si artist krijues në filmat e animuar të studiove hollivudiane “Cuby the Bear”, “Lost World” , “Tony the Cub” që rivalizonte filmin e njohur sot si “Miki Maus”, etj., me çrast ai u bë i njohur dhe jehona e famës së tij u pasqyruar edhe në shtypin amerikan e atë të Korçës të viteve ’20, që e cilësonte si një “artist me famë të çkëlqyerë në Hollivud…” (Gazeta “Zëri i Korçës, 20.07.1929)

Në Muzeun e Artit Oriental Bratko, krahas të tjerash, ndodhet një cikël me 10 punime të tij artistike në zhanrin “scissorets”, apo “silhuette” (siluetë) nga qindra e qindra të tilla që ai ka realizuar gjatë dy dekadave të para të aktivitetit të tij në ShBA.

Në vitin 1921 kur ishte vetëm 18 vjeç ai emigroi nga Korça në ShBA i pajisur me talentin e tij artistik të një “pikture” grafike të veçantë e rrallë të lëvruar edhe në ShBA. Tepër optimist, kurajoz, i vendosur, i sigurt, i pasionuar e erruptiv, krahas shkollës, edukimit, kultivimit, punës në fushën e kinematografisë së animuar, ai e lëvroi masivisht shpikjen e pikturës së tij “scissorets” së cilës i nevojitej vetëm një gërshërëz dhe një talent e dorë mjeshtri, me të cilat ai krijonte profile e karaktere portretesh grafike, torse, silueta e figura të plota të bazuara në tipare, detaje e elementë të veçantë tipike e origjinale dhe të rikrijuara me fantazi e lirizëm e humor të jashtzakonshëm artistik. Ai i realizonte ato spontanisht e privatisht për njerëz të zakonshëm apo figura publike që pranonin, i dëshironin dhe i pëlqenin ato. Madje, në San Francisko, për këtë qëllim, ai kishte edhe një studio ku i punonte, por njëkohësisht ai realizoi ato edhe duke shëtitur në shumë shtete të Amerikës si dhe në udhëtimet e gjata me vaporët turistikë sidomos gjatë viteve të depresionit, kur të pasurit lundronin me to për t’u shplodhur e rigjeneruar gjendjen e rëndë shpirtëtore. Me to ai ka krijuar një galeri tërë personazhesh nga të gjitha grupimet shoqërore amerikane të asaj kohe.

Boria shprehej për teknikën e tij se … “Ka diçka magjepsëse për siluetën, që është e vështirë ta përcaktosh. Ndoshta imagjinata jonë befasohet nga fakti që shumë detaje të vogla është e nevojshme të lihen jashtë(të harrohen) në bërjen e një siluete. Silueta ka formë ose model, por ajo nuk ka drita dhe hije, si në pikturat e tjera – dhe, prandaj, jemi të prirur të çuditemi se çfarë natyre është përcaktimi i këtij përjashtimi(harrese); ose, ndoshta, siluetat na interesojnë pasi ato ngjajnë me misterin që na rrethon gjatë natës. Sepse kjo ndodh vetëm gjatë natës, ose në mugëtirë të thellë, kur ne i shohim ato në jetën reale”. (Online) Pas 20 vitesh krijuese artistike në këtë zhanër pikture, Borja pohon se në vitin 1940 “Lashë gërshërën time të argjendtë dhe kurrë nuk e mora atë. Sepse kishte aq shumë gjera të tjera për të bërë” (nga një intervistë e tij e gjatë në gazetën Montgomery Journal, 31 Gusht, 1989, pra pak muaj para vdekjes)

Si dëshmi simbolike, tejet e përkryer e domethënëse e këtij aktiviteti krijues artistik, së fundi, më ka rënë në dorë një foto e rrallë dhe e panjohur deri sot në opinionin shqiptar, e cila shpreh në mënyrë sintetike të gjithë botën artistike të artit “scissorets”, por edhe përsosmërinë e kompozimit e pasqyrimit të marrëdhënieve të vetë artistit me personazhin a modelin, veprën dhe mjetet e punës. Një fotosimbol i rrallë që thotë gjithçka që me vështrimin e parë.

Djaloshi në foto është autori vetë, pra G. Boria. Shumë simpatik e fotozhenik, një xhentëlmen i vërtetë, me tipare mjaft të bukura, origjinale e tërheqëse të portretit të tij të mermertë, ku mjekra e vogël, buzët e holla, hunda e rregullt e në proporcion të përkryer me fytyrën, sytë e vegjël, të zinj zhbirues që harkohen nga vetulla po aq të zeza, xigomatikët e balli i lëmuar prej ku kurorëzohet një brerore flokësh të zinj të ndritshëm e të valëzuar, ëmbëlsia e pamjes e ndriçuar nga një rrezëllim shpirtëror thuajse engjëllor brishtësie, dëlirësie, pafajësie e sinqeriteti, pra gjithçka e gdhendur bujarisht deri në përkryerje, nuk mund të mos joshnin vëmendje e kërshëri. Pse jo, portreti i tij i ngjan kartolinave të artistëve hollivudianë, të cilët ishin idhuj bukurie e simpatie të asaj kohe, veçanërisht nga vajzat a zonjushat e përkora e adhuruese pas tyre. Në dorën e djathtë mban gërshërën e argjendtë, ndërsa në të majtën veprën e tij, siluetën profil të bukuroshes përbri, që është në fakt ylli i famshëm i kinematografisë “Paramount Pictures”, Clara Bow, e cila me qëndrimin e saj impozant plot sharm sensualiteti, i qëndron Georges si një partnere e vërtetë e një filmi hollivudian. Një kompozim unik fotografik që nuk mund ta përfytyrosh më organik e më mirë të imagjinuar, kombinuar e realizuar, thuajse si një kartolinë unikale e viteve ‘20. Nuk kemi të dhëna për autorin e shkrepjes së këtij kompozimi fotografik, por njohja e thellë e jetës dhe veprimtarisë së George D. Borias më siguron se ideja për këtë fotografi është e tij.

George D. Boria mbetet në historinë e personaliteteve të shquar shqiptaro – amerikanë si një artist, fotograf e filantrop i përmasave të epërme krijuese e humane.

■ ■ ■

POETI I PËRJETËSUAR ME FJALËN

June 27, 2024 by s p

Në kujtim të poetit të madh Agim Doçi/

Nga Nikollë Loka/

Agim Doçi lindi në Shkodër me 9 maj 1948, në një familje shumë të njohur nga Mirdita, e cila kishte kontribute të rëndësishme kombëtare. Shkollimin deri në gjimnaz e vazhdoi në Shkodër, pastaj ka vazhduar studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës, në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike. Ka punuar si inxhinier në Montimet Industriale, duke marrë pjesë në shumë objekte të rëndësishme si fabrika çimentosh, Metalurgjik, Superfosfat Laç, Poligrafik Tiranë etj. Në fund të viteve ’80 ka punuar pranë Kombinatit të Drurit “Misto Mame”, si kryeinxhinier për energjinë. Pas viteve ’90 iu kushtua poezisë, artit, publicistikës dhe gazetarisë, duke kryer detyra të rëndësishme: drejtor i ATV Media Company në Zvicër (1999-2005); drejtor i Marrëdhënieve Publike, Informacionit dhe Shtypit në Ministrinë e Mbrojtjes (2013 deri kur doli në pension). Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve të Shqipërisë që nga viti 1974 e në vazhdim.
Agim Doçi u bë një nga emrat më përfaqësues të muzikës shqiptare, popullore, të përpunuar apo asaj të lehtë. Talenti letrar i Agim Doçit u shfaq madhërishëm që në vitin 1974, kur mori pjesë për herë të pare në Festivalin e Këngës në RTSH dhe që atëherë, për pesëdhjetë vjet rresht nuk iu nda festivaleve të RTSH-së dhe veprimtarive të tjera muzikore kombëtare për të rritur e fëmijë, ku kishte krijuar një profil krejt të veçantë poetik e artistik dhe ishte nderuar me 50 çmime kombëtare. Vetë Agimi në një intervistë është shprehur:” Juritë më mësuan keq, më jepnin çmime gjithmonë, madje ka ndodhur që brenda festivalit këngët e mia kanë marrë çmimin e parë, të dytë dhe të tretë”. Vargjet e poetit Agim Doçi u ngjitën edhe në skenën muzikore më të madhe europiane. Me vargjet e këngës “Imazhi yt” dhe zërin e këngëtares së talentuar Anjeza Shahini, në vitin 2004 Shqipëria arriti të merrte renditjen më të lartë deri tani në Festivalin europian të këngës, duke u vlerësuar me 106 pikë dhe pozicionuar në vendin e 7 nga 24 vende konkurruese. Ndërsa kënga “Më merr në ëndërr”, e kënduar nga Kejsi Tola, me tekstin e Agimit, u rendit në vendin e 17-të në Eurovizionin e vitit 2009. Agim Doçi ishte autori i preferuar i teksteve të disa nga këngëve më të dashura të shqiptarëve: “E duam lumturinë”, kënduar nga Parashqevi Simaku; “Nata”, kënduar nga Aurela Gaçe; “Loçka jeme”, kënduar nga Albërie Hadërgjonaj; “A do të vish”, kënduar nga Luan Zhegu; “Ma ke prish gjumin e natës”, kënduar nga Sabri Fejzullahu dhe Ledina Çelo etj.
Bashkëpunimin më të madh poeti Agim Doçi e ka patur me kompozitorin Edmond Zhulali, Mjeshtër i Madh, me të cilin ka shumë këngë të festivaleve në Shqipëri, si dhe shumicën e këngëve kushtuar Kosovës. Janë mbi 100 këngë për luftën e Kosovës, ndër të cilat “A vritet pafajësia”, kënduar nga Leonora Jakupi; “Ti Shqipëri më jep nder”, kënduar nga Kastriot Tusha dhe Manjola Nallbani; “Marrshi i UCK-së”, kënduar nga Arif Vladi, etj.
Si mjeshtër i vargut, Agim Doçi është autor i vëllimeve me poezi: “Hajde dru me pre”, “Rrëzuar mbi vetminë”, “Rituali i kryqëzimit”.
Si skenarist është autor i disa dokumentarëve televizivë: “Dosje për Nako Spiron”; “Enigma e madhe”; “Luk Kaçaj – vrasja e artistit”, për akademik Dhimitër Shuteriqin; “Më shumë tituj se sa jetë”, për Panajot Panon. Skenarist në kinokomedinë “Fejesa e Blertës”; “Vizion 2000” (1996); krijues i himneve futbollistike për ekipet “17 Nëntori” e “Vllaznia”. Dëshmohet dhe si krijues i himneve “Marshi i Policisë Ushtarake” dhe i tetë dokumentarëve “Shqipëria në NATO” etj. Agimi e ka kryer me shumë përkushtim punën edhe si gazetar profesionist, në shkrime me shumë vlerë, si nga tematika dhe nga mjeshtëria artistike. Agim Doçi ishte polemist i lindur, mjeshtër i gjetjeve të argumenteve bindëse gjatë debatit, qytetar kurajoz që e thoshte fjalën kudo ku i jepej mundësia. Ai e ngriti në art polemikën, madje e theksonte vazhdimisht vlerën e saj, duke cituar një urtësi mirditase se “mallkimi ma i madh asht me të vdek fjala”.
Fjala e Agim Doçit nuk ka vdekje. Ai e ka shënuar emrin në repertorin e zgjedhur të festivaleve muzikore të pesëdhjetë viteve të muzikës shqiptare e përtej saj, në veprat e tij me poezi, skenarët televizivë, në qindra shkrime të botuara në median e shkruar, në debatet e shumtë televizivë dhe bisedat në studio për letërsinë dhe kulturën në përgjithësi, duke u përjetësuar me artin e vet. Por ai nuk ka ngurruar të shfaqë mendime apo kundërshti edhe ndaj mënyrës se si po qeverisej Shqipëria ndër vite. Për vlerat e larta të poezive, shkrimeve e të drejtimit në gazetari, i është dhënë Çmimi i Madh i Mediave nga “Centre of Exellence Defence” të NATO-s. Është dhe fitues i Çmimit të Madh Poetik (2002) në Bellinzona të Zvicrës. Presidenti i Republikës së Shqipërisë i ka akorduar Agim Doçit titullin “Mjeshtër i Madh”(2015). Është vlerësuar me shumë tituj e dekorata nga qeveria e Kosovës, Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës, Organizata e Veteranëve të Luftës në Kosovë etj.

POEZIA QIELLORE E ATË PJETËR MESHKALLËS

June 27, 2024 by s p

Nga Visar Zhiti

Doli “Vepra Letrare” e At’ Pjetër Meshkalla S.J. “Poezi dhe prozë”, nga “Biblioteka Zoja e Shkodrës” dhe “Botimet Fishta”. Botuesi Frano Kulli jep lajmin e mirë duke falënderuar “përkujdestarin e botimit Dom Vlash Palaj, përgatitësit e tij z. Andreas Dushi dhe Gjovalin Çuni dhe poetin Visar Zhiti për parathënien e ndjerë”, që po e nxjerrim për lexuesin tonë.

Ne jemi rinia,

jemi çeta luftare,

na ngrohë pafajnia

në flakën bujare.

…këngë është apo përbetim rreth një zjarri? Nga vijnë e kush i solli ato fjalë? Po ato flakë mos janë më shumë brenda një krahërori me kumte si të këngës? Gjuhët e flakës bujare a mos mbartin atë dritë që ka mbi 2000 vjet që përhapet ndër njerëz nga brezi në brez, të shpirtit të shenjtë që ra nga lart në formë flakësh, kur Krishti kishte 50 ditë që kishte ikur në Qiell? Dhe kur sheh që këto vargje kanë në fund vitin 1943, pra, janë shkruar në kohën e Luftës së Dytë Botërore, kur popujt dhe vendet digjeshin në të tjera zjarre të përbindshme, mes breshërisë së plumbave dhe të bombave dhe Shqipëria jonë e vogël ishte e pushtuar dhe rrezikoj përsëri.

Mes atij kaosi të frikshëm dhe gjëmimeve të tmerrshme e gërmadhave, ndien zërin njerëzor, ai mbeti, qoftë dhe në një strofë shqip dhe beson te pafajësia, te bashkimi në çetat shpirtërore, me frymën e Hyut, për paqen e madhe e të përbashkët. Përndritshëm kupton edhe më shumë se ka diçka të përhershme të njeriut, të pashkatërrueshme nga luftrat dhe pandemitë, nga murtajat – armë dhe sëmundje kolektive, ideologjitë që marrin pushtet nëpër epokat e errësirës, totalitarizëm, kur jeta rrethohet me tela me gjëmba, me diktaturë dhe në gjuhë, me djegie librash e vrasje poetësh, me realizëm socialist, me ato manifestet e urrejtjes e të shkretimet, etj. Po Ne jemi rinia – na thotë kënga, dashuria njerëzore dhe përtëritja e saj…

Ti, Lajmëtar, që bje “Lajmin e Mirë”.

Po kush e risolli kumtin? Ne, dhe s’jemi pak, e dimë emrin e Atë Pjetër Meshkallës dhe shtohemi, edhe pse rrallohen ata që e kanë njohur si meshtar apo dhe më herët, që kur ishte student i shkëlqyer në Austri e me studimet e mëtejshme për teologji në Itali, që mund të kenë bashkëbiseduar në Shkodrën e tij apo maleve të Veriut a ndokund në Europë, por dhe në luftë e më pas në ferrin e të gjallëve, nëntokë si të burgosur, pastaj në lirinë e mjerë, në miqësitë e rrezikshme, në paqen me vrasësa, etj, por janë dhe engjëjt që vazhdimish e shohin në botën e përtejme, në Qiell, martirët që bisedojnë me të parajsisht, pa fjalë, por me dritë etj, etj. Desha të thosha se Atë Pjetër Meshkalla ishte jo vetëm një pasionant i besimit dhe i dijes, një qëndrestar kundër së keqes, por mbetet dhe një ikonë rrezëllitëse …I riu që do të dijë edhe më, zbulon tek Atë Pajetër Meshkalla dhe patriotin e ndershëm mes patriotëve, intelektualin, mendimtarin, historianin, gjuhëtarin, njohësin e letërsive, aq sa të urtë në kuvende, i përshpirtshëm në mesha, kundërshtar i luftës dhe i pushtimeve, i perandorive që përjetoi, asaj otomane në fillim, që ia ndjeu shtypjen kur ishte fëmijë dhe pa fundin e saj, ndërsa kur u rrit dhe pak, pa Luftën e Parë Botërore, më pas Të dytën, u përball me fashizmin dhe nazizmin, që fuqizoheshin çmendurisht si perandori, pa u bërë dot si të tilla, po kështu vuajti dhe pas luftën pa paqe, pushtimin më të vonë e të rëndë nga të vetët, dua të them nga bashkatdhetarët, që vendosën diktaturën e të pafeve, që e bënë Shqipërinë pjesë të perandorisë komuniste dhe e shpallën si vendin e parë dhe të vetëm ateist në botë.

Atë Pjetër Meshkallën e dënuan atëherë jo vetëm si kundërshtar, por si misionar të Krishtit, madje dy herë, herën e parë i dhanë 10 vjet burg dhe herën e dytë 15 vjet burg dhe ai, aq sa i përunjur, po aq dhe i pamposhtur, vazhdimisht lartësohej deri sa iku lart dhe, edhe me mungesën e vet, tani lufton me perandorinë e harrimit duke frymëzuar në luftën kundër së keqes, që po nuk e kujtuam, do të përsëritet, dihet.

Mos t’i ndahemi dritës, të vrapojmë…

Tronditemi dhe mrekullohemi me jetën e Atë Pjetër Meshkallës, ngjan me një poemë, si një pelegrinazh drejt dritës.

Dhe të vjen të pyesësh: po ku është poezia, ajo e tij, e shkruar nga dora e tij? E ndjen se duhet të jetë në një formë a në një tjetër, se e tillë është lënda e jetës së tij, pa mungesa, e përplotësuar virtytshëm…

Dhe magjepsemi prapë që At’ Pjetër Meshkalla vërtet ka shkruar poezi. Na vjen mirë që Kisha e tij vazhdon të punojë dhe në këtë drejtim, që kjo vlerë të dalë, të njihet, edhe pse jo në kohën e vet, por çdo kohë është dhe duhet të jetë e poezisë.

“Para se të ndërronte jetë, i ka mbledh’ dhe rendit të gjitha poezitë e tij në një fletore, të cilën e ka konceptuar si libër. Dhe i jemi përmbajt’ asaj fletoreje, në renditje e gjithçka tjetër”, më shkruan në emër të Dom Vlash Palaj shkrimtari 20 vjeçar Andreas Dushi, bashkëqytetarë të Atë Pjetër Meshkallës, përkujdesës të botimeve për atin.

Pra, poezia e tij është një zbulim i vonë, që i ngjan dhe një risie. Janë shkruar gjatë shekullit që shkoi, të XX, ku më e hershmja, duke u nisur nga sot, daton para 101 vjetësh, në 1920, kur autori ishte 19 vjeç dhe Shqipëria kërcënohej nga një copëtim tjetër, i këndon “Burimit të jetës” si zanafillës përbashkuese, që e sheh te lindja dhe vdekja e Jezu Krishtit, ndërsa poezia më vonë është e vitit 1982, 6 vjet para se të mbyllte sytë përgjithmonë, ende në diktaturë, kur perandoria komuniste po i afrohej shembjes.

Në fakt në atë poezi ai ka rimarrë një tjetër të veten, të vitit 1927, “Kënga e Isaisë”, e profetit që parashikoi ardhjen e Krishtit. Po poeti çfarë donte të (ri)parashikonte? Aty janë dhe kredo-ja e tij dhe besnikëria e tij, që duket sikur nuk i nxë dot vetëm një jetë, sidomos kjo tokësorja dhe koha pret çarjen e amdhe.

Mos t’i ndahemi dritës, të vrapojmë,

qe, po çfaqet e Zotit lavdia,

rruga e tij asht mëshira e shërimi,

ligji i ri: vllazënimi e dashnia.

Dhe kjo rithuhet në kulmet më të errëta të natës së diktaturës. Poezia sigurisht që është mbajtur e fshehur, mbas dy burgjeve të tij të gjata, kur, ndërkaq institucionet fetare, kishat dhe xhamitë, jo vetëm qenë mbyllur, por dhe i kishin shndërruar në kinema, pallate sporti, magazina e depo armësh të reparteve ushtarake, ndërsa shumë klerikë i kishin pushkatuar, të tjerët vuanin burgjeve të rënda.

Jeta asht për të gjithë betejë,

besniku çmohet

kur nuk ligështohet,

kur si ari në zjarr të shkëlqejë.

Edhe kjo poezi e 1927-ës është rimarë ndër duar dhe në 1965, jo vetëm si temë, por si porosi më shumë, se pikërisht dy vjet më pas sundimtarët do të urdhëronin t’u vihej kazma kishave xhamive dhe teqeve për t’i zhbërë, gjithsej 2169 të tilla, që s’ishin thjeshtë vetëm objekte kulti, por dhe vepra të kulturës, të një arkitekture të hershme, orientale dhe perëndimore, me origjinalitetin vendas, me kryqe e ikona të mrekullueshme e me botime të rralla. Iu vu flaka e djallit nën shembullin e revolucionit kulturor kinez, që s’ishte as kulturor e as revolucion, por ligësi katastrofike deri në absurd.

Poezia e Atë Pjetër Meshkallës është vetëm e prajshme. Një pjesë të mirë të tyre ai na e paraqet si përshtatje. Pra, janë marrë nga andej ku lëvrohej një poezi e tillë gjatë mijëvjeçarëve të krishtërimti. Në kulturën Perëndimore sigurisht. Për atë që kishte nevojë vendi, për atë frymë. Dhe më shumë se punë poeti, ky ishte një akt misionari.

Por ato më shumë janë rikrijime të temave biblike, këngë që kanë frymëzimin dhe forcën e fjalës shqipe.

Shumica e poezive të atë Pjetër Meshkallës kanë në fund të shkruar vendin Shkodër, përveç njërës që ka Torino 1926. Shkodra s’është thjeshtë vendlindja e tij, por dhe vendlindje poetësh kombëtarë, e historisë dhe e miteve, e Rozafës dhe legjendës së saj, më e bukura në botë për nënat dhe

përbri Rozafës… Maria…

dhe qielli përsipër Kalasë, ku duket sikur ruheshin ende fërgëllimat e flatrave te engjëjve, të cilën morën Zojën e Këshillit të Mirë nga kisha e saj dhe e çuan në bregun tjetër të detit, jo vetëm që t’i largohej pushtimit otoman, që nisi nja 5 shekuj më parë, por shkonte në Europën Perëndimore, me të cilën udhëheqësi ynë, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, e kishte lidhur atdheun përgjithmonë.

Zoja e Shkodrës, Pajtorja e shqiptarëve, do dëgjonte rënkimet dhe klithmat për liri që vinin nga dheu amë, lutjet e përbashkëta, që Zoti të na mbronte. Ajo do të kërkonte ndihmë duke qenë vetë ndihma më e thellë, brenda në gjak dhe shpirt.

“Nanë ktheju!” – lutet poeti, gjë të cilën do ta përsëriste dhe Shenjtja jonë Nënë Tereza në kishën në Genazzano pranë Romës, ku bujti Fugura e saj.

Altar do të kishte në çdo zemër, ashtu si në vargun brilant të Meshkallës, në mes të lulënajeve qiellore.

Shkodra kështu është një truall i fortë shpirtëror, kështjellë e katolicizmit shqiptar dhe e identitetit kombëtar, metropol i kulturës dhe i harmonisë proverbiale mes besimeve, të krishterë e myslimane si e gjithë Shqipëria, që Papa Francesku, pas vizitës që bëri në Tiranë në 2014, në postdiktaturë, do ta quante “vëllazëri fetare”.

Atë Pjetër Meshkalla nuk ishte, por fletorja e poezive të tij priste. Kishte ardhur koha e saj. Atë që ai kishte besuar, për të cilën ishte lutur pa rreshtur. Prandaj dhe poezia e tij duket si e larguar nga ngjarjet e përditëshme, kalimtare, si të thuash ato tokësore, me kronikën e përgjithshme, sado të rënda që të ishin, po kështu dhe nga bëmat e autorit, nga detyrat e tij, që ai i shikonte si detyra.

Poezia e Meshkallës është si më e afruar me Qiellin, realitet është dhe ai, që ka të bëjë më shumë me të përjetshmen.

Ai i është përkushtuar Birit të Zotit, Jezu Krishtit, adhurimi për të është dhe për nënën e Tij, Shenjten Marie.

Ndërkaq poezia e Mesjkallës është jetësore, ku fryma universale e Hyut është aq e fuqishme. Edhe kur kjo poezi duket si e larguar nga fati vetanak i autorit, ajo është pjesë e fatit të tij, vetvetja e tij qiellore.

Prapë ndërkaq, ai te Krishti në tokë, hero dhe martir, sheh dhe gjithë të përvuajturit e botës, të përndjekurit e të burgosurit deri edhe bashkëvuajtësit e tij, miqtë, një pjesë të pushkatuar, por edhe veten pa veten, në tokë dhe në Qiell bashkë.

Mbi Golgotha kryqëzue,

me dhunë e gjak mbulue,

rri Biri, fli për ne,

burim i jetës së re.

Nga shpirti i tij ushton zani,

drejt Atit një herë fshani…

mbi parzëm kryet pushoi,

e vdekjen përqafoi…

Kjo është ajo poezia e tij e para 101 vjetëve në Shkodrën e tij, një shujtë shpirtërore, ku vargu biblik “vdekjen përqafoi”, aq sa fillim i jetës së përtejme, kumbon parashikues dhe mortor për jetën e tij të këtejme.

Sa herë At’ Meshkalla do ta përqafonte vdekjen, edhe pa u trembur, edhe duke e dashur, edhe si prift, edhe si i dënuar, duke e parë edhe si fund të torturave, zgjidhje divine, ndërprerje dhe vazhdim i tillë, mister shplodhës ashtu siç do i Madhi Zot.

Poezia e Meshkallës edhe pse e pakët, e kufizuar në të pakufishmen, në vokacionin e tij, ai i jep kohë dhe vend përsiatjes filozofike, si një dimension i reales dhe abstraktes bashkë. “Ku mbaron filozofia, fillon poezia” – kështu e zgjidh enigmën ai duke u dhënë pas të dyjave për t’i bashkuar siç ka b;erë në poezinë e tij të vetme drejtpërsëdrejti filozofike, kushtuar Aristoltelit, duke e pasuruar këtë lëmí në poezinë shqipe.

“Mendim i mendimit”,

Mendimi i tash-it etern!

Pa të asht veç hiçi,

nëpër të Gjithësia…

E tanishmja e përjetëshme. E mundëshme nga fuqia supreme. Ruajtja e së tërës universale. Dhe me besimin e Meshkallas në zbulesat e të vërtetave, që aq sa janë jashtë nesh, po aq janë dhe brenda nesh, natyrë dhe mister, frymë dhe mistikë dhe Fjalë e Re, Beslidhje e Re, aq sa biblike, po aq dhe art dhe shkencë, edhe poezi, të cilat në gjithçkanë e tyre s’janë dialektikisht në kundërshti me njëra tjetrën, por janë dhe pranëvënie në harmoni mrekullie.

Vetëm mbi-Natyra

me zanin e Revelacionit të Mistikës

mund të na bijë

një “Fjalë të Re”…

Duke qenë siperane, më pranë reve se baltës, poezia e meshkallës a thua ka ikur kështu larg nesh?

Jo, ai i ka ruajtur poezinë nga mizerja e regjimit mbi atë copëz toke të përvuajtur, të dhembshur dhe të dashur, që quhet vendlindje, atdhe. Ka ruajtur shpirtin. Jo vetëm të vetin.

Dhe as i shkon ndër mend nëse do të mund të quhet poezia e tij disidente a jo, edhe pse ai e ka shkruar atë kur Shqipëria kishte Kushtetutën më të egër në botë, çnjerëzore, aq sa ndalonte dhe dënonte liritë e të drejtat e njeriut, edhe atë të besimit fetar, që më shumë se sa me një kushtetutë ngjante me kodin penal.

Pjetër Meshkalla atëhere vetëm fshehurazi mund të thirrej “atë”, por ai guxonte dhe shkruante urdhëresa të ndaluara: ligji i ri: vllazënimi e dashnia. Ishte koha kur sundonin ligji i armikut dhe i urrejtjes.

Burgu: ky varr që më ndryen për së gjalli…

Poezia e Meshkalles vërtet duket dhe ashtu është, pa “biografinë” e autorit, pa ditarin e vuajtjeve të tij, dënimet e burgjet e torturat, atë persekutim të pandërprerë. Siç duket ajo ishte paracaktuar për të qenë larg si “poezi e Qiellit”, megjithëse autori jetoi dhe vuajti në burgjet infernale të një atdheu-burg.

Edhe në poezinë e Meshkallës përmendet burgu, dy herë na del si fjalë, një herë kur është duke u lutur që tingujt e kambanës së kishës së tij të vijnë deri atje ku e kanë mbyllur, në burgun tim, kështu thotë, ndërsa në rastin e dytë burgu sikur është i universalizuar.

Lindi Krishti në zemrën time,

më pruni pagje e dashuni,

edhe shenjtja jonë Nënë Tereza kështu e shkruan fjalën paqe – pagje.

Më veshi forcë e ngushëllime,

zhduku errësinën e burgut të zi.

Ashtu ishte burgu si varr i të gjallëve, ku

Vyshket edhe zemra e shkretë,

porsi bari për nën kosë…

Një nga krahasimet më të trishta në poezinë shqipe. Shfaqet kosa shtrigane, jo e vdekjes, por e vrasjes së njeriut nga njeriu, jo vetëm me plumb, por dhe me rraskapitjen terminale nëpër burgje. Ku dhe këtu autori shtrydh poezi, që dhemb….

Si poezi të fundit në fletoren e tij Atë Meshkalla ka lënë atë që s’është e fundit në kronologjinë e tyre të të shkruarit, por një më të hershme, të Shkodrës se 1934-ës, kur Shqipëria ishte mbretëri, por siç duket ajo ka më shumë nga amaneti i fundit i tij shpirtëror, por dhe i pari, lutje burimit të jetës për një tjet;er mbretëri, atë qielloren:

Të falem Maria! Nëpër të jetës vala

që prej fëminisë sime, o Mari, t’u fala,

e der’sa të fiken njikto buzët e mia,

“Të falem Maria!”

Jehona e atë Pjetër Meshkallës

ndër ne

Gjenerata ime që lindi dhe u rrit në diktaturë, nuk mundi t’i dëgjonte nëpër shkolla e aula vargje të atilla për shenjtërinë e emra të atillë, të praruar me shenjtëri. Ishin të ndaluara. Edhe pse studiova për gjuhë dhe letërsi shqipe dhe ku, në Institutin e Lartë të Shkodrës së Atë Pjetër Meshkallës, por poetët e klerit katolik, ata që ishin futur burgjeve apo i kishin pushkatuar, edhe po t’i përmendje, shihej si një gabim i dënueshëm.

Varrin e poetit kombëtar, Atë Gjergj Fishtës, në kishën e tij e kishin prishur, eshtrat ia kishin flakur në lumin Drin, kishën vetë e kishin kthyer në kinema “Punëtori”, ndërsa më tej, Katedralen e Shën Shtjefnit, më të madhen në Ballkan, e kishin bërë pallat sporti, ku ne, studentët e atëhershëm, zhvillonin orën e fizkulturës. Por tavanin nuk e kishin zhbërë dot ashtu si qiellin, që nuk e mbërrini, e kishin lenë siç ishte, përndritës si ëndrra, me ngjyrat katolike të Rilindjes Europiane.

Kujtoj, jo pa habinë e studentit ende, që ndonjë nga pedagogët na thoshte me zë të lartë ateistik se në këtë auditor, ku ne ishim, u ishte bërë gjyqi priftërinjve, kundërshtarë të pushtetit popullor…

Ishte fjala dhe për Atë Pjetër Meshkallën, pa na treguar në leksione se si ishte përgjigjur ai: “Ju më dënoni sa të doni, mbasi mue s’keni se çka më bani… sepse ju shpejt keni për të mbarue, mbasi shoqi shoqin keni me hangër e aty asht edhe fundi i juej. Feja e Krishtit s’mbaron kurrë!”.

Pas kësaj do ta dërgonin në burg. Ndërsa ne, brezin e ri, siç shihet, po na jepnin mësim në salla gjyqesh për t’u bërë ose me persekutorët ose me të persekutuarit.

Në dekadat më pas, edhe mua do të më dërgonin në burg, të dënuar me 10 vjet heqje lirie për poezitë e mia, “të trishta, kundër realizmit socialist”.

Në burg do të shihja priftërinj dhe hoxhallarë të burgosur, do të njihesha kur pastronte tryezat e mencës së burgut, atë që më pas do të shpallej si kardinal nga Papa Francesku dhe kur? Kur pikërisht unë do të isha titullari i ambasadës së Shqipërisë në Vatikan, pranë Selisë së Shenjtë. Një mrekulli që nuk do të guxonim as ta ëndërronim atëherë. Dhe do të dëgjoja dhe për Atë Pjetër Meshkallën. Pa e takuar kurrë… Në librin tim të shumë viteve më vonë, që do ta quaja burgologjia “Rrugë e ferrit”, kam dhe një pjezës, ku shfaqet vetëtimthi dhe Atë Pjetër Meshkalla në burgun e tij të parë, në Burrel, kur atje një ministër i arsimit i viteve të Luftës së Dytë Botërore, do të futej në grevë urie:

…Në uri kishim qenë gjithmonë. Xhevat Korça donte të protestonte ndaj padrejtësive dhe ndaj diktaturës së pamëshirshme. T’u tregonte xhelatëve, dhe jo vetëm atyre, se mbi vetë jetën ka dhe fuqi të tjera më sipërane, të paprekshme, ka dhe moral, dhe personalitet, dhe liri të brendshme. Shteti i posedon jetët edhe vdekjet e njerëzve, megjithëse gjithkushi ka në dorë diçka nga jeta e vet, pak më shumë nga vdekja, por nga qëllimi i tyre i fshehtë akoma më shumë, në mos të gjitha […].

Njeriu i shtrirë po tretej edhe më. Sytë i qenë zmadhuar dhe buzët plasaritur… Kishte filluar mavijosja. Pamja e tij aty ishte e pazakontë në të pazakonshmen e burgut… Mbase ishte shpejt për të vdekur. Ç’duhej bërë? Vdekja është jotja, po ne jemi bashkë, përreth vdekjes sate. Si ta çbindnin Xhevatin? Ç’mendonte at Pjetër Mëshkalla? Jezuiti i urtë u afrua te dysheku i kashtës. U ul në gjunjë aty. Skenë biblike, tronditëse:

– Vlla, Xhevat, të lutem, mos me e humbë shpirtin… hiq dorë! – u dëgjua ulët zëri i tij dhe sikur u ndezën qirinj përreth. Heshtje e thellë. Kishin ngrirë të gjithë në pritje të përgjigjes.

– At, falemnderit… të kam mik… – zëri i Xhevatit kishte një si ngjirje dhe mekje, sikur të qe fërkuar me gurë varresh, atë mister. – Unë po vazhdoj rrugën e nisur… që të mos bëhem lodër e shtypësve…

Atit i rrodhën dy pika lot.. At Mëshkalla e puthi në ballë njeriun e shtrirë dhe u largua mbrapsht, i përkulur paksa.

Tablo biblike. Lotë dhe puthje kishte Atë Pjetër Meshkalla në burg. Dhe vezullimin e tij në terr. Ai dhe atje ushtronte profesionin e vet si ushtar i Krishtit, në shërbim të nevojtarëve e të mjerëve, do të shkruante bashkëvuajtësi i tij, shkrimtari që do të arratisej pas burgut për në SHBA, Arshi Pipa. Atë Pjetër Meshkalla vetëm guxonte dhe po aq kishte dhe mëshirë, natyrshëm, pa e ditur as vetë ndodhta se kur po guxonte dhe kur po mëshironte. Bënte detyrën. Dhe e dinin që ai u kishte dërguar dhe letra sundimtarëve, të parit, Enver Hoxhës, dhe të dytit, Mehmet Shehut, ua kishte thënë hapur që po bënin krime mbi popullin e tyre, që ai i kishte dalë në mbrojtje. Ato letra janë kundër-akuza ndaj diktaturës dhe mbeten dokumente të rëndësishme në dosjen e madhe të qëndresës deri në martirizim. Atë Pjetër Meshkalla vazhdonte kështu t’u binte kambanave. Ato kumbonin moral dhe porosi. Porosi të rëndësishme që i gjejmë dhe në poezinë e tij, aq sa të thjeshtë, po aq dhe mallëngjyese, me shëlbimin e shpirtit. Një urdhëresë që i duhej tokës, i një realiteti të përhershëm:

…sillni shpatat në parmenda,

theni shtizat për kosa, në punime!

Shpatat në parmenda. Një porosi që gjendet e shkruar dhe në Organizatën e Kombeve të bashkuara. Punë. Kundër luftës. Kundër apokalipsit të urrejtjes mes njerëzve. Vjen që nga Bibla. Në Besëlidhjen e Vjetër Noe, me të dalë nga arka e tij në stere, e nisi me punë, gjëja e parë që bëri, mbolli një hardhi. Si metaforë e jetës, e ngazëllimit të saj, shpjegojnë psikologët modernë, se vreshta është ushqim, rrush dhe verë dhe kulturë.

Porosi kjo shumë më e vlefshme për Shqipërinë sot, që ka nevojë të punojë, e rropatur nga diktatura ateiste dhe mashtrimet posdiktatoriale.

Me metaforën e kthimit të shpatave në parmenda, si rrjedhojë edhe urrejtja doktrinare detyrimisht kthehet në doktrinë të mirëkuptimit, në dashuri për punën e njëri-tjetrin, për të cilën ka aq shumë nevojë shoqëria jonë.

Së bashku. Ashtu siç i panë rrugëve të Parisit së fundmi në një takim ndërkombëtar hoxhën dhe priftin ortodoks e atë katolik e dervishin, të katër shqiptarë, krahë për krah, me ato veshjet e bukura e me ngjyra, teksa njerëzit i shikonin me adhurim.

Kleri shqiptar vinte nga një persekutim i madh. Shumë nga martirët e Kishës tonë Katolike, bashkëpunëtor i të cilëve mbetet dhe Atë Pjetër Meshkalla i ynë, janë shpallur “të lumtur” nga Selia e Shenjtë, i ndjejmë në prag të shenjtërimit.

Në vend të një përfundimi

Një prift tjetër, Dom Zef Simoni, studiues i letërsisë, në librin e tij kritik “Letërsia shqipe e pame ndryshe”, i jep rëndësi të posaçme formimit katolik si kulturë. Duke bërë një ekskurs letrar nëpër rrjedhat e kohës, që në fillimet “me Shën Jeronimin e me një letërsi katolike e atdhetare me shkrimtarët e dalluem të Veriut, si: Barleti, Biçikemi e në shekullin XVI Buzuku, Budi, Bardhi dhe i shquemi Imzot Bogdani me veprën “Çeta e profetënve”, etj. Dom Zef Simoni, bashkëvuajtës yni në burgjet e diktaturës, është i pari që hap në një histori të letërsisë shqipe kreun “DISIDENCA”. Mes të tjerash ai trajton dhe “Letërsi e Grupit të Spaçit”, pra shkrimtarët e burgjeve dhe të internimeve…

Ne tani kemi dhe “letërsinë tjetër”, që sipas meje, krahas Realizmit Socialist zyrtar, zhvilloi atë që e kam quajtur “Realizëm i dënuar”.

Në fund të fundit letërsia shqipe është një e tërë e përbashkët.

Libri i Atë Pjetër Meshkallës, parë në këtë optikë, është i një prurje me burim të dyfishtë, pjesë e krijimtarisë së shkrimtarëve të Klerit Katolik, e nisur në vitet ’30 si dhe e atyre autorëve që vuajtën burgjet e diktaturës më të egër në Europë, pas Luftës së Dytë Botërore. Shpesh në autorët shqiptarë ishin të njëjtët ata të qelave të kishës me të qelive të burgjeve.

Atë Pjetër Meshkallën si poet do të doja ta vendosja mes emrave të poezisë së atyre që u dënuan, që shkruajtën fshehurazi nëpër burgje, sado e pa besueshme të duket, është e vërtet kjo, e di, se vetë kam nxjerrë rreth 300 poezi fshehurazi nga andej, ndërsa shumë vite më parë poeti dhe filozofi Arshi Pipa, që u arratis, kishte marë me vete “Librin e burgut” të tij dhe e botoi në Romë, në 1959. Në burg kanë shkruar poezi dhe poetët Lazër Radi, Pano Taçi, Kasëm Trebeshina, etj, dhe në librat e atyre poetëve të njohur që vuajtën burgjeve si Zef Zorba, Jorgo Blaci, Jamarbër Marko, Frederik Rreshpja, ka nga ajo dhimbje infernale,

Në Shipëri janë pushkatuar poetë si Dom Lazër Shantoja, Dom Ndre Zadeja, Atë Vicens Prennushi, martirë të lumturuar, Baba Ali Tomori, Osoja i Vogël, Trifon Xhagjika, dy shokët Vilson Blloshmi e Genc Leka si në balada, Havzi Nelën e varën, po kur i çuan t’i ekzekutonin, s’dihet ç’poezi ulëritëse do të kenë mare me vete në gjak, që do të rridhte nga vrimat e plumbave mbi dheun që do t’i mbulonte.

Sa ka të mbulur kështu letërsia shqipe! Më e madhe është ajo që nuk u shkrua dot. Prandaj dhe ne e ngjyejmë penën dhe në gjakun e tyre dhe ia deshmojmë botës..

Libri I ate Pjetër Meshkalles vjen si zbulim dhe risi, e perseris

Oh, sa bukur kumbojnë e gërshetohen

prej fijeve të padukshme të infinitit,

zanet e rruzullit! Oh, sa e fuqishme

bashkohet e Universit brohoritja.

Për fat poezia e Meshkallës ka gëzimin që nis nga vetja e përhapet në univers, që vjen nga universi e futet në poezi, një brohërimë krishtlindjeje dhe pashkësh të përhershme.

Chicago, Roselle,

Pranverë, 2021

PARAMITHIA, ATJE KU NISI MASAKRA GREKE NË ÇAMËRI

June 27, 2024 by s p

27 qershor 1944 – Apel për mos’harrim politikanëve dhe historianëve shqiptarë dhe europianë.

C:\Users\User\Downloads\Rasim Bebo, portret.jpg

Nga Rasim Bebo

Historian

Të vërtetat e pamohueshme

Masakrat në Çamëri janë një shkelje flagrante e parimeve njerëzore dhe një mospërfillje e turpshme e parimeve dhe e karakterit të luftës antifashiste. Masakrat në Çamëri u kryen në saje të bashkëpunimit dhe marrëveshjeve me gjermanët dhe me anglezët.

N. Zhango për këtë shkruan : “Dhespot i Paramithisë, Dorotheus, është përfaqësuesi i qeverisë greke nën mbrojtjen e autoriteteve gjermane, në bashkëpunim me kishën, gjenerali grek Ralis, komandant i forcave pronaziste dhe kolonel Tavullavis, ministër i brendshëm dhe kolonel Zerva, nënshkruan : “Policia e xhandarmëria greke vihen nën urdhërin e nazistëve gjermanë”.

Ndërsa analisti i problemeve ballakanike, Xhejms Petifer thotë : “…qeveria britanike ka një lidhje direkte me këtë çështje, sepse trupat e Zervës, të cilat kryen disa nga krimet më të rënda ndaj çamëve, krime luftë dhe mizori, çfarë është dhe e pranuar tashmë nga shumë njerëz në Greqi, pra, Zerva ishte nën krontrollin e C.M. Ëoodhouse, komandant i misionit britanik në rezistencën greke…Çfarë ndodhi në të vërtetë në Çamëri. Nëse shikon ushtarakët e tjerë britanikë të atashuar në rezistencën e asaj kohe greke, si Nigel Clive, i cili është një mik i imi, ai ka thënë : “…se ne kemi kryer gabime të tmerrshme, duke mbështetur Zervën në atë mënyrë…”.

Mes pushtuesve të ndryshëm, i shihte me indiferentizëm marrëdhëniet midis pushtuesve të rinjë (italo-gjermanë) dhe pushtuesve të vjetër (grekë). Ky qëndrim i shqiptarëve të Çamërisë, u konsiderua më i pranueshëm nga kjo popullsi, sepse nuk krijoi asnjë bindje për mbështetje as tek njera dhe as tek tjetra palë, për të fituar të drejtën e lirisë kombëtare.

Pas shpartallimit dhe asgjesimit të ushtrisë greke, më prill 1941 dhe vënies së shtetit grek nën vartësi të dy fuqive, të “Boshtit” : Gjermanisë dhe Italisë, çamërit dhe tërë shqiptarët prisnin me padurim të shpëtonin nga skëterra greke. Duke u nisur nga zotimet para luftës të bëra me aq bujë nga qeveria italiane, për Shqipërinë Etnike, për Kosovë dhe Çamëri. Me marrëveshjen gjermano-greke të 8 prillit 1941, kufiri shtetëror mbetej ai i caktuari më 1913. Kështu Çamëria mbeti brenda kufirit grek.

Meqë vuajtjet e ndryshme të bëra nga grekët po dendësoheshin dita-ditës, për palën shqiptare nuk mbeti shteg tjetër shpëtimi, veç organizimit të vetëmbrojtjes së përbashkët në shkallë krahine. Në korrik 1942 u arrit të ngrihej Këshilli i Përgjithshëm i Mbrojtjes, organizëm politik, administrative e ushtarak me qendër në Gumenicë dhe me degë në shkallë rrethi në Filat, Margëlliç, Paramithi e Pargë. Në krye të Këshillit u zgjodh Mazar Dino dhe nënkryetar për mbrojtjen Nuri Dino.

Këshilli i Përgjithshëm i Çamërisë përbëhej nga 42 vetë :

Anëtarë për drejtësinë, Av. Spiro Xhakulla , Paramithi.

Prokuror, Mulla Murat Cane, Gurrëz.

Anëtarë për arsim e kulturë, Haxhi Sejko, Filat.

Anëtarë për financën Refik Pronjo, Paramithi.

Sekretar, Gani Mulla Bako, Paramithi.

Kështu, identik si Këshilli i Përtgjithshëm, u zgjodhën edhe këshillat nëpër rrethe, Filat, Gumenicë, Margëlliç, Paramithi, Pargë, Arpicë, Groboçar, Grikohor, Kurtez, Lopës, Luarat, Mazrrek, Varfanj e Volë.

Këshilli, si organ i tërëfuqishëm fuqizoi tërë unazat e pushtetit të deriathershëm grek…përfshi këtu korofillaqinë (policinë), gjykatën, prokurori etj. Rrëzoi flamurin grek dhe ngriti flamurin kombëtar shqiptar, hapi shkolla shqiptare etj.

Vendosja e kësaj administrate në Çamëri irritoi më shumë se çdo gjë tjetër qeveritarët e Athinës. Më 13 shkurt 1944 komanda gjermane lëshoi një dokument “ripushtimi i prefektuirës së Thesprotisë”.

Më 22 maj 1944 iu njoh Zervës të shtrihej në Epir, që nga Preveza e lart. Kështu që fati i shqiptarëve të Çamërisë kalon në duar e kriminelit Zerva.

Këshilli dhe komanda ushtarake mundën të rrisnin disi fuqinë mbrojtëse, në mars 1944. Numëri i luftëtarëve arriti në 600 vetë. Po këta ishin luftëtarë çamë që mbronin me vetmohim vatanin.

Me këmbënguljen e qeverisë greke dhe me përkrahjen e komandës gjermane, e përzunë atë njësi nga Çamëria përtej kufuirit. Në këto kushte rrezziku i vërshimit të zervistëve në Çamërinë e përtejme bëhej gjithnjë e më e mundshme dhe më e afërt. Agjenturat greke i shtuan përpjekjet për të mashtruar muslimanët me fjalët më të mira si : mos kini frikë, se s’ju nget kush as në një lule! Askujt s’ka për t’i hyrë gjemb në këmbë. Pastaj ju jeni me mall e gjë, si do t’ju ktheni krahët e t’i lini shkretë t’i hajë derri e dosa! Kishte shumë që i besonin dhelpëritë e tye, por, siç thotë Pukëvilli : “Kush mposhtet nga dëshira që të ndodhë, ashtu siç i pëlqen atij, e lejon veten të gënjehet”.

Këshilli ishte njoftuar nga shumë persona për grackën e përgatitur nga zervistët. Brenda datës 10 qershor 1944, Riza Nexhipi dhe Din Metmeri, erdhën nga Janina në Paramithi dhe bënë të ditur betimine Zervës : “Çamëve duhet t’u afrohemi dhe t’i marrim me të mirë që të mos na ikin nga duart deri sa t’u zëmë kufirin. Pasi t’i kemi mbyllur në vathë, jo vetëm nga njerëzit që nuk do të lëmë në këmbë shtruar, por do të shkojmë në thikë edhe macet e tyre”. Por fatkeqësisht nuk i vlerësuan krerët, si Myftiu Hasan Abdullai, Sali Hafyzi, Hafyz Abdulla Himi, Abedin Bako e të tjerë fjalëve të tij : “Grekërit u afruan tek dera dhe kanë vendosur të na shuajnë me kuç e me mac, të ikim sa janë akoma udhët të hapura” ! Iu përgjigjën : qeveria greke nuk mund të lejojë të bëhen këtu gjëra të tilla se turpëron veten e saj dhe njollos për jetë historinë e kombit të vet”, – përfundoi Myftiu Hasan Abdulahu. “Ato që thua ti, janë profka e pallavra të atyre që duan të na trembin që të ikim e t’u lëmë pasuritë tona”, – tha Sali Hafyzi.

Historiani Ibrahim Hoxha citon : “Më kot e lodhi frymën Riza Nexhipi me arsyetime të gjithfarëshme për t’u mbushur mendjen. “Qeveritë greke që nga 1912 e këtij as kanë përtuar e as janë turpëruar për të liga ndaj nesh. S’u ka ardhur hiç rëndë as për nderin e tyre e as të kombit. Përkundrazi, çdo herë e kanë ngrënë turpin me bukë. Që të mos vemi më tej, kur dhe si e harruat kaq shpejt internimin aq të egër dhe aq poshtërues që na bënë më 1940-1941 ? Me Italinë luftonin, ne na u vërsulën. Përse ? Se donin të na shfarsonin. Përse se patën për gjë turpin ? Pse s’u bënë merak për njollat ? Dijeni si bukën që keni ngrënë se, me t’u rivendosur pushteti i mëparshëm, grekërit do të vënë dorë jo vetëm mbi pasuritë tona, por edhe mbi kokat tona. Kush ua zuri dorën, kur zbuan për në Turqi më shumë se gjysmën tonë ? Kush u tha dot “JO” kur na grabitënm edhe kopshtet ?”.

Si e pa që s’u mbushej koka, mori familjen e vet dhe u nis për në Shqipëri. Atë bënë edhe tërë familjet që shpëtuan pa u dëmtuar. Gjendja erdhi duke u ashpërsuar përditë e më shumë. Njerëzia në mbrëmje nuk ishin të suigurtë nëse do të gëdhiheshin të gjallë. Kjo gjendje bëri që populli të mbidhej në xhaminë e madhe të Paramithisë. U ndeshën dy kundërshtarët kryesorë : Myftiu nga njera anë, që ngulmonte për të mos u shpërngulur dhe Mazar Dinua që këshillonte zhvendosjen për më të paktën në fshatrat më në thellësi e më të mrbrojtur si Mazrek, Kurtes etj. Meqë askush nuk lëshoi pe, Mazari i tha : “Ti bën haptazi punën e grekut, po një punë edhe më të rrezikshme që se bëjnë dot as vetë grekërit”.

Çdo ditë që kalonte mendimi për të ikur shtohej dhe për të ndaluar shpërnghuljen u përdor dinakëria greke. U ftuan në takim Myftiu i Paramithisë, Hasan Abdullai, Sali Hafyzi dhe Qazim Rexhepi. Takimi u bë në fshatin Popovë. Pala greke (EDESI) kryesohej nga Av. Lefter Strugari, në të bënin pjesë dhe dy oficerë anglezë që bashkëvepronin me Zervën. Se ç’u tha në të, s’u bë e njohur asgjë. Vetëm përflitej …njerëzia të mos ikte, ju japim fjalën e nderit që nuk do të ngitet kush etj.

Mjedisi aq kërcënues e tejet i vrerët për çamët muslimanë nxiti tek tuk si Trifon Bellua – fqinjë të vet Ibrahim Kadiut i tha : “Është urdhër. Janë betuar, kanë shkelur kryqin që të mos lënë gjallë asnjë nga ju, ikni sa më parë”. Edhe Kristo Bika i pati thënë Haki Bilalit “Ngrehuni e ikni një sahat e më parë, se zervitët janë betuar se çdo musliman që të zënë, të vogël a të madh, burrë a grua, do ta shkojnë në thikë, kushdo që u thotë qëndroni, mos u besoni”. Me këto njoftime ikën një pjesë e çamëve.

Për t’u mbushur mendjen kryetarit të këshillit të Çamërisë, për t’u shpërngulur, ditët e fundit i erdhi letër prej Janine nga Nuri Dinua, 24 orë para masakrës për shpërngulje Myftiut të Paramithisë nga komandanti mbrojtës i Margëlliçit Abdulla Kasimi, po kështu i erdhi njoftimi nga Gumenica dhe Vola, Kadiri Sadush Zëri, për t’i mbushur mendjen, por më kot.

27 qershori 1944 i Paramithisë pikon gjak

Rojet mbrojtëse të pakët të qytetit dalluan se gjatë natës së 26 dhe 27 qershorit 1944 zervistët po i afroheshin Paramithisë nga të tria anët : jug, lindje dhe veri. Në mëngjes herët, mbrojtësit e vendosur në Gallata, goditën kolonën që po zbriste në qytet nga ana e Shkallës. Shpërthyen breshëri të dendura pushkësh e mitralozi. Ishin të vendosur të luftonin deri në fishekun e fundit, pasi qenë të bindur se shpëtim tjetër nuk kishin. Mirëpo Dhespot Dorotheu, nënprefekt Kanellopulli etj., vrapuan tek Myftiu Sali Hafyzi dhe u mbushën mendjen për ndërprerjen e qëndresës, pasi zervistët do të hynin në mënyrë paqësore dhe nuk do të ngacmonin kërkënd. Myftiu Hasan Abdullahu dhe Sali Hafyzi e hëngën atë kokër ulli dhe së toku me Dhespotin e të tjerë u ngjitën në Gallata. U bënë thirrje luftëtarëve që të ndalonin zjarrin, duke u zotuar se zervistët nuk do të bënin as dëmin më të vogël dhe ia arritrën qëllimit. Zervistët u pritën në hyrje të Gallatës nga Dhespoti, Myftiu Sali Hafyzi dhe shumë parësi muslimanë dhe të krishterë.

Jani G. Sharra, (Istorian tis…f.660) citon : “Zervistët e Regjimentit të 16-të komanduar nga major Kranji, pas takimit në Mitropoli me Dhespotin, njoftuan : “Urdhërohen tërë ata që kanë armë që t’i dorëzojnë menjëherë se qetësinë do ta mbajë ushtria. Askush të mos ketë frikë. Këdo e quajmë vëlla. Duam të bahkëpunojmë dhe të ndihmojmë njeri-tjetrin. (Fletore “Bashkimi” Nr. 681, datë. 03. 07. 1947).

Rreth mesdite, kur ende nuk kishte mbaruar mirë dorëzimi i atyre pak armëve dhe kur tregtarët sapo kishin hapur dyqanet, zervistët grupe-grupe të përbërë nga comenjtë, dokenjtë, pantezenjtë, paskot e shumë të tjerë gjakatarë, të prirë nga oficerë u derdhën egërsisht mbi popullin (Kujtime nga Elmaz Asllani nga Paramithia, datë 1946). Ndër vrasësit ishin edhe : Prifti Andon, rrobaqepsja Athina Paco, samarbërësi Cil Coni, Nikollë Rafti etj. Ata qëllonin këdo që shihnin dhe vrisnin këdo që gjenin përpara. Me të dëgjuar krismat e pushkëve dhe të mirtalozëve, njerëzia ia dhanë në pikë të vrapit nga të mundnin për të shpëtuar secili kokën e vet : të shumtët u derdhën në anën perëndimore nga mendohej se nuk ishte mbyllur ende rrethimi. Pati raste që e njejta familje u shkëput në dysh si familja e Çafa Miles, ndërsa Çafai me njerin nga të bijtë, Sadikun dhe dy fëmijët e djalit tjetër, Hakiut, arritën të kalonin, ndërsa Hakiu me të ëmën, Salihenë ua prenë udhën. (u mbyll rrethimi) Hakinë e mbërthyen disa zervistë dhe në sytë e së ëmës e vunë poshtë dhe i prenë kokën si të dashit. Pastaj ngritën nga muri një pllakë të madhe guri dhe ia vërvitën mbi kohën e prerë dhe ia bënë petë. Salihanë e mbyllën në burg. Rrugët dhe sheshet u mbushën me të vrarë : 5 – 6 këtu, 7 – 8 atje, 10 – 12 më tej. U krijua një tmerr i pashembullt. Duke kërkuar shpëtim, njerëzit futeshin në shtëpitë e të krishterëve si në atë të Jot Barbës. Po për habinë e tyre ata vetë ua hanin kokën.

Dëshmitarja Fetije Saliu po nga Paramithia tregon se, kur zervistët u turrën të thernin Maksutin 6 muajsh dhe e ëma e mbuloi djepin e të birit me trupin e vet, zervisti i nguli thikën në kurriz e ajo u përplas pa frymë në dysheme. Djalin e madh të Fetijes dhe disa të tjerë i therën te sheshi para shtëpisë, kurse të shoqin ia therën në fund të shkallës. Motrën e Hasan Behlulit, tre djemtë e Hasan Dinos, ndër ta një 5 muajsh, dy çupat dhe të shoqen e Rexhep Malit, Ihin dhe Lihin i mbërthyen me perona në mur. Pasi vranë Mulla Cenin, argëtoheshin me të bijën. Në tërë Paramithinë dëgjoheshin kujet dhe vajet rrënqethëse, që shuanin jetë nën presat e thikave e të plumbave. Shnderonin kë u pëlqente; shumë të reja që të mos u binin në duar, i jepnin fund jetës: hidheshin nëpër puse dhe vetëmbyteshin apo binin nga dritare dhe mure e larta e vetë vriteshin. Një grua që s’u bind e dogjën të gjallë me benzinë. Djalin e dytë të Fetijes dhe disa të tjerë i çuan në Gallata, pasi i zhveshën, i vranë : njërin e kallën në gropë të gjallë. Shefqet Sulejmani (i datëlindjes 1926) nga Paramithia tregon: “….7 – 8 oficera zervist, pasi hëngrën e pinë për 2-3 orë në shtëpinë e Myftiut Hasan Abdullahut, e therën atë, të shoqen, të birin dhe të bijën. Të prirë nga Taq Strungari, e bënë copa copa plakun 80 vjeçar Shaban Gazirin. Dy vëllezër të fshehur në tavan, Ilmazi dhe Tahsimi, u spiunuan nga “miku” Thoma Faco, e i therën.

Dëshmi të mëtejshme e bëjnë edhe më kuptimplotë përcaktimin e Niko Zhangos : “Barbarizmën në Paramithi. Ditët që vijuan historia fsheh fytyrën e vet nga turpi” (libri, “Imperializmi anglez dhe qëndresa kombëtare” 1940-1945).

Siç është vënë në dukje, vrasjet shoqëroheshin edhe me përdhunime masive. Xhevdet Manopulli tregon se “shumë vajza i shnderonin përpara syve të nënave të veta”. Zervisti Popovit Cili dhe ca si ai, hynë në shtëpi të Sulo Tarit ku qenë mbledhur 40 gra dhe vajza dhe gjatë britmave dhe ulërimave të tyre, përdhunuan tërë ato që u pëlqyen, ndër to edhe Fyzrete Sulon dhe Sherife Fejzon. Fatime Pronjo, për të shpëtuar të bijën, Shyqyranen, nga përdhunumet prej Dhimo e Sotir Pasko, u dha atyre ç’kishte: 30 mijë dhrahmi, vathë dhe varse floriri.

Disa paramithiotë, si Abedin Hasani, Eshref Himi, Hajredin Mergjyshi, Refik Pronjo etj., njoftuan Komisionin Hetimor të U.N.O.S për pabesinë greke, që masakruan në masë, duke vrarë, therur, shnderuar, gjymtuar, grabitur, djegur etj.

Niko Zhango rrëfen: “Fati i të burgosurve në Paramithi u bë i njohur me gjakderdhjen në vazhdim. Erë kundërmonjëse në shtëpinë e Sali Hafezit, ku mbaheshin mbyllur gra e fëmijë, vdekje fëmijësh, pamje rrenqethëse të grave muslimane që hiqeshin zvarrë dhe që përdhunoheshin gjysmë të vdekura”. Lidhur me këtë gjendje, Jani G. Sharra thotë: “Urrejtja dhe ahet që zienin në vetëdijen e tyre, shpërthyen me egërsi mbi gratë, fëmijët, pleqtë etj…të 49 krerët e humbur padrejtësisht në Paramithi dhe viktima të tjera të Çamërisë kërkonin hakmarrje…”.

Egërsia greke në Çamëri kaloi çdo lloj egërsie. Një grua nga fshati Kacian me foshnje ende në gji, u gjet e copëtuar në katër pjesë dhe e varur në një pemë. Së toku me gjakun i rridhte edhe qumështi i gjijve.

Niko Zhangua në veprën “Imperializmi anglez…” për masakrën në Karbunarë shkruan : “Tërë çamët që u gjetën në Karbunarë u vranë dhe u hodhën nëpër hendeqe. Një nënë me shtatë fëmijë, si dhe të vegjël të tjerë : tre vajzat e Muharrem Agushit, nusja e Hodos dhe Ajshe Agushi” ( Jani G. Sharra, istoriatis…F/ 699) dhe më tej. Ndërsa “Lefter Shtrungari me shokë, Mehmet Qamilit i vranë në shtëpinë e vet të ëmën dhe tre bijat, të shoqes shtatzënë i çanë barkun dhe i nxorrën fëmijën”. Sipas dëshmive të shumta të karbunaritëve, në fshatin e tyre zervistët therën 41 gra e fëmijë (Fletorja “Bashkimi” Nr. 690, Tiranë 18. 03. 1947, F. 3).

Më 20. 06. 1944, forcat çame prej 2.000 vullnetarësh u pozicionuan në vijë luftimi që zgjatej nga Minina në Arrillë, ndalën valën zerviste të divizionit X-të. Në ndihmë të luftëtarëve të vijës së parë vrapuan edhe tre njësi të tjera, nën drejtimin e Ahmet Çapunit nga Lopsi, të Xhaferr Ferikut (babai i Bilal Xhaferrit) nga Ninati dhe të Bido Tahos nga Varfanji. Këto forca, nën komandën e Nuri Dinos, thyen keqas zervistët dhe i përzunë nga Karbunari, Margëlliçi, Luarati etj. Po ato ditë, një forcë vullnetarësh rreth 3.500 luftëtarë (çamë muslimanë) pushtuan Pargën dhe shpartalluan mbi 100 zervistë. Për arsye të ndryshme, pas tre-katër ditëve, forcat çame u tërhoqën në pozicionet e mëparshme.

“Pargaritët, – vëren Niko Zhango -, të tmerruar kërkonin shpëtim te anglezët, por këta ua dorëzonin zervistëve, të cilët i vrisnin në masë”. Më 28. 07. 1944, arrestuan 25 djem të porsaardhur në Pargë, i lidhën më një litar, i ngjitën në kala dhe i masakruan.

Kriminelët : Kamara, Agora, Kranjai e Stafanidhi me shokë këdo që gjetën në Karbunarë, Arpicë, Arillë, Vilë e Skropion, përdhunuan, vranë dhe grabitën. J.G. Sharra, shënon: “Kush donte të jetonte…duhej të linte truallin e shenjtë…e të merrte rrugën e mërgimit”. Ndërsa, krerët çamë vendosën që familjet në jug të Kalamait të kalonin në veri të rrjedhjës së atij lumi. Ky vendim shpëtoi nga vdekja dhjetra mijë çamë muslimanë. A. Lamber, përfaqsuesi i CRI për Epirin më 17. 08. 1944, “…shfarrosje e tërësishme e çamëve islamikë do të kishte qenë e pashmangshme, paraparë nga Zerva”, por edhe nga Lamberti.

Jani G. Sharra, shkruan: “Tablloja që paraqitnin qe rrënqethëse dhe e vajtueshme…mijëra vetë : burra, gra, fëmijë, pleq, plaka në një vargan kilometrash të ngjashëm me një gjarpër në lëvizje, me dhimbje e keqardhje në fytyrat e tyre, të ngarkuar me çka kishin mundur të merrnin me vete, ecnin nëpër udhën që konjukturat fatkeqe me veprime të paramenduara u krijuan kaq pësime çnjerëzore dhe të ashpra” (Istoria tis…F. 665).

Në Avaricë pranë Mininës, për 72 orë rresht luftuan 70 luftëtarë çamë, përballë qindra zervistëve. Luftuan deri në fishekun e fundit, dhe ranë trimërisht në fushën e nderit.

U fuqizua vija mbrojtëse prej Malit të Bardhë, Dulkes deri në Kalama, drejtuar nga Bido Taho, Hamdi Ruci, Nazif Vejseli etj duke vrapuar nën breshërin e armëve. Njëra prej tyre ishte edhe Mineja, e cila me shpirt në dhëmbë po mbante një bohçe me tesha dhe fëmijën e saj. Duke dashur të lehtësohej nga barra, u hutua aq shumë, sa në vend që të hidhte bohçenë, hodhi fëmijën.. më pas kjo nënë fatkeqe perfundoi e çmendur në Delvinë. Kaluan këndej lumit Kalama mbi 20.000 vetë shumica u grumbullua për rreth Filatit si mos më keq.

Më 21. 09. 1944, batalioni i IV (i përbërë prej çamërish) i Regjimentit XV. E.LL.A.S.-it (EAMI) që vepronte në rrethin e Filatit, zboi gjermanët dhe çliroi qytetin ; të nesërmen ai u godit nga fuqi të shumta gjermane të ardhura nga Gumenica dhe nga Janina. Pas disa orë luftimesh batalioni në fjalë u shtrëngua të lëshonte qytetin dhe u përqendrua në Koskë dhe Pleshvicë. Natën e 22. 09. 1944 gjermanët lanë Filatin dhe u përqëndruan në veri Smartë, Lopës dhe Sajadhë. Pak orë pas ikjes së gjermanëve erdhën forcat zerviste të komanduara nga major Ilia Kaco dhe Vangjel Zoto, më 24. 09. 1944 vjen Kranjai me repartin e tij dhe urdhëron : “Andartë ! Bëni ç’të doni, vrisni pa dalluar e mëshiruar… shnderoni kë t’iu pëlqejë..asnjë shqiptar mos lini të gjallë. (“Zëri i Çamërisë” Tiranë 24. 04. 1946).

Vetëm në arën e Zaimit u vranë 47 burra, kurse 45 të tjerë u vranë te ara e Xhelo Metos. Jani Sharra shënon: “shumë çamër islamë zervistët i rrëzonin të gjallë nga ura e Naçit pranë Filatit. Nënave u rrëmbenin fëmijët nga duart e nga gjiri, u ngulnin bajonetën dhe i ngrinin lart”.

Fletorja (Zëri i Çamërisë” Nr. 7 Tiranë 08. 10. 1946, Fq. 2) shkruan: “mbi 50 fëmijë i therën në djep. Rreth 15 gra i hodhën në një pus dhe u mbyllën grykën. Me ditë të tëra u dëgjuan britmat e rënkimet e tyre. Në lagjen Memkat 17 grave u çanë barkun me bajoneta. Në përrua të Duçenjve vranë 160 burra dhe gra. Në lagjen Demat u prenë kryet një burri dhe tre fëmijëve të vegjël dhe një vajze në djep. Nga mbi 130 burra e gra të lidhur me litar dorë për dore tek puset, më të shumtët i therën. Haxhi Çapunin, me të ëmën dhe të birin i theri Miço Kulla e Stavro Konjari. Atdhetarin e mirënjohur plakun Abdul Nurçe nga Spatari, Hari Dhiamanti nga Sajadha pasi e zvarriti nëpër udhët e Filatit, e vrau me mundime të mëdha me disa të tjerë. Ilmi Sejkos i hoqën dhëmbët e floririt me darë pastaj e therën. Miço Gulla, Jorgo Beko, Kostë Koteli etj, veç vrasjeve të lemerishme, përdhunuan mbi 150 vajza e nuse të reja.Niko Zhangua thekson se ata “njerëz të egër e barbarë që kërkonin lira e plaçka hynin si zotër nëpër shtëpitë, dhunonin vajza e gra dhe vritnin kë donin….” (Istoria tis…F. 669).

Prof.Dr. Agron Fico citon : “….Një të shtunë shtatori 1944, e gjithë popullata u grumbullua para xhamisë së fshatit. Zervistët filluan grabitjet dhe shnderimet ndër gra, vajza e deri në plaka. Familja e Sako Banushit nga Skorpjona ishte instaluar në shtëpinë e Dervish Sulos prej 8 vetash gra, burra dhe fëmijë. Pasi u shnderuan gratë, të cilave ju shpuan gjiret me thika, të gjitha u masakruan…. Në kopështin e Avdul Nurçes u masakruan 20 persona… “Illyria” Zëri i fuqishëm i Çamërisë trime”, 05. 09. 2005. (masakër në fshatin Spatar afër Filatit).

Historiani Ibrahim Hoxha, citon : “Ndërmjet atyre tmerreve në Spatar ndodhi edhe kjo ngjarje : Lulo Ahmet Qamili nga Janjari, femër shumë e bukur e martuar para një viti me spatarjotin Dalan Çulani u kap në Spatar nga zervistët, këta, si vranë kë zunë, Lulon e ruajti një oficer për ta marrë me vete. Kjo sa dinake aq edhe trime, u duk sikur u bind me tërë mend. Oficeri i gëzuar se ia arriti qëllimit, vari automatikun në gozhdë dhe kaloi në ndarjen tjetër për t’ju thënë shoqëruesve të tij. Kurse Lulua rrëmbeu automatikun dhe me një shkathtësi e guxim të habitshëm vrapoi tek dera dhe i griu tërë sa gjendeshin në të ndarën fqinje. Zervistët që ndodheshin rreth e rrotull, duke menduar se dikush prej tyre po vriste fshatarët, nuk u shqetësuan. Nga moskokëçarja e tyre përfitoi Lulua, e cila me automatikun nën një cipunë (një lloj sharku i hollë) u mërgua pa tërhequr vëmendjen e askujt dhe kështu pas disa orë udhëtimi mundi të arrinte në Konispol. (Kujtime të Shefqet Seitit i datëlindjes 1903)….Vrasje si ato te Spatari, zervistët bënë edhe në Shqefar, Smartë dhe Lopës…Kufomat e të vrarëve… u gjetën të kalbura nga ata që u kthyen në Janar 1945.

Niko Zhangua shënon: “… ata që kapeshin nëpër fshatra kalonin në thikë ; nuk bëheshin përjashtime as për fëmijë, gratë e të sëmurët.” (Istoria tis…. Fq. 669).

Ditët e fundit dhe të fillimit të shtatorit 1944 krejt çamërit islamik kaluan në Shqipëri. Shumica e tyre u vendos në Konispol dhe në fshatra përrreth tij. Gjendja e tyre u keqësua shumë, vdekja rrëmbeu shumë nga uria dhe vuajtjet. Në këtë kohë Androkli Kostallari, shoqëronte një anglez hetues, tregon : “Kudo që shkonim nëpër vendqendrimet e tyre, është shumë pak të thuash se gjendja e tyre ishte e vajtueshme”. …Duke ikur, anglezi më tha : “Shumë krenarë qenkan këta çamërit. Sado që po treten e po shuhen në këmbë, nuk përkulen ; askush s’po nxjerr dorën të kërkojë lëmoshë”. Si përgjigje unë i përmenda disa vargje popullore të kohës së Ali Pashë Tepelenës. “Arvanites penemeni,/ çamidhes kamaromeni.” (Shqiptarë të lavdëruar,/ çamërit krenarë).

Av. Spiro Xhakulla, të lidhur në një karkë të mbërthyer në dysheme, me urdhër të Kranjait, e torturonin tre zervista, duke gjymtuar e nxjerrë sytë. Tok me bërtitjet dhe dhembjet thoshte: “Rroftë Shqipëria, rroftë Flamuri i Shqipërisë”. Tek tortura e fundit gati i vdekur e kanë lidhur nga këmbët, duke e tërhequr kali nëpër kalldrëmin e qytetit.

Çamëria, burgu i madh në mes të Europës

Shtëpia e Sali Hafyzit, me tre kate dhe mbi 30 dhoma ishte kthyer në burg, ku ishin mbyllur mbi 500 gra e fëmijë nën moshën 15 vjeçare si dhe 10 burra. Ushqimi, 100 gram bukë misri dhe një lugë lëng bizeleje ose fasuleje, të pa larë dhe të ngjitur me njëri-tjetrin. Morri, sëmundjet dhe uria bënë të vdisnin çdo ditë nga 6-7 veta. Bahçetë e Feti Kapolit të Sami Janos u mbushën me varre, thërritën disa mjekë anglezë, të veshur me maska. Ata pasi na vizituan, u thanë: “Ja zboni, ja vritini se brenda pak ditëve do t’ju marrin edhe juve me vete në atë botë”!

Nga kjo frikë ish e burgosura Fatime Jasini nga Paramithia (datëlindja 1925) dëshmon : Më në fund na pyetën : “doni të rrini këtu apo të ikni’? Vendosëm të iknim menjëherë. U nisëm rreth 250 gra. Nata e parë na zuri në Mininë, e dyta në Filat, e treta në Koskë dhe këndej u ndodhëm në Vërvë (Shqipëri).

Një kollonë e fuqishme ellasite (EAM) duke kaluar Janinë-Mininë, zbriti rrufeshëm në Paramithi më 26. 12. 1944, i përzuri zervistët nga Gumenica. Në tërë Çamërinë u vendos komanda e EAM-it në përbërjen e së cilës bënin pjesë luftëtarët çamë të batalionit IV të regjimentit XV të EAM-it.

Zervistët e lanë vrapin në Korfuz. Nën koloneli Palmer, në raportin e vet shënon se majori grek Sarandis i kishte thënë se në Korfuz ishin vrarë mbi 60 çamër muslimanë të cilët kishin ardhur në verën e 1944.

Qarkoria Nr. 39, datë 28. 01. 1945 e Këshillit të Përgjithshëm të EAM-it për Epirin thuhet: “Duhet të merrni të gjitha masat për pritjen sa më të mirë të çamëve nga të krishterët, për t’u sistemuar ata nëpër shtëpitë e tyre…Me çamët e rikthyer për një jetë normale”. Të tërhequr nga ftesa dhe zotimi i EAM-it, të nxitur nga dëshira për t’u kthyer në vatrat dhe pasuritë e veta, të shtytur edhe më tepër nga vuajtjet që po heqin, mbi 15.000 veta iu mbush mendja të ktheheshin në vendet e veta. Askush nga të kthyerit nuk u shtri përtej lumit Kalamait; të gjithë zunë vend në Filat dhe në fshatrat përreth tij.

Studiuesi shqiptar në Neë Jork të SHBA, Sami Rrepishti, citon: “Më 1 qershor 1944, britanikët dhe rusët kanë rënë dakort që në Rumani rusët të lejohen të marrin “inisiativën”, ndërsa në Greqi, britanikët me qëllim që të pengohen divergjencat e veprimit dhe të politikës”.

Nën diktatin e Uiston Çërçillit më 26. 12. 1944 u mblodh konferenca anglo-greke dhe u vendos në vend të mbretit Demaskinos dhe kryeministër Plastira. Oficerët britanikë deklaronin haptaz se “Greqia është britanike”. Kjo bëri që ushtria angleze zhvilloi luftimet më të rrepta kundër ushtrisë së EAM-it e cila e shkuli pas 4 muajsh luftimesh nga Pireja dhe Athina, dhe u shtri për në veri.

Më 12. 02. 1945, EAM pranoi marrëveshjen VARKIZA. Në të parashikohej çarmatimi i ushtrisë së EAM-it dhe të EDESIT. Armët do t’i dorëzoheshin ushtrisë angleze, e cila do të mbante rendin e qetësinë. Njësitë e ushtrisë së EAM-it në Çamëri u grumbulluan në fshatin Kacika (në jug të Janinës). Kur ato gati kishin mbaruar së dorëzuari armët, u sulmuan nga aeroplanët anglezë. Një pjesë u vra, një pjesë u shpërnda nga mundi. Kurse zervistët e vendosur në Korfuz u lanë të lirë të zbrisnin në Çamëri. Më 05. 03. 1945 me 4 lundra zbarkuan në skelën e Sajadhës; ata kryesoheshin nga major Gallami, Ilia Kaco, Vasil Ballumi etj.

Albert Kotini, na jep këtë episod : “Vasil Ballumi i dogji djalin në furrë Naile Gjinikës. Kur ia kapin djalin e vetë, Vasil Ballumit dhe i’a dhanë Nailes, që të hakmerrej për djalin e saj, ajo, jo vetëm që nuk pranoi , por tha : mua djalin nuk ma ka djegur ky fëmijë. Pbasi e mbajti 7 ditë, ia dorëzoi Vasil Ballumit, kriminelit të Çamërisë. Që atë ditë Vasili u betua se nuk do të qëllonte më mbi shqiptarët e Çamërisë”.

Zervistët e ardhur nga Korfuzi dhe zervistët e fshehur në Çamëri për kohën që EAM-i ishte në fuqi, u grumbulluan dhe morën fuqinë me plot pushtet pas përpjekhjes me eamistë të cilët u vranë dhe i arrestuan. Zervistët mblodhën populllsinë muslimane tek puset e mëdha në qendër të Filatit, nën shoqërimin e zervistëve i nisën për në “Shqipëri”. Me të arritur në Kodrez rreth 2 km pa arritur në vendin e quajtur Vanër, kollona e të zbuarve ndeshi me rreth 200 civila të armatosur; ndër ta Vasil Tasho, Mara Miho etj. Gjatë udhës automobilistike kishin ngritur tre prita njëra pas tjetrës. Burrat i veçonin dhe i merrnin roje të posaçme. Me të krisur pushkët e para, tërë zervistët e mbi udhës i’u vërsulën kollonës; kujt i prisnin kryet, kë e çanin me sëpatë, i zhveshnin rrobat, u rrëmbenin gjithçka dhe më pas i vrisnin. Një pamje e tmerrshme. Duke mos parë shteg tjetër për shpëtim, çamërit u derdhën në pikë të vrapit tatëpjetë pllajës thikë. Me përjashtim të Nustret Balos dhe një nuseje, tërë të tjerët ranë plasur kush këtu e kush atje. Një bari që kulloste dhitë në faqe të malit tregon : se një zervist i ra me sëpatë në zverk e i preu kokën një burri çam. Disa zervistë iu afruan dy grave të ngarkuara; njëri i mbërtheu për mjekre dhe i ngriti kryet përpjetë, kurse dy të tjerë ua prenë me thika, pastaj u hodhën lakun në këmbë dhe, duke i zvarrisur, i përplasën poshtë murit të xhades.

Mbi tragjedinë në Vanër Niko Zhango shkruan: “Me dëshminë e një zervisti” atje “U vranë 65 çamër, dhjetra të tjerë u hodhën në urën e Naçit”. Hysen Jasini nga Varfanji, thotë: “Vrasësit kryesorë në Vanar përmend : Hristo Beratin, Hristo Shetunin, Ilia Vevesen e Thodhori Kallariqotin (Fletoria “Bashkimi” Nr. 684, 11. 03. 1947).

Poeti i këndon :

O Vanër, Vanër i shretë,

Do na thuash një të vërtetë

Atë që ke parë me si

O ju dijetarë çamë shkruani.

Prof. Dr. Agron Fico, citon : “Me mërgimin tonë në Shqipëri, qeveria demokratike e Shqipërisë i dha masës sonë një fond 240.000 Fr. në muaj…”. Në mbështetje të kësaj situate, Misioni i UNRRA-s në Shqipëri pati aprovimin nga qendra e Ëashingtonit për akordimin në favor të emigrantëve 1.450.000 dollarëve si ndihmë imediate ndaj gjendjes sonë të vështirë. (Illyria, Zëri i fuqishëm i Çamërisë, 05. 09. 2005).

Viktimat dhe humbjet, sipas statistikave, gjatë masakrave të viteve 1944-1945, në kurriz të minoritetit shqiptar në Greqi, arrin numurin 2.877, të ndarë si vijon :

Filati me rrethe 1.286, Gumenica me rrethe 292, Paramithia me rrethe 673, Margëllëçi dhe Parga 626. Ky qe fati i të gjithë atyre që nuk mundën të largohen nga Çamëria. Ka dëshmitarë të gjallë të kësaj masakre ngjethëse dhe një ndër këto është libri i Sali Bollatit “Gjurmë Çame”, në faqen 14 shkruan: “…mbeta vetëm unë 7 vjeç dhe motra Qerimani 10 vjeçare, ndërsa 7 pjestarë të tjerë të familjes, si qindra çamë të tjerë u masakruan, u vranë e vdiqën nga dora e zervistëve grekë”. (botimi 2004 Tiranë).

Kjo kasaphanë përfundoi me shpërnguljen me forcë të afro 43.000 çamëve që erdhën e u strehuan në Shqipëri në konditat më të vajtueshme. U dogjën e u shkatërruan 68 katunde mbi 6500 ndërtesa banimi si dhe 85 faltore islamike.

Në llogaritjet e dëmeve rezulton të kenë grabitur në Çamëri dhe nga forcat e zervës : 17.000 kokë bagëti të holla, 1200 të trasha, 21.000 kv. bereqet, 80.000 kv. vaj; gjithashtu produkti i vitit 1944-1945 që arrijnë në 110.000 kv bereqet dhe 30.000 kv vaj. Gjatë emigracionit 110.000 bagëti të holla dhe 24.000 bagëti të trasha ngordhën dhe humbën.

Nga kjo del e qartë katastrofa e madhe ekonomike që pësoi popullata jonë, duke mbetur nëpër rrugët e emigracionit vetëm më rrobat e trupit. Kancelari gjerman Shrëder, thotë: “Një njeri mund ta largosh nga shtëpia e tij, por shtëpinë s’ia largon dot nga zemra”.“Shkretëtira dëgjon gjëmimet mbi të edhe kur duket se nuk ka veshë”. Koha që vonon aq sa diçka anësore humbet, diçka tjetër brenda saj e pjek më mirë. Për Çamërinë zëri i saj nuk është lutje lotësh për gjëra të vogla, por është zë i të gjallëve dhe të vdekurve bashkë, klithmë që vazhdon të kullojë gjak.

Dergoi për botim: Hyqmet Zane

Gazetar, studiues i çështjes çame

« Previous Page
1
…
3
4
5
6
7
…
55
Next Page »