Opinion nga Rafael Floqi/
Ka një çast në historinë e njerëzimit kur iluzioni bëhet më i fortë se realiteti. Sot, ky çast quhet Inteligjenca Artificiale. Ajo po na shitet si shpëtim i shoqërisë, si revolucion i madh që do të ndryshojë gjithçka: ekonominë, kulturën, politikën, marrëdhëniet njerëzore. Por në thelb, shumë prej atyre që përjetojmë nuk janë gjë tjetër veçse një mashtrim i madh kolektiv, ku të gjithë bëjmë sikur besojmë.
Një shembull tronditës e ilustron këtë: një ish-prezantues televiziv amerikan, Jim Acosta, intervistoi një adoleshent të vrarë në një masakër në ShBA. Jo në jetën reale, por përmes një “kloni” të rikrijuar nga AI, i cili imitonte zërin, gjestet dhe mendimet e tij. Prindërit e viktimës, të thyer nga dhimbja, pranuan këtë rikrijim, me shpresën se kështu do të ruanin kujtimin e të birit dhe do të kontribuonin në betejën kundër armëve. Por pyetja që lind është e tmerrshme: a është kjo ngushëllim apo shfrytëzim? A është nderim i kujtimit të një fëmije, apo një përdhosje e fundit e tij, duke e kthyer në “përmbajtje dixhitale”?
Spektakle të tilla nuk janë thjesht anomali. Ato tregojnë drejtimin ku po na çon epoka e AI: një botë e ftohtë, e çuditshme, ku kufijtë mes jetës dhe vdekjes, mes kujtesës dhe tregtisë, mes njeriut dhe makinerisë, po treten me një indiferencë të frikshme. Dhe prapa tyre qëndron një pyetje që askush nuk guxon ta bëjë seriozisht: kush vendosi që kjo ishte ide e mirë? Kush na futi të gjithëve në këtë eksperiment gjigant, pa na pyetur dhe pa menduar për pasojat afatgjata?
Silicon Valley si religjion i ri
Në zemër të këtij iluzioni qëndron Silicon Valley. Për kompanitë gjigante teknologjike, AI nuk është një vegël e zakonshme; është një fe e re. Mark Zuckerberg e quan “një epokë të re për njerëzimin”. Investitorët e miliarderët flasin me gjuhën e profetëve: “ky është vetëm fillimi”, “ne po krijojmë një mendje të re”, “Zoti është në makineri”. Retorika është e qartë: kush nuk beson është i prapambetur, kush ngre dyshime është armik i progresit.
Por përtej fjalëve pompoze, realiteti është më banal dhe më i rrezikshëm. Këto kompani po shpenzojnë qindra miliarda dollarë, duke e zhvendosur të gjithë ekonominë drejt një sektori të vetëm. “Shtatë të mrekullueshmit” – Meta, Google, Microsoft, Amazon, Apple, Nvidia, Tesla – po e kthejnë investimin në AI në një lloj programi stimulues privat, duke krijuar një varësi që mund të shndërrohet lehtësisht në krizë ekonomike globale. Ky nuk është revolucion teknologjik, por monopol i pastër, një përqendrim pushteti që asnjëherë më parë nuk ka ekzistuar.
Politika në gjunjë para makinës
Më shqetësuesja është se politika botërore duket se ka kapitulluar. Në vend që të kontrollojnë, të rregullojnë e të mbrojnë qytetarët nga pasojat, qeveritë garojnë për t’u ulur në tryezën e gjigantëve të teknologjisë. Parlamente të tëra merren me rregullore kozmetike, ndërkohë që realiteti social e kulturor ndryshon përditë nën ndikimin e algoritmeve. Është si të ndodhemi në një tren pa frenë, ku shoferët janë miliarderë që ëndërrojnë të ndërtojnë sfera diellore në kozmos, ndërsa qytetarët e zakonshëm as nuk e dinë çfarë po ndodh.
Në këtë lojë, kultura është viktima e parë. Interneti është mbushur me “slop” dixhital: tekste sintetike, këngë dhe video të prodhuara nga makinat. Muzika, gazetaria, arti – gjithçka po rrezikon të humbasë autenticitetin, të shndërrohet në një det pa origjinë. Shprehja e dikurshme “bëj kërkimin tënd” është zëvendësuar nga “merre përgjigjen nga një bot”. Në shkolla, eseja e nxënësit është vrarë, ndërsa aftësia për të menduar kritikisht po zëvendësohet me aftësinë për të pyetur një program. Në emër të progresit, po shkatërrojmë vetë themelet e mendimit njerëzor.
Iluzioni i frikshëm i “mjaftueshmes”
Ironia më e madhe është se, për gjithë retorikën e superinteligjencës, sot AI nuk është asgjë më shumë sesa një gjenerator probabilist fjalësh. Modelet nuk mendojnë, nuk kuptojnë, nuk krijojnë si njeriu. Ato parashikojnë fjalë, jo ide. Dhe megjithatë, ky “mjaftueshëm” është më i rrezikshëm se çdo fantazi e supermendjes.
Sepse “mjaftueshëm” është e mjaftueshme për të zëvendësuar punë, për të manipuluar kulturën, për të ndotur hapësirën publike. Është e mjaftueshme që prindërit e një fëmije të vrarë të flasin me një hologram dixhital. Është e mjaftueshme që një gjeneratë e tërë të humbasë besimin tek puna dhe të jetojë me ankthin e papunësisë. Është e mjaftueshme që gjigantët ekonomikë të bëhen edhe më të fuqishëm, duke kontrolluar jo vetëm tregjet, por edhe mënyrën se si ne e perceptojmë realitetin.
Kostoja kulturore dhe politike
Pasojat politike janë të qarta: një shoqëri që jeton në iluzion është një shoqëri e manipulueshme. Nëse njerëzit mësohen të pranojnë të pavërtetën si të natyrshme – një intervistë me një të vdekur, një tekst të rremë si burim të besueshëm, një robot që imiton dashuri – atëherë edhe propaganda bëhet më e lehtë, manipulimi politik më i thjeshtë, demokracia më e brishtë.
Kostoja kulturore është edhe më e madhe: humbja e autenticitetit. Arti pa shpirt është veç imitim. Muzika e krijuar nga makineritë nuk është më këngë, por zhurmë e modeluar. Teksti i prodhuar nga algoritmi nuk është më mendim, por statistikë. Nëse shoqëria e pranon këtë si të zakonshme, atëherë kemi hyrë në një epokë ku kultura njerëzore është zëvendësuar nga një pasqyrim i rremë, ku e vërteta dhe gënjeshtra janë njësoj.
Përfundim: Iluzioni si realitet
Rreziku më i madh nuk është që AI të bëhet një “Zot i ri” që sundon mbi ne. Rreziku është pikërisht i kundërt: që ajo të mbetet thjesht “mjaftueshëm e mirë”, një teknologji mediokre që megjithatë shkatërron themelet e shoqërisë. Që ta pranojmë pa kushte, duke u mësuar me iluzionin, ndërsa problemet reale të botës – pabarazia, klima, luftërat, korrupsioni – mbeten pa zgjidhje.
Në këtë kuptim, AI nuk është një mrekulli. Është një pasqyrë e rrezikshme ku shoqëria sheh më shumë fantazitë sesa realitetin. Është një iluzion kolektiv, i pranuar me gjysmë-zemre, që na bën të ndjehemi sikur po përjetojmë një revolucion, ndërkohë që në të vërtetë po humbim terren. Dhe ky, më shumë se çdo profeci apokaliptike, është skenari më i frikshëm: një botë që shet shpirtin e saj për një teknologji që nuk është kurrë aq e fuqishme sa premtimet, por gjithmonë mjaftueshëm e dëmshme për të na ndryshuar përgjithmonë.