Nga Ndue BACAJ/
“Një popull që nuk njef t’ ndodhunat e dheut vet, as nuk njeh rranxen e fisnisë t’veteve asht porsi një femi që nuk njeh prindërit e vet”*.
Për Ali Pashë Tepelenën është shkruar nga shumica e autoreve shqiptar me superlative, duke e quajtur luani i Janines e deri figura më e madhe e kombit shqiptar pas Skenderbeut etjerë. Gazetat, revistat, librat dhe studimet më të “zjarrta” për të glorifikuar Ali Pashen i perkasin periulles komuniste, po dhe këtyre viteve post-komuniste. Për Ali Pashen ka shkrime edhe nga studiues, gazetar dhe udhetar të huaj , si dhe nga revista e gazeta (shumica) të shekullit XIX. I dominojnë shkrimet e atyre koheve ato franceze , turke, ruse, angleze etj. Nga ato angleze kujtohen kryesisht ato çfar shkruan poeti anglez Xhorxh Gordon Bajron… përkunder këtyre siç paralajmrova në titullin e këtij shkrimi unë nuk do të shkruaj për veprat e “mira” të Ali Pash Tepelenes, pasi për këto është shkruar e vijon të shkruhet…Por me këtë shkrim dua te perkujtoj sado pak një veper më të zezë se katrami, luften e Ali Pash Tepelenes me permasa Genocidi, kunder Suljoteve kristian në trojet e veta shqiptare… Ku “kulmi” i kësaj lufte është masakra e dates 12 dhjetor të vitit 1803 , masaker që edhe pse ka kaluar mbi dy shekuj plaget Suljote ende kullojnë gjak me erë genocidi… Shkrimet historike per ketë tragjedi nuk janë të shumta, ku edhe ato me afër kanë harresen se kujtesen. Nga këto shkrime historike per të perkujtuar ketë tragjedi të vëllezerve tanë Suljot, mendova të zgjedhë atë të shkruar nga Dom Ndoc Nikaj në vepren e tij “Historia e Shqipnisë”…Ky shkrimtar e historian mbante lidhje të ngushta me Konicen , vëllezerit Frasheri etj. Vlen të shënohet se per vepren e tij (Histori e Shqipnisë) Dom Ndoc Nikaj bashkepunoi ngushtë me Faik Konicen , që në atë kohë botonte në Bruksel revisten “Albania”.
SULJOTËT DHE ALI PASH TEPELENA
Suljotet që në kohë te vjetra kishin qendruar ndër male të veta të lirë e të pa-shtruam e nuk dojshin mbi vehte dorë të huajen. Rridhnin prej disa fiseve të Kshtena të Epirit , të cilet që me 1660 per me jetua të lirë kah sundimi e besimi kishin kapur malet e germueta të Sulit , ku kishin gjallnua (jetua) pa trazime . Deri ne vitin 1788 ishin shtua e ba 18 lagje me 550 tyme (shtepia), e aty vetsundoheshin me parinë e vet , porsi një Republikë e vogel , ku nuk flitej gjuhe tjeter veçse gjuha shqipe. Ali Pasha kerkoi me i perulë e nenshtrua ,por Suljotet banë qendresë . Ali Pasha me 1788 dergoi një ushtri prej 10.000 vetesh per të nenshtrua Suljotet , por kjo ushtri u thye keqas nga këta malcor të rrebtë. Në vitin 1792 Ali Pasha çoi një tjeter ushtri prej 22.000 vetesh , por edhe ajo kje ndeshë e thye keq prej Suljoteve trima. Në ketë luftë ma të madhe ndere e pati Zhavella (Xavella) me të shoqen , Mosken, e me të bijen , Kaidon, të cilat duke u pri çikave e grave të katundit nuk i lanë gja mangut qendreses kreshnike të burrave që luftoshin per liri t’vet. Të thyemit e ushtrisë së Ali Pashes ishte kaq i fortë sa vetë Ali Pasha s’largut vrente pershkimet e luftes , dhe me shumë veshtirsi mujti me shpetue e mos me mbetë n’dore të tyne. Qendresa kreshnike e Suljoteve na çfaqë zemren e Shqiptarit të vertet që lufton per lirinë e vet , por mjerisht lufta ishte shqiptar me shqiptar.
Mbas pak kohet që Ali Pasha u kthye në Janinë e shoqja e tij Eminia , grua zemergjan dhe e dhimbeshme, guxoi një ditë me i ba lutje që të mos i sulmojnë ma Suljotet , por ti lanë në lirinë e vet. Por lutja u ba e dameshme per të , sepse sa degjoi ato fjalë Ali Pasha, i ndezun në zemrim nxuer koburen dhe ja vuni gryken të shoqes në zemer, por tuj i dhanë gisht ju dhimbtë dhe çoi doren perpjet dhe koburja u shpraz mbi koken e saj. Emines nga tmerri i ra të fiktë dhe u rrezua pertokë, dhe që nga ajo ditë nuk bani ditë të mirë ma deri sa mbas pak kohesh vdiq… Mbas disa koheve Zhavella, me gjithë të birin ishte shti në dorë e u cua para Ali Pashet, i cili duke pasë në atë kohë mendime me shtypë disa Begaj që i rrijshin perball , kerkoj me e thye me butesi tuj e ba vegel me shtrua malacaket e tjerë derisa të kryente punet e veta. E keshtu e nisi per në Sul me porosi me i perkulë miqesisht me i ra në dorë , atij i ndali të birin per peng. Zhavella burr me burrni kreshnike , kur duel në male të veta mblodhi Suljotet dhe i ndezi ma teper n’qendresë , dhe mbrapa i çoi Ali Pashes një leter me të cilen i thotë : “ I lirë ndër male të mia nuk t’a kam besen , por jam gadi me i dalë zot lirisë së plotë t’dheut tem. Djalin tem e ke n’dorë e munde me e mbytë , e une si babë nuk mund të baj tjeter veç me shperblye shumë-fish gjakun e tij.
Ndoshta mund të thonë kush se po diftohem babë i pa zemer per fminë tem , por rrehet. Unë e di se butsia jote nuk asht tjeter veç me na shti në dorë e mbrapa shpata mizore e jotja kishte me pre krenat jo veç të birit tem , por të Sulit mbarë…..Ali Pasha u ndez n’idhnim , por nuk u ngut me ndjekë per ateherë Sulin para se me perulë e me shtypë fqinjen , t’gjithë Begajt e Epirit që i kishte ferrë ndër sy… Sa Ali Pasha ishte tuj zgjanua rrethin e sundimit vet mbi Begaj të Epirit , Ishujt Jonie e qytetet e limanet e Prevezes , t’Parges , t’Butrintit , t’Artes e t’Salahores , që deri ateherë kishin kenë nën sundimin e Venedikut , ranë në dorë të Frances të marruna prej general Gjentilit me ushtritë franceze . Ali Pasha ateherë kerkoi miqesinë e Frances e i mbeshtetun në atë anë shtrojë nën vedi krahinen e Qimares (Himares), edhe u munduan me ba lidhni (lidhje) me Francen per me marrë ishujt Jonie. Një motmot mrapa ,mbasi u ndez lufta ndermjet Frances dhe Turkisë që kje e mbeshtetun prej Hinglizit (Anglezit) , kur Napoleon Bonoparti n’1788 u shtye kahë Misiri , ky ju perkrah Hinglizeve e mori Arten dhe Butrintin , theu francezet afer rrenojave të vjetra të Nikopolit e muer edhe Prevezen që e bani rrfash me tokë. Ali Pasha mbas ketyre fitimeve muar gairet të ri dhe u pergaditë me marrë edhe ishujt Jonie… Por nuk kishte mujtë me ja arritë sepse në mars t’1799 në ato ishuj dolen ushtritë Turke e Ruse , e një motmot mbrapa me 21 mars 1800 ndër marrveshje të lidhuna n’Stambollë ishujt ishin njohur si Republikë në vehte… Por sa humbi uzdajen e ishujve, Ali Pasha në atë vjet 1799 suell mendimin e vet rishtaz per mbi Suljotaj e nisi mbi ata 12.000 ushtarë , por edhe keso here kje thye prej trimniet , sidomos të kapidanave Moskos , Foto Zhavelles e Krist Boçarit e prisave t’tyne. Tue pa Ali Pasha se me fuqitë e armeve nuk i ecte mbarë fitimi i atij vendit iu suall rishtas dredhive per me mujtë me i shti n’rreth me të butë. Per tri vjet rresht ,që me 1800 e deri me 1803 u mundua me shti në mes tyre smira e ngaterresa tui derdhë per dorë të disa ngaterrestareve të pabesë , dhunti e t’holla , e keshtu mbrrini me largue andej Foto Zhavellen që ishte qendra e gairetit (gatishemerisë) të tjerve , e ashtu edhe disa luftetarë ma të nxehtit e ma të idhtit e atij vendi . Kur e pa se shumica e qendrestarve ma t’fortë ishin largue prej andej nisi mbi Suljotet një ushtri 30.000 vetesh . Qendresa ishte e rrebtë , gjaku u derdhë rrkajë, t’ndeshunat kreshnike, por pas tri vjeteve që zgjati ndër ta lufta e rrenimi , t’lodhun per anë nuk mujten ma pertej , e me 12 t’dhetorit 1803 ranë n’dorë. Murgar Samueli, prisi i Suljoteve ndër qendresat më të medha kur e pa të bierrun krejt uzdajen (besimin) e shpetimit nuk desht me ra per s’gjallit në dorë të ushtareve të Ali Pashes, dhe (porsi Oso Kuka 59 vite më vonë perballë malazezve) , porsa u afruan me shumicë tubat e armiqeve per rreth ,me dorë t’vet u dha zjarm baroteve , e kockat e tij njiheri me sa qindra të tjerë prej anmiqeve u shperndanë per anë , nepermjet t’ushtimes e tmerrit që bani me u dridhë gjithë Sulin. Krist Boçari vetë i dhjeti kje shti n’dorë të anmikut dhe u kje dhanë vdekja me mundime të mëdha.
Në ketë qendresë të mbrame e kreshnike t’Suljoteve , sikur gjithë heret luftuan gratë e vajzat perkrah me burra e me vllazen t’vet , e kur u thye qendresa edhe keto nuk u dhanë per s’gjallit. Një faqe historiet t’lumnueshme qendreset t’vendit e lanë mbas vedit , në menyrë të posaçme , gratë trimnesha t’katundit Zalongut , t’cilat nuk panë fitimin e anmiqve e afrimin e tyne kah katundi , por të gjitha me foshnje t’gjinit ngrykë e me femi të vegjël per doret , iu ngjiten shkrepave të naltë të malit e dora dores tuj kendue vallet e trimnive të burrave t’Sulit u leshuan pingul teposhte nepermjet lugajave shkembore , ku gjeten një dekë (vdekje) t’ndershme e kreshnike. Kush ra n’dore të Ali Pashes gjeti vdekje të mnershme (tmerreshme) , e dhanie (pasunia) e katundet e Sulit kjenë ba plaçkë , djegë e rrenua shqimit. Disa tuba Suljotesh iken nga fushat e Parges , por të ndjekun edhe atje ku dolen ndër ishujt Jonie. Ali Pasha keso kohet pati arrite në ma të madhen shkallë t’madhnise vet. Sulltani e kishte pas emnue Pashë per mbi Rumelinë…..”. (DOM NDOC NIKAJ: ”HISTORIJA E SHQYPNIES” Ç’ME KOHË TË VJETRA E DERI M’SOT , fq.136-140 , Shkoder ,shtypshkronja “Nikaj” 1917). Mjerisht Ali Pasha gjatë sundimit të tij nuk mbahet mend vetem per luftën me permasat e genocidit kundër Suljoteve , por mbahet mend edhe per masakra e krime të tjera , deri dhe në tjetersimin me dhunë të shqiptareve kristian në trojet e veta , në besimin e pushtuesit turko-osman , gjë që i regjistronte dhe konsideronte këta shqiptar jo thjeshtë si besimtar musliman , por si turq. Më vonë shovenet grekë duke u bazuar në ketë tjetersim bënë marrveshje me Turqin per t’i derguar keta musliman shqiptar ne Turqi , dhe në trojet e këtyre shqiptareve suallen ortodoks grekë , që kishin jetuar deri ateherë në trojet e tyre të tjetersuara gjatë shekujve si troje Turke etj… Ali Pash Tepelena edhe pse tjetersonte e luftonte shqiptaret Kristian në trojet e veta , ai greket që i sherbyen në ushtrinë e tij dhe qellimeve të tija i shperbleu me troje safi shqiptare , në të cilat banon që prej asaj kohe minoriteti grek (edhe në Shqiperinë politike). Fatkeqesisht edhe sot Greqia duke u bazuar në ketë “peshqesh” të Ali Pashë Tepelenës pretendon për autoktonin greke të banorëve në keto troje të stËlashta Iliro-Shqiptare …
NGA CURRICULUMI I ALI PASH TEPELENËS…
Ali Pashës kishte lindur (rreth vitit 1740) në një nga familjet më të lidhura pas “qerres” të perandorise turko-osmane . Gjyshi i Ali Pashes , Muhtar Pasha ishte luftëtar i famshëm i ushtrisë osmane kunder të krishtereve. Gjeti vdekjen në rrethimin e Korfuzit me 1716 duke komanduar forcat osmane . Gjyshi i Aliut Muhtar Pasha kishte 3 fëmijë me emrat : Salek , Mehmet dhe Veli. Veli Bej pasi morri fuqinë në Tepelenë u martua me Hankon (nëna e Ali Pashës), sepse i ati i saj ishte Kurt Pasha, veziri i Beratit, që kishte fuqi të madhe. Veli Bej, rriti fuqinë e tij, duke marrë sanxhakun e Delvinës. Armiqësia me fuqitë e tjera krahinore dhe sulltanin, përfundoi në humbjen e fuqisë dhe pasurisë së tij. Vdiq në moshën 45 vjeçare më 1758 , duke patur 2 fëmijë me Hankon , Aliun dhe Shanikon , (dhe 3 fëmijë nga marrëdhënie të tjera). Ne keto kushte Aliu edhe i “gjymtuar” fizikisht (pasi ishte topall) rritet dhe u edukua si mos me keq. Hankoja nje grua e perbuzur dhe e mbushur plot urrejtje arriti qe shumicen e kesaj urrejtje t’ia bejë “edukatë” djalit saj Aliut. Aliu mbeti edhe analfabet , por u bë një nga , grabitesit , hajdutet dhe kriminelet më të njohur të atyre aneve . Zona ku “operonte” Aliu ishte një zonë problematike per rendin e sigurinë. Perandoria Osmane pas shumë “peripecive” arrine ta bëjë per vehten Aliun , i cili pasi tradhton e dekonspiron shoket e tij të grabitjeve dhe krimeve merr fuqin ushtarake nga turqit , fuqi me të cilen ai asgjesojë pa meshirë shoket e vet dhe të tjerë. Pas ngritjes së Aliut në keto detyra nuk kishte më grabitje e vrasje kaçakash , por ato i kryente shtetari turko-osman Ali Veli Tepelena.. Perandoria Osmane per të mos lënë rehat pashallaret e tij me origjinë shqiptare , ata i fuste në ngaterresa dhe në e luftë në mes njeri tjetrit ,duke u thenë kush të fitojnë në keto luftra zgjeron pashallekun e vet. Keshtu ndodhi edhe me Ali Pash Tepelenen pasi perandoria turko-osmane e kishte graduar Pasha dhe me 1788 me një ferman të sulltan Selimit gradohet vezir i Janines… Mirpo kur ky Vezir e pa vehten të fuqishem me pashallekun e tij të zgjeruar , të organizuar dhe të fuqishem ushtarakisht , filloi të mendojë per një pashallek të pavarur nga Turqia , ku per ta bërë ketë realitet “lidhi” mardhenie edhe me fuqi të kohes si Franca , Anglia , Rusia etj… Kjo autonomi me 24 janar të vitit 1822 i preu kryet. Nga kjo ditë edhe sot thuhet se kur kryet e preme të Ali Pashes ja çuan Hrushit Pashes , ai pasi e pa u çua në kembë , u perulë me nderim, ju afrua dhe e puthi atë mjeker të bardhë që i jepte hije madhniet , dhe e nisi në Stmabollë si shenjë fitoreje…(Referencë per curriculumin , Ali Pash Tepelena ,Wikipedia shqip në Google).
Duke perfunduar ketë histori genocidi me “nota” perkujtimore deshiroj dhe uroi që të mos u prishi qjefin adhuruesve të Ali Pash Tepelenes , qofshin ata akademikë, professor, doctor, studiues , publicist , gazetar, adhurues të thjeshtë , apo shtetar e politikan etjerë…
*.”Citat” i marrun nga faqja e parë e parathenies së librit “Histori e Shqypnisë “ e D. Ndoc Nikaj , shtypur nga enti botues “Gjergj Fishta” Shkoder 2015.