Arben Iliazi/
Agron Tufa është jo vetëm një shkrimtar origjinal, por edhe i veçantë. Vepra e tij është, gjithashtu, origjinale dhe e veçantë, sepse e tillë ishin jeta, bota, interesat dhe prirja shoqërore e tij.Të veçanta kanë qenë, sidomos marrëdhëniet e tij me rendin shoqëror të komunizmit, por edhe të postkomunizmit. Para shndërrimeve demokratike ishte një nga të deklasuarit, domethënë familja e tij ishte “damkosur” politikisht, fyer moralisht. Dhe vetë Agroni i ndarë dhe i larguar prej të tjerëve qysh në fëmijëri dhe adoleshencë, i përcaktuar për punë fizike, me shumë të drejta njerëzore të mohuara e, mbi të gjitha, i ishte mohuar e drejta e shkollës së lartë dhe e letërsisë. Por edhe shteti post komunist, për shumë vite, në episode të rëndësishme të jetës së tij, u tregua i padrejtë, i verbër, kërcënues dhe rrufelëshues, duke e detyruar shkrimtarin të kërkojë azil politik në Zvicër në dhjetor të vitit 2019. Mirëpo këtu fillon paradoksi midis dhuntive njerëzore dhe shtrëngimit të shtetit. Natyra njerëzore është ajo që, fatmirësisht, administron talentin, dhuntitë dhe virtytet dhe i shpërndan me spontaneitetin e vet, pra me dashamirësinë më të madhe.
Kështu, Agron Tufës ylli i fatit i dha talentin e spikatur, intelektin e mprehtë, ndjenjat mjaft të holla, durimin dhe këmbënguljen e madhe, mirësjelljen qytetare, fisnikërinë, principalitetin dhe konsekuencën krijuese që, në shumë shkrimtarë, nuk përputhen as me talentin as me veprën. Shenjat kronotopike të biografisë së autorit, kanë kuptimin e shenjave në krijimtarinë e tij të begatë. Veprat e tij të botuara në kohë të ndryshme kanë qenë nga befasitë letrare më të shënuara, duke krijuar figura me ngarkesë kuptimore dhe emocionale, që mishërojnë njeriun e lirë, të panënshtrueshëm dhe të patjetërsueshëm. Përmendim vepra si: “Dueli”, “Ngjizja e papërlyeme”, “Aty te portat ske”, “Gurit të varrit rrëfej”, “Tenxherja”, “Mërkuna e zezë”, “Fabula Rasa”, “Zonja asnjeri dhe zoti askurkush”, “Kur këndonin gjelat e tretë”, “Kafsha apo fantazma”, “Thembra e Akcilit”, “Avangardë engjëjsh”, “Kuja e Minemozinës”, “Nga hiri i të vdekurve”, “Paqja e përgjakur e Adamit”, “Njeriu buzë lumit”, “Arratia e fundit e Balatazar Ketës”, e të tjera. Poezitë janë këngë burimore të zërit njerëzor, që shijohen në mënyrë simfonike, ndërsa veprat në prozë spikasin jo vetëm për nga struktura koherente, dramaciteti dhe konflikti madhor provokues, por edhe nga dashuria për gjuhën, ndjeshmëria e nuancave kuptimore dhe tingullore, rindërtimi historik dhe empatia, meditimet, përshkrimet, reminishencat dhe nxehtësia e imagjinatës.
Janë shkruar shumë opinione për ngrehinën e madhe të veprave të këtij autori, ndaj më duhet të shtoj vetëm pak gjëra: Tufa, në veprat e tij, ka dhënë një masë të re për të matur thellësinë e shpirtit shqiptar, misterin e padepërtueshëm të tij. Tragjizmi është indi zanafillor dhe lënda kryesore e krijimtarisë së tij, përfituar prej vetë qënies dhe prirjes së brendshme, prej subjektit të tij krijues, ku në thelb qëndron humanizmi, përkatësisht misioni shoqëror i të gjithëve, të drejtat njerëzore, identiteti i përbashkët i të gjithë shqiptarëve. Është një humanizëm konkret, i mishëruar në karakterin, veprimtaritë dhe bëmat e individëve të njëmendtë.
Krijimtaria e A. Tufës është përherë një luftë dashurie. Po marr në analizë të shkurtër vetëm një krijim. Rastësisht, hasa në një poezi të shkurtër, të shkruar së fundi dhe publikuar në facebook, ku shtangesh nga një gulç spazmatik drithërues dhe një vuajtje e thellë shpirtërore, që rrallë e kam ndeshur në poezinë tonë.
Poezia titullohet “Kënga e skllevërve” dhe shkruar në vitin 2024, pra në një kontekst kohor aktual, por që ndërthur kohë të ndryshme asosiativisht, në pikëpamje të shqiptimit të mendimeve dhe të ndjenjave. Apoteoza e poetit është apoteoza e vetë jetës dhe krijimit, në një epokë trishtimi psiko-intelektual, ku nuk përcaktohet shkaktari shoqëror dhe ku autokoshienca vetësore është e ndërvarur nga koshienca kolektive, e cila gjithmonë ka të drejtën të ruajë domenin e së drejtës në të drejtën adekuate të qytetarisë, që pothuaj shfytyrëzohet arbitrarisht nga presionet e antipodeve që posedojnë të gjitha atributet pushtetolegjitimuese të pjellës së vet – shoqërisë. Dhe kjo përplasje e pashmangshme midis këtyre “dy forcave” me kohë, krijon krisje në koshiencën adekuate të një kombi.
Shoqëria shqiptare gjithmonë ka vuajtur nga nocionet e sajuara nga ideatorët “sediçentë”. Ja disa vargje të poezisë “Kënga e skllevërve”:
“Veç tundim pranga dhe zinxhirë,
por skllevër mbesim, sikur qemë.
Ç’na duhet botë më e mirë,
kur më e keqe s’ka me qenë?”
A ka bazë historike – shoqërore ky konstatim, apo është ky një spekulacion me nocionin e “atdheut”, mbi bazën e një mendësie infantile (jofekonde) të njerëzve në gjumësinë iluzive-ëndërrandjellëse-të një miklimi banal drejt trilleve të metafizikës regresiste, që e lënë këtë popull në klloçitje të vetvetes, jashtë botës së qytetëruar perëndimore? Kjo nuk sqarohet dot me një tekst poetik.
Këtë përmasë kolektive vlerësimi, të “dënuar me ndjesinë e skllavit”, autori e sjell si përvojë estetike, duke ndërtuar një konfigurim shqisor, të veshur me vlera kolektive që abstragohen nga vlerat funksionale.
Këtu ndeshemi me një kontekstualizëm të fortë të problemit estetik të dinamikës së brendshme të njeriu shqiptar që, ndryshe nga arti që kultivon, nuk është domen i lirisë, por jashtëzakonisht i kompleksuar në prozodinë e vet historike.
***
Agron Tufa (1967) është poet, prozator, përkthyes dhe studiues; fitues i disa çmimeve letrare, mes të cilëve “Pena e Argjendtë” për romanin më të mirë (“Fabula Rasa”, 2005), “Çmimi i Madh Letrar Kombëtar” për gjithë veprën letrare (2009), etj Është përkthyes i disa prej autorëve më të rëndësishëm rusë të shekullit XX, si: Ana Ahmatova, Marina Cvetajeva, Osip Mandelshtam, Josif Brodskij, Evgenij Zamjatin, Boris pasternak, Danjill Harms, Olga Sjedakova, Esenini etj. Vepra e tij në prozë e poezi është përkthyer në disa gjuhë të huaja.