Një studim i ri i marrëdhënieve mes komuniteteve italo-shqiptare dhe Kanunal i ashtuquajtur Kanun
Bota arbëreshe gjithmonë është interesuar për rrënjët,e saj, gjuhën e saj, kulturën e saj. Kjo popullsi e larguar prej gjatë 600 vjetësh akoma ruan atë identitetin e saj duke ua trasmetuar brezave.
Arbëreshi nuk është Etnia jonë arbërore nuk është një etni simbolike, nuk është etni statike muzeale, është etni dinamike, etni ndjenje identiteti, ku këndohet riti, ku flitet arbërisht, mendohet arbërisht, ruhet
alkimia arbërore.
Arbëreshi është një valë e lëvizshme, i pjekur në ndërgjegjësimin e udhëtimit. Ai banon në një tokë të huaj;
përballoi stuhi nga më të ndryshmet; ngriti me zgjuarsi aty një atdhe të tij në ekuilibër e paqe me të tjerët e vazhdon të rrojë në këtë botë globale kozmopolite, ku asimilimi qëndron si shpata
e Demokleut mbi kokën e kësaj “burbuqeje të egër” në tokën latine. Detyra jonë është ta mbajmë gjallë, sepse historia e tij është pasuri e njerëzimit. Arbëreshi, në individualitetin e tij, është një përzierje
harmonike: njerëz të vrazhdë, trima, të heshtur, që fshehin në thellësinë e shpirtit cilësi njerëzore unike.
Nostalgjia për mëmëdheun, të cilit i këndojnë, nuk është “ankthi i kthimit”,
por nostalgjia mes dy brigjeve; lashtësia e të parëve të tyre dhe qenësia e tyre si mbartës e ruajtës të mirë të identitetit kulturor, të cilin ditën ta konservonin për më tepër se 550 vjet.
Shumë studiues, individë të veçantë, apo pjesë të shoqatave kanë punuar në kërkim të rrënjëve dhe zakoneve të këtij populli quajtur arbërsh të Italisë.
Sot kam dëshirë të flasë për një djalë të ri Arbërsh i quajtuar Saverio Francesco Frega,i lindur në një ngulim arbëresh në Ungra, me prindër arbëresh i cili tezën e dipllomës së tij ia dedikoi tematikës rreth Kanunit.
Në familjen e tij, bota arbërore ka qenë gjithmonë e pranishme.
Saverio Francesco Frega. Është një djalosh që të bie në sy ajo butësia dhe respekti që kanë zakonisht ajo masë e atyre njerëzve që i karakterizon një edukatë të përfituar gjatë jetës.
Saverio, lind në Ungra, ngulim arbëresh në Kalabri. Mësimet e para i merr në Liceun scentifico në Ungra. Ka mbaruar studimet në Jurisprudencë në degën Drejtësi dhe dipllomen e tij e mbron me temën rreth Kanunit.
Në vijim një intervistë bërë këtij të sapo dipllomuarit arbëreshe.
Saverio si iu lindi Idea për një temë të tillë:
Kanë kaluar më shumë se pesë shekuj që kur arbëreshët e emigruar nga vendlindja u vendosën në Itali.
Që atëherë, ka pasur të panumërt studiues, të cilët, përmes një pune komplekse dhe të rëndësishme kërkimore, kanë punuar për të rindërtuar zakonet, zakonet, traditat dhe gjuhën e këtij populli, i cili, pavarësisht përparimit të paepur të modernitetit, bijë e një nëne që homogjenizon gjithçka dhe bën është i lirë nga tiparet e tij karakteristike – globalizimi – i cili i ruan ato pothuajse të pandryshuara edhe sot.
Personalisht, interesimi për Kanunin lindi kur, duke qenë se duhej të identifikoja një temë për tezën e magjistraturës në Drejtësi, një ditë hasa pothuajse rastësisht Kanunin e Lekë Dukagjinit. Pasi e bleva tekstin dhe i dhashë një lexim të parë të shpejtë, kuptova se shumë nga diktatet e zakonshme që përmbante ai përputheshin në një mënyrë të pabesueshme me traditën shekullore të arbëshës.Prandaj vendosa të informoj udhëheqësin tim, Prof. Rocco Giurato, i cili më dha miratimin e tij për të vazhduar me një punim teze që kishte si objekt marrëdhënien midis komuniteteve italo-shqiptare të Italisë dhe Kanunit.
Ç’farë vështirësish gjetët gjatë punimit për këtë tematikë ?
Një problem ishte shfaqur që në fillimet e kërkimit tim, pikërisht mungesa e materialit në letërsinë arbëreshe që tregonte efektivisht njëfarë shkalle të ruajtjes së diktateve kanunale në kulturën italo-shqiptare.
Më vjen keq që shumë studiues arbëreshe shumë gjatë gjithë këtyre shekujve, kanë injoruar faktin se nën “vellon madhështore” të traditës fshihej diçka shumë më e jashtëzakonshme se folklori: themeli pozitiv i një shoqërie të tërë laike. Dhe ky themel gjendet në Kanunin e maleve shqiptare.
Si arritët të kontaktoni me Qëndrën albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga At Antonio Bellusci?
Kisha kohe që po “sorollatesha” për të gjetur materiale, dhe vendosa t’u drejtohem disa personaliteteve nga bota arbëreshe që të paktën të më tregojnë një pikënisje për kërkimin tim. Më duhet të theksoj se, fillimisht, situata nuk ishte aspak e lehtë, pasi të gjithë ata që kisha kontaktuar (duke përdorur mjetet më të ndryshme) deklaruan se nuk kishin materiale dhe/ose njohuri që mund të kishin qenë të dobishme për të. Për më tepër, telashet mu shtuan më tepër sepse më ftuan qartësisht të tërhiqesha nga tema e tezës sime, pasi ajo përfaqësonte një “ngërç” të vërtetë.
Këmbëngulja për mua është virtu e imja, kështu që duke mos dashur të dorëzohesha, si tentativë e fundit, vendosa të kontaktoj një mikeshë që më ka qenë gjithmonë e dashur, Anna Stratigo, e cila e identifikoi At Antonio Bellusci (Zoti Ndon) si një figurë që sigurisht do të më ndihmonte.
Kur u takove per herë të parë me At Belluscin?
Ishte një pasdite shtatori, takova Zotin Ndon për herë të parë në bibliotekën e tij të madhe në Frascineto. E kujtoj me kënaqësi të jashtëzakonshme momentin kur u njohëm, veçanërisht lumturinë e tij që takoi «një djalë që ishte aq i interesuar për studimin e kulturës arbëshe», si dhe interesimin e tij për temën e punimit tim.
Kaluam një pasdite të tërë duke folur për Kanunin, parimet që përmbante ai, traditat e komuniteteve arbëreshe dhe sesi këta i kishin rezistuar (pa shumë vështirësi) përparimit të kohës dhe ndryshimeve në shoqëri. Në veçanti, folëm për institucionet juridike të vëllamisë dhe të motërmës, të cilat menjëherë kuptova se ishin aq të dashura për Zoti Ndon, i cili e kishte kaluar jetën e tij në përpjekje për të ruajtur unitetin e popullit italo-shqiptar.
Ajo që tha Papas Bellusci atë ditë më goditi shumë, sidomos kur më fliste për gjuhën arbëreshe dhe traditat e popullit arbëresh: “Arbërishtja (gjuha shqipe) ishte gjuha e nënës sime, të cilën ajo na e mësonte nëpër shtëpi. Ashtu si arbërishtja ishte gjuha e babait tim. Në shtëpi nuk mund të shpreheshim me fraza italiane, por duhej të dinim çdo term arbërisht. Gjuha italiane, në fakt, ishte një tabu në shtëpinë tonë. Fryma shqiptare jetonte në shtëpi me gjuhën, zakonet dhe kanunin e saj. Kanunin nuk e njihnin prindërit tanë, si dhe të parët tanë. Nuk dihej se çfarë ishte Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skënderbeut. Ne jemi diasporë dhe kjo nuk na ka lejuar të kemi burime të shkruara për historinë tonë të kaluar. Por Kanuni mbijetoi mes arbëreshëve falë një rrënjë të thellë: dashurisë për traditat, për tokën dhe për gjuhën e të parëve tanë”.
Pas takimit me Papas Bellusci u ndjeva tepër i lehtësuar, pasi më në fund kisha gjetur një person që e kishte kuptuar plotësisht qëllimin e kërkimit tim, ndër të tjera që më inkurajonte të ecja përpara.
Por nuk harroj kurrë pasionin që mund te shihje në sytë e tij kur na tregonte për legjendat dhe zakonet e të parëve tanë, ose kur befas niste të këndonte ndonjë këngë të lashtë, tashmë të humbur në kujtesën e shumicës.
Arbëria humbi një njeri, i cili falë punës së pandërprerë kërkimore, mundi t’i rikthejë prestigjin botës arbëreshe dhe aspekteve të saj të shumta. Zoti Ndon, ishte mjeshtër i të gjithëve.
Sa kohë iu desh për të punuar për tezë e dipllomës?
U desh një punë më shumë se dy vite pune për të përgatitur tezën time të diplomës, me titull; Arbëreshët dhe Kanuni.
Një hetim historiko-juridik dhe kulturor mbi zbatimin e diktateve zakonore të Kanunit Shqiptar në përvojën e komuniteteve arbëreshe të Italisë mund të konsiderohet më në fund i përfunduar, një periudhë e kaluar në kërkimin rraskapitës të materialit që mund të mbështeste teorinë time.
Kur u dipllomuat?
U dipllomova në muajin korrik të vitit 2024. Një muaj para se ai të largohej nga jeta mbi tokë, At Bellusci dhe nuk pata rastin që ti thosha mbi këtë rezultat të kësaj teme interesante.
Me At Belluscin kam kujtime të këndshme. Ishte një neri i mbrekullueshëm disnte të dëgjonte por edhe të ftonte në dialog. Ishte një kënaqësi të punije me të.
Më kujtohet hera e fundit dukej i lodhur, i thash që të vazhdonim kërkimin tonë një ditë tjetër, ai menjëherë u përgjigj: «Jo, pse unë jam plak. Sot jam dhe menat jo, pse më thërret t’ynë Zotë» (përkth. Jo, se jam plakur. Sot jam këtu e nesër nuk jam, se mund të më thërrasë Zoti ynë).
Ç’farë mund të më thoni në mbzllje të kësaj interviste?
Shpresa ime është që kjo novella enquête par turbe, e cila ka mundur të vërtetojë ekzistencën dhe përdorimin e përdorimeve kanunale në kontekstin e realitetit italo-shqiptar të Italisë, mund të jetë një mundësi për të hapur një thyerje në një prirje të re historike- studime juridike dhe kulturore në lidhje me arbëreshët dhe italianët.
E dyta, edhe pse At Bellusci i përket qiellit dua të falenderoj që më dha dorën dhe mbështetje në këtë tezë. Nuk mund të anashkaloj edhe Miken, artisten e botës arbërshe Anna Stratigo, e cila si gjithmonë e gatshme për të na ndihmuar kur flitet për botën arbëreshe.
Përatiti materialin Ornela Radovicka, drejtuese e Qëndrës Albanologjike Kërkime mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe At Bellusci.
At Bellusci dhe studenti Saverio Franceso Frega
Saverio Francesco Frega me artisten e madhe arbëreshe Anna Stratigo
Saverio Francesco Frega përpara komisionit
Mëma e Saverios Në momentin e marrjes së dipllomës
Saverio Franceso Frega me tezin e dipllomës së tij