Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“The Anthem of Dibra Youth”

by

by Rafaela Prifti/

If you ever wondered about the impact of a song, you will find that Cezar Ndreu’s recent posting is inspired by lyrics written over 100 years ago that have reemerged into a song. 

There are variations in its English translations but here is mine:

O River Drin of a span so wide

You – the Highland’s Ol’ Man

Will you let Dibra fall to Serbia?

Performed as a song, it premiered on social media under the title Anthem of Dibra Youth.

Cezar Ndreu shares his memories of listening to his elders recite the verses that filled him with pride as a child. Geographically, Drin is Albania’s longest river. Its historical importance in terms of Albanian history, national identity and pride cannot be overstated. There is an abundance of poems, songs, books written about Drin river in Albanian folklore and literature inspired by real events.

The poem evokes more than memories. “My son is eponymous and carries the river’s name with dignity and honor,” writes Cezar Ndreu in his post. He summarizes the historical circumstances that inspired Haki Sharofi, a Dibra intellectual, to write the poem at the end of 1920. It recounts the ruthless legacy of the Great Powers in the wake of two Balkan Wars, as the Ottoman Empire lost the bulk of its territory in Europe, Austria-Hungary was making its own calculations and a much enlarged Serbia pushed for territories by occupying Albanian lands.

The song describes the monthslong Albanian revolt led by valiant men and fearless women of Dibra in the fall of 1920. Cezar Ndreu cites Edith Durham, the British anthropologist, from the 19th century who was crowned as Albania’s mountain queen. She wrote the following description from in her book The Burden of the Balkans: ” The Dibra tigers, as their fellow-countrymen even call them, are all for independence.”

A descendant of a much respected Dibra family and a valued member of the community, Cezar Ndreu invokes the glory of a-century-old battle and the honor of the elderly to shame Albania’s authorities who served Serbia’s interest for decades.

Below please read his post in full:

 ***

“Drin o lum i gjane

Plaku i malsis’

A ke me ja lane Dibren Serbise…!

Ishin keto qe per te paren here femije i degjoja nga gjysherit ku jetonim kilometra large saj Dibres. U rritem me keto vargje burrerore 

Ishin pikerisht keto vargje dhe historia burrerore e Drinit qe sot im bir mban kete emer te lashte dhe krenar!

Pak histori se si u shkruajten keto vargje me 1920 nga dibrani intelektual Haki Sharofi!

Serbia kishte pushtuar pothuajse te gjithe veriun dhe kishte dal ne Shqioeri te mes te viteve te Luftes ballkanike 

Ne gusht te 1918, Serbia perfundimidht kishte dal ne Adriatik, ne Durres 

Po do te duhej nje ultimatum i Austro-Hungarise qe Serbia te linte per 8 dite Durresin 

Serbia terhiqet dhe mban te pushtuar Dibren 

Ishin vitet 1919-1920 ku shqiptaret po luftonin diplomatikidhte ne Konferencen e Paqes ne Paris.Dibra ishte nen pushtim!

Atehere udheheqesit popullor dibran u mblodhen dhe vendosen lufte totale brenda Dibres per clirimin e saj.

U mblodhen ne Luren e bukur dhe piktoreske.

Lufta me perballjen me okupatorin filloi pikerishte ne kete vend te bekuar nga Zoti per bukuri dhe trimeri. Filloje ne vjeshten e 1920 fund shtatori fillim tetori. Dibranet ishin jo shume  te armatosor, ishte  dimer i ashper por deshira dhe vullneti i dibraneve ishte aq i lart sa pati mobilizim te papare. Burrat luftonin  me serbin dhe grate gatuanin ne front. Eshte nje tradite e vjeter kjo e te luftuarit e cila ka mbet nder malesor nga lashtesia. Kujtojme se vete Spartanet e lashte e kishin kete vyrtyt!

Per 4 muaj  rresht vazhduan luftimet e pergjakshme. Dibranet pa ndihmen e askujt, apo ndihme fare e vogel nga qeveria vendore munden qe me 10 Dhjetor 1920 ta clirojne Dibren , jo vetem dibren por Tigrat dibran sic i pershkruante Edith Durham, shkuan me larg cliruan Dibren e Madhe, Tetoven Gostivarin dhe zbriten deri afer Struges.

Per tu theksuar se ne keto luftime te pergjakshme kunder serbve, kishte edhe dibran ne krahun serb, sic ishte Halit Lleshi i ati i Haxhiut ish Presidentit komunist per 40  vjet 

Ne kete lufte u shquan per trimeri te gjithe kreret dibran dhe populli mbare, sipas kujtimeve te Ismail Strazimirit , ku shkruan se nder te gjithe shkelqeu Elez Isufi  per menyren organizative dhe trimerore.

Atehere djelmenia dibrane shkruajti keto vargje lapidare:

Drin o lum i gjan

Plaku i malsise nga intelektuali Haki Sharofi 

Vargje  te cilat filluan te marrin jete ne gojen e cdo dibrani duke u ndesh me hasmin shekullor.

Sot  pas 100 vjetesh keto vargje behen himni i djelmise dibrane, e cila na ka bere krenar ne si dibran ne rrjedhat e luftes per liri kombetare 

Ishin po keta dibran te ndershem qe vendin e tyre nuk e lane nen mbreterine serbo malazeze.

Emrat e tyre jane te shumte por fatkeqsishte pluri i harreses ka bere te tijin , por edhe dashakeqja e atyre qe dikur ishin sejmen te Serbise dhe paten pushtet ne shtetin shqiptar per dekada 

Lavdi dibraneve te cilet nuk kursyen asgje dhe trungut kombetar nuk e lane te pergjysmohet pa Diber  

Lavdi Diber !🇦🇱

TRIPTIK PER VISARIN…

by

nga Fatbardh Amursi (Rustemi)/

HYRJE /

Triptiku i këtij artikulli, që mund të kishte nëntitujt: “të futesh në burg për poezinë”,  “të shohësh përmes një plage” dhe “të fitosh mbi të keqen me poezi”, është shkruar nga shoku për shokun, Fatbardhi për Visarin. Të dy u rritën në të njëjtin qytet, në Lushnjën e vogël, me luftë klasash të madhe atëhere, ku në rrethina fillonin fshatrat e internimeve.

Visari me Bardhin ishin nga një lagje, shkuan në të njëjtën shkollë, madje rrinin në të njëjtën bankë, deri sa mbaruan gjimnazin. Pëlqenin poezinë dhe nisën të shkruanin. Por fatet më pas do të ishin të ndryshme, madje të kundërta. Ndërsa Bardhin e dërguan të studiojë në Universitetin e Tiranës për letërsi dhe bëhet mëues gjimnazi, Visarin iu arrit të shkojë në Shkodër, të studiojë dhe ai për letërsi, sepse seç “kishte në biografi”,  kundër regjimit”, por  qëlloi në vitet e pakta të liberalizmit, siç u quajtën dhe që do të dënoheshin menjëherë…

 Dhe këtu ndahen rrugët e dy shokëve të së njëjtës bankë. Visari do të arrestohej  për poezitë e tij e do ta çonin në burg, gjyqi i dha 10 vjet burg, duke i ndaluar dhe të drejtën e botimit e atë elektorale, nëse do të lirohej, kurse Bardhi do të vazhdonte me botimet, nga poezi në komedi, vënia e tyre në skena të ndryshme, etj. 

Visari e ka treguar me librat e tij të mëvonshëm kalvarin e tij, nëpërmend dhe shoqërinë e ngushtë me Bardhin në rininë e parë, por është interesant se si e shikon Bardhi tani atë që i ngjau shokut, kohën anti-visar, 

Triptiku zë fill, kur të dy ishin në dy miniera të ndryshme, Bardhin e kanë çuar me leje krijuese në minierën socialiste të Pishkashit, që të njohë klasën punëtore e të shkruajë, kurse Visari është në minierën e burgut të Spaçit, i dënuar si armik, që bën poezi fshehurazi si i burgosur.  

Vërtet një ese e veçantë, e shkruar miqësisht, që të bën të zbulosh, sa do pak, kohët, mendësitë, ndryshimet, ndarjet, bashkimet dhe të ndjesh më shumë se të qenit shok, poezia e jetës, duhet të jenë më të forta se regjimet dhe janë akte  që përballen me harrimet… 

***

I- Kur Pegasi kthehet në kalë beteje 

Për të njohur realitetin socialist, Lidhja e Shkrimtarëve, na jepte leje krijuese. Isha caktuan në minierën e Gurit të Kuq, ku duhej të frymëzohesha nga heroizmi i minatorëve. Në minierën e Spaçit, Visari, vuante dënimin me 13 vite burg. Shtoni me mend: galeri personazhesh, galeri arti. Në labirinthet e minierës takova një minator, i cili me matrapik hapte vrima për kallupët e dinamitit brenda një guve. (Shpiksi i dinamitit është Nobeli, emrin e të cilit mban dhe “çmimi Nobel”. Kadare kandidat i kahershëm.) Minatori po më shpjegonte shtresat e dheut, ndërsa mua më dukej, sikur po merrja mësime nga orakujt e antikitetit: “Kjo shtresa këtu, më tha, është e sigurt, si njeriu i mirë, që s`të vjen as një e keqe. Kjo këtu, para se të shembet, hedh ndonjë guriçkë, si paralajmërim, sikurse njeriu i lëkundur, ndaj të cilit duhet të bësh kujdes. Ndërsa kjo shtresa këtu të zë befasisht, si i ligu, që të ha pas shpine.” Doja të shkruaja për të, tërhequr dhe nga filozofia e shpjegimit të karaktereve nga horoskopi i shtresave të dheut, por, ditë më pas, mësova se dinamiti në galeri i kishte marrë jetën. Të shkruaje për aksidentet në kantieret e punës, ishte njësoj si të bëje shaka me prangat. Si minatori dhe Visari e pësuan nga “dheu i pabesë”. Nuk di pse mu kujtua poezia e Faslliut “baltë e kurdisur”?! Isha midis heroit të vrarë dhe poetit të dënuar. Qëllimi i lejes krijuese: të njihja jetën, por, bota e nëndheshme ishte një temë tabu për kohën. “Sa gjë e vështirë qënka, të fillosh ta njohësh qiellin, kur të rrëmbejnë të drejtën që ta soditësh atë.”-shprehet Shpirtçiltri, personazh i Volterit. Ngjarja zhvillohet në kohën e inkuizicionit, kur teleskopi po quhej vepër e djallit. Predikoheshin “horizontet e hapura”, ka dhe një film me këtë titull, duke na shkulur krahët. Nuk mund të gjesh një gjë më paradoksale nga një vend i izoluar, që mburrej me horizontet e hapura, ku fluturimi i zogjëve në qiellin e lirë, merrej si i mirëqenë dhe për njerëzit, që hiqeshin zvarr. Të parët që e pësonin ishin ëndërrimtarët. “Ëndërruam lirinë dhe u bëmë vetë ëndërr”-do shkruaj poeti Zhiti. Bota e nëndheshme e krimit, fshehur në “shtëpinë me gjethe”, në tunele e kulisa u ndry në BunkArt, pritet dhe në SPAK, por, denoncimi i krimeve të komunizmit i gjen tek burgologjia, “Kartela të realizmit të dënuar” të Visar Zhitit, natyrisht dhe të autorëve të tjerë, që hakmerrem veçse me libra. Visari, duke shfrytëzuar të çarat e ferrit, ku zbulon thesaret e frikës, në një funeral të pafund, nga valixhja e shqyer hedh një kafkë në këmbët tona, falë kujtesës së ajrit, ku mbillen vetëtimat. Përmes titujve të librave gjeni dhe intenerarin e autorit, i njohur ndryshe si kalvar.

Për hapjen e një tuneli, punohet nga të dyja krahët. Nuk di a është e përshtatshme kjo figurë, nëse letërsinë e realizmit socialist dhe letërsinë e burgut, i shohim si plotësime të njëra-tjetrës, apo duhen vënë përballë për të mbajtur gjallë një zjarr, ku në vend të shtrigave, i vjen përsëri radha Xhordano Brunos? Por dhe për shtrigat, Salman Ruzhdie ka një qasje interesante: “Kur u dogjën në zjarr shtrigat e para, qe më e lehtë t`i fajsoje ato sesa të vije në dyshim drejtësinë e djegies së tyre.” Një kohe të padrejtë nuk mund t`i kundërvihesh me padrejtësira të tjera, por duke e çuar hakën tek i zoti. A nuk u lodhët duke i hyrë në hak njëri-tjetrit? “Njerëzit gjejnë mënyra të reja për t`i shtypur të tjerët, mënyra të reja për t`i zhbërë arritjet më të mira të të tjerëve.”-na sensibilizon Salman Ruzhdie, duke na mprehur shqisat.

Në minierë ishim të dy, shokë fëmijërie e rinie, që e kishim nisur udhën e poezisë së bashku, tashmë të ndarë: unë me leje krijuese dhe Visari, i dënuar politikë. Mos në një anë ishte shpirti i lirë dhe në anën tjetër vullnete të ndrydhura? Mos ishim të ndarë dhe në rrugën e letërsisë: ai tek “realizmi i dënuar” dhe unë tek “realizmi socialist”? (Nga 1972 deri më 1985, dy vite para daljes së Visarit nga burgu dhe 4 vite para rrëzimit të regjimit, mezi arrita të botoja libërthin me poezi “Në kthjelltësinë e syve”, i kapur me tela dhe jo me penjë, i cili më përngjante me skeletin e peshkut, që plaku Santjago i Hemiguejt nxori në breg. “Libri është i mirë kështu siç është dhe jo ashtu, siç kërkon ta bësh ti.”-do i thoshte Kadareja redaktores së librit të Faslli Halitit. Zor se i ka shpëtuar kush rrumbullakosjes, kuadratit për të qenë brenda. Visari, i tërhequr nga “harku i triumfit”, nuk pranoi ta vinte kokën në kular. “Vallë ç`duhet bërë për të shpëtuar poezinë nga mati i drunjtë i dobësive?”-shkruan ai në poezinë “Kullë e flidishtë”, që redaktorët ia mbajtën vath në vesh dhe, ia shënuan në akt-akuzë. Jeta e solli që të mos i përkas: as “letërsisë së realizmit socialist” dhe as “letërsisë së burgut”. Kështu që s`kam ndonje konflikt interesi në trajtimin e tyre.)

Në librin voluminoz “Kartela të realizmit të dënuar”, quajtur prej Visarit si “letërsia e burgut” radhiten të gjithë autorët, që, në vend të dekoratave: kishin plagët. “Njollat në biografi” a po kthehen në tatuashe? Kur Visari i referohet letërsisë së realizmit socialist, kartelat janë bosh, pa emra. Ndërsa, Agron Tufa, pa mëdyshje, i plotëson kartelat me emra konkret, duke e cilësuar letërsinë e realizmit socialist si “letërsi morgu”: “Romane të tilla të kësaj kolane janë: “Çlirimtarët” e Dh. S. Shuteriqit, “Ata nuk ishin vetëm” të S. Spases, “Para agimit” të Sh. Musarajt, “Ara në mal” të P. Markos, “Lumi i vdekur” dhe “Juga e bardhë” të J. Xoxës (përkatësisht paralele të dy romaneve të M. Shollohovit “Doni i qetë” dhe “Tokat e çara”), “Një vjeshtë me stuhi” të A. Abdihoxhës (paralele me “Garda e re” të A. Fadajevit), “Përsëri në këmbë” të Dh. Xhuvanit (paralel i “Si u kalit çeliku” të N. Ostrovskit), “Komisari Memo” i D. Agollit (shih “Çapajev” të D. Furmanovit e disa romane të tjerë socrealiste sovjete mbi luftën), “Përballimi” të T. Laços (shih “Buka” të Aleksej Tolstoit), “Zbulimi” të A. Kondos (shih “Çimentua” të F. Glladkovit) et, etj, pambarim.” Konstatimi i Tufës për ndikimin e letërsisë sovjetike qendron, ndonëse shumë shkrimtarë sovjetikë ishin nën ndikimin e artit perëndimorë, përfshi dhe Majakovskin. Edhe kur u prishëm me Bashkimin Sovjetik, edhe kur luftoheshin ndikimet borgjezo-revizioniste, ndikimi i letërsisë sovjetike lejohej, bëhej një sy qorr. Duke u mbrojtur Stalini mbrohej dhe Zhdanovi, hartuesi i metodës së realizmit socialist, i pranuar në kongresin e parë të shkrimtarëve sovjetikë, ku në tribunë bashkë me Gorkin ishte dhe Pasternaku. (Ndërkohë, Kadare botohej në Perëndim, duke ecur në drejtim të kundër të rrymës.) Konstatimi i Tufës, referuar shembujve të mësipërm, nuk ka të sharë, por, konkluzioni: “letërsi morgu”, është i ekzagjeruar, për të mos thënë: një nihilizëm mefistofelian. Duke marrë pjesë në funeralin e “letërsisë së realizmit socialist” lihet të kuptohet, se letërsia e mbijetesës, kjo e burgut, ka përmbysur herarkinë e vlerave. Nuk është rastësi që, sulmet ndaj Ismail Kadaresë janë shpeshtuar. Ulu mal të dali hëna?! (Vitet `60-të kanë hyrë në histori, si lufta midis poetëve anakronikëve dhe novatorëve. Enver Hoxha nxitoi t`i shuante gjakrat, duke mbajtur anën e të rinjëve, pavarësisht se “Grupin komunist të të rinjëve” e kishte eliminuar me metoda terroriste, sepse përplasja e shkrimtarëve shfaqte simptomat e “luftës së brezave”. Gjithsesi, ishin anakronikët që i shtonin radhët, si gardianë të metodës së realizmit socialist, ndërsa novatorët rralloheshin rrugës: mbaheshin nën trysninë e gabimit të mundshëm, të akuzuar shpesh se po shkelnin parimet e metodës, s`ka hero pozitivë thoshin për romanet e Kadaresë, etj. Realisht novatorët u ndodhën midis dy zjarresh: anakronikëve të djeshëm dhe modernistëve të sotëm. Letërsia është një e tërë, pasi ajo ka vetëm një përmasë: vlerën e saj. I takonte Visarit ta mbyllte shtegun e keqkuptimeve, si promovues i “letërsisë së burgut” dhe e bëri duke i qendruar besnik vargut: “E vetmja dredh e imja janë kaçurelat”. 

Visari i ruhej gardianëve, unë bija në pritat e redaktorëve dhe recenzentëve, ku dorëshkrimet mbylleshin në sirtarë. Ishte po ai shteg, që e kishte daljen në qeli. Gjithsesi, gardianët nuk e ndalonin dot Visarin t`i hipte Pegasit, kalit fluturues. Ja sesi: “U pashë në sytë e kalit/(Pegasit)… Isha i qethur tullë, pis dhe me mjekërr…/U mënjanova/se mos i dukesha kalit i egër.” (Sot është në modë të rruarit tullë. Shumica e atyre që merren me art, mbajnë mjekërra, ku Pegasin me sa duket e marrin me qera.) Besoj se ngjall interes të dihet: Visari hyri në burg si poet (27 vjeç), e bëri burgu poet (35 vjeçar) apo u kurorëzua në demokraci si i tillë? (“Librin poetikë “Kujtesa e ajrit” e botoi në vitin 1993, në moshën 41 vjeçare.) Nëse ai s`do ishte një poet i suksesshëm, i spikatur në shtypin letrar të kohës, kam bindjen se do kishte patur një fat tjetër. Është talenti, që ndjell vetëtimat. Titulli i dorëshkrimit “Rapsodia e jetës së trandafilave”, që mbahej peng në shtëpinë botuese, është kuptimplot, nëse i referohemi “pranverës socialiste”, por, i ngecur në sirtarët e redaksisë prej 7 vitesh 1972-79, po aq sa vitet e dënimit të autorit 1980-1987, shpjegon një të vertetë, të cilën dua ta ndajë me publikun. Shtypi letrarë, gazeta “Drita”, revista “Nëntori” apo gazeta “Zëri i rinisë” ku botoheshin poezi apo cikle poetike, promovonte talente. Ata bëheshin të famshëm ende pa shkuar tek libri. Talenti është telash. Kur shkonin në shtëpinë botuese për të botuar libra, atje: kishte ustallarë për të bëre “rrafshimin e vlerave”. Edhe kufirin e kalonin një apo dy-tre veta, dhe jo tufë. Pse dorëshkrimi dhe jo poezitë e botuara në shtypin letrarë patën fuqi ndikuese, ku ekspertiza e redaktorëve vlejti më tepër nga vlerësimet publike të Driteroit për Visarin? Tek ata që e futën në burg, nuk duhen llogaritur vetëm dëshmimtarët, përfshi dhe hetuesit, para tyre ka dhe shumë të tjerë, që jepnin konsiderata, krijonin opinione duke rrëmuar në errëtime metaforash, përcillni udhëzime apo shënime në anë të fletës. Ishte pikërisht të qënit poet, që procesi krijues nuk u ndal dhe në kushtet e privimet me gardianin mbi kokë. “Me 94 poezitë në kokë, aq sa më dukej se i shikoja, edhe vargjet i dija si ishin vendosur në ajër, me pengun që s’i bëra dot 100, më çuan në burgun e Spaçit, ku një shok i ngushtë imi, çami Bajo, e thërras në libër, kishim qenë studentë bashkë e guxova e ia tregova, ia mërmërisja në terr, më nxiti t’i shkruaja, ato e të tjera dhe ai e miq të tjerë më ndihmuan në fshehjen e tyre, në kashtën e dyshekut, në thasë, mes rrobave a ndonjë ushqimi, që lejohej në burg, etj, etj. Pata fat dhe i nxora nga burgu të gjitha poezitë e mia… është meritë dhe e familjarëve të mij, e sakrificës së tyre.” I gjithë ky rrëfim është ngjethës, pasi kishin rënë trandafilat dhe kishte mbetur rapsodi, njëherësh dhe diçka hyjnore, ku shpirti krijues, pa ndihmën e një flete e të një pene, i duhej të krijonte në fshehtësi. Për të kuptuar atë kohë: i keqi bëhej edhe më i keq: “dhe i hedhur” dhe i miri bëhej dhe më i mirë: “vend i mirë për të ngritur një teqe”. Diferencimi politik përshkallzoi polarizimin moral. Nëse, Visari, i kishte hipur kalit fluturues, Pegasit, unë kisha shaluar “kalin e betejës”, duke mos shënuar asnjë fitore. Si ai dhe unë: në raport me kohën: mbetëm kalorsiakë. Nëse doje të frymëzoheshe, me lejen e shtetit shkoje me hir në minierë dhe nëse duhej të ndëshkoheshe për krijimtari të gabuar: degdiseshe me pahir në minierë. (Dantja e vizitoi ferrin në shoqërinë e Virgjilit. Nuk ndodhte e kundërta, që Dante ta shoqëronte Virgjilin në botën reale.)

 ***.  

II

Në një bangë, në një lagje dhe në një qytet… 

Prej vitesh ishim shokë bange, ku urtësia e mësueses Liri Kazazi, mbeti si një bekimi në rrugën tonë të mundimshme drejt artit. Kur lexoj poezinë “Të (mos) skuqesh”, e cila, e merr spunton nga ndërhyrjet kozmetike për të hequr skuqjen nga fytyra: “…sepse është turp të kesh turp. Nuk duhet të skuqesh më.”, më sjellë në mend fytyrën e Visarit, që bëhej flakë në momente zori. Tek ai e gjeti të shfaqej e kuqja?! Një udhëtar në një natë dimri troket në një derë malsori. E hap një grua e re: “S`e ngriti fenerin të shihte se kush isha./Mjafton që fytyra ime ishte e njeriut.” Është po ajo situatë e një këngë, që pëlqehej në publik: “Ti më vjen pa trokitur”. Ky që vinte pa trokitur në këngë, ishte “i yni”, ndërsa ai i poezisë: i padëshirueshmi?! U fanitej vetja dhe kujtonin se ishim ne. Në bangë, si shkollar e student, mes bangave si mësues, i rritur me raftet e librave në sy, ku: “Dëshira e shenjtë e rritjes/na detyroi të bëheshim burra./Nga jelet të sajonim harqe violinash,/nga kapistrat/të mendonim hekurudha.” Ku ta dinim se një ditë, Visarin do e priste një tjetër bangë, ajo e të akuzuarit?! Edhe “shkollën e burgut” e kishte mangut?! Lexonim thuajse të njëjtët libra, i gëzoheshim patosit të ndërtimit, transformimeve, rendnim pas së resë, duke admiruar idealet dhe urryer pretendimin që njeriu duhet të rrojë për shtetin. Nuk mund të mos bëjë përshtypje zelli demoniak i krijuesëve dhe redaktorëve, ku akt-akuza ndaj poetit merr autoritetin e një pretence: “Ky element armik është i bindur në mendimet e tij të gabuara dhe armiqësore.” Përdorimi i termit të botës inorganike “element”, vinte si një kërcënim për botën e gjallë. Jo më kot Ayn Rand romanin e saj me subjekt nga periudha e terrorit stalinist e titullon “Ne të gjallët”. (Kapja e shkelsit të kufirit, shkelësit të vijës, përngjante me betejat me pushkë druri, që bëheshin dikur në Meksikë, ngaqë kapja e një armiku të gjallë kushtonte shumë në tregun e zi të robërve. Skllevërit duheshin në minierë.) “Ky psedopoet në vend ta vërë talentin në shërbim të popullit (Pseodopoeti na paska talent?! F.R)…derdh helm në mendjen dhe ndjenjat e lexuesit” (Si mund të ndodh kjo, kur libri është i pabotuar dhe, lexuesi, duke mos patur kontakt me të, na u infektoka?!) Për më tepër që autori: “Është i mbyllur dhe përdor figura që nuk zbërthehen dot.” Jo më kot një nga perëndit e Olimpit i drejtohet Prometeut: “Fol qartë, Promete, jo me enigma!” në fakt, mjeri i kishte ardhur prej fjalëve të papërmbajtura.” (Nëse hajdutët nuk arrijnë të zbërthejnë një kasafortë, atëherë fajin duhet t`ia vëmë pronarit?! Një vend hermetik i trëmbej hermetizmit?!) “I lodhur nga mosgjetja”, ku një “fjalë jetime/i thotë të gjitha.”, i mësuar që “Tek të ndaluarat gjej atë që dua”, poeti ecte në rrugë të pashkelura, një e drejtë kjo: që u njihej udhërrëfyesëve. “Vetëm një këshillë e vogël miqësore: mos harroni se në fjalim u tha se ç`i pret ata që kujtojnë se janë më të mençur se partia.”-shprehet një nga personazhët e Ayn Rand. Hiqeshin se “Fjalët e qiririt” të Naimit i mbanin si amanet, por që “pishtarët e kuq apo blu” i shkelin në rastin më të parë: “Në bëhi shokë me mua,/në më doni si u dua,/njëri-tjetërin në doni,/të paudhë mos punoni.” Në kohën e pishtarëve fjalët e qiririt, nuk vlejnë as për një: “I ndrit shpirti”. Kush po bënte paudhësi poeti apo akt-akuzuesit e tij? “Ky pseudopoet me imitimet e artit reaksionar është përpjekur të mbjellë barëra helmuese në kopshtin tonë të pastër letrar dhe të prishë kështu atmosferën tonë letrare.” Ta mbash dorëshkrimin prej 7 vitesh në sirtar dhe të ankohesh se ky po e bëka dëmin në kopshtin socialist, është si të presësh protagonizëm nga një gjallesë, që mbahet në inkubator? Por, poezitë që, Visari, botonte në shtypin letrar, përcilleshin me një jehonë pozitive. Imazhi i tij poetik ishte krejt tjetër nga portretizimi në akt-akuzë. Nuk shihej, si një keqbërës. “Njerëzit që po drejtojmë, nuk po rriten, ata po tkurren. Po tkurren në një nivel ku asnjë krijesë njerëzore nuk ka arritur më parë.”-ankohet shkrimtaria ruso-amerikane Ayn Rand. Të tkurrurit nuk mund të duronin bymimin e askujt, sikurse të krekosurit tërboheshin nga krenaria e cilitdo, duke u ndjerë të sfiduar. 

Me Visarin ishim, jo vetëm shokë të një bange, por dhe të një mëhalle. (U kthye në proverbiale batuta, që i jati i tij, Hekurani, aktor estrade, do i thoshte Dhimitër Shuteriqit, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve aso kohe: “Unë jam një shkrimtar lagjeje”.) Por, i biri, nuk do i fsheh pretendimet. “Dritaret/janë britma ime që të braktiset/dhoma e errët e vetmisë.” Ka të ngjarë që kjo poezi, të jetë e një kohe me ndryshimin e titullit të romanit të Kadaresë nga “Dimri i vetmisë së madhe” në “Dimri i madh”, ku hiqet fjala “vetmi”. Regjimi nuk e duronte fjalën “vetmi”, por, britma e poetit në këtë rast ishte kundër “heroit të vetmuar”. Ndoc Gjetja ka një poezi, ku kollitet në shtëpi për t`mos u ndjer i vetmuar. Thuajse e njëjta gjë. Kur regjimi të dënonte, fëmijtë duhej të të braktisnin, gruaja të ndante, shokët dhe miqtë të largoheshin, pra të mbeteshe vetëm. Në këtë poezi, thonë akt-akuzuesit, “ka një farë sinqeriteti. Si element armik ai e ndjen veten të vetmuar dhe të braktisur në ambientin tonë socialist.” Pse duhej të ndjehej i tillë, ende pa u akuzuar dhe gjykuar si armik? Shprehin si të mirëqenë atë që pritej të ndodhte: braktisja e poetit të dënuar. (Visari kishte shokë më shumë nga të gjithë ne.) Individualizmi poetik duhej ndëshkuar me një ndëshkim shëmbullor. Nëse ti je vetëm dhe zgjon gjyshin, përsëri tenton të largosh vetminë. Por, nipi në një vend atesit, thua se po ngjallte Krishtin. “- Gjysh, o gjysh, çohu…!/-Ç’është, bir?/-Kam frikë se mos nuk zgjohesh më.” “Hetuesi më ulërinte se “është thirrje që të ngrihen klasat e përmbysura, nga që gjyshi yt ishte shpallur kulak”. Për çudi kjo hamendje perverse i ndodhi së vesë së diktatorit, ku nusja shkon ta zgjojë: “Çohu, mama, se po shkruajnë gazetat se ke vdekur!” “Sinqeriteti në art” quhej një tezë revizioniste. Një paralajmërim ky për të gjithë ata, që shkruanin me sinqeritet. Dhe ja: “Unë nuk çava përpara në art, sepse paskam dashur gërmadha/por nuk më deshën (dhe s`më ndihmuan), sepse unë duke u bërë burrë, do të isha talent/i tmerrshëm… dhe nëpër dosje e lanë zemrën time si një mi/që bren veten e vet.” Kjo është esenca e gjithë këtyre shfaqjeve armiqësore… Autori nuk është i kënaqur me realitetin tonë dhe është gati të thyejë dhe brinjët e tij, vetëm të dalë nga ky realitet, të cilin ai e quan frengji.”-nënvizojnë akt-akuzuesit. Vetëm realitet nuk sheh në këtë vargje, veç revoltës së poetit ndaj pengesës artificiale që i bëhet, por që në fakt është censura e shtetit. Konflikti shkon përtej një zyre redaksie, por ai nuk e sheh. Gërmadhat janë tërheqëse për legjendat, por jo për të jetuar. “Mohoju më të mirëve të drejtën për të kapur majat, dhe s`do të mbetet prej tyre as nam, as nishan. E çfarë janë masat tuaja, veçse shpirtra të topitur, të vyshkur, të mykur, që s`kanë mendime të vetat, vullnet të vetin, që hanë, flenë dhe përtypin pa mendje fjalë që ua fusin të tjerët në tru?” Është i njëjti konflik si tek romani “Ne të gjallët” të Ayn Rand, ku inkonformisti i shpall luftë atyre, që janë mësuar të lëpijnë zgjedhën dhe të hanë bukën e përulësisë. Ai e parandjen fatin e tij të turpshëm, thonë akt-akuzuesit, ndërsa poeti e sheh të keqen e vetes tek talenti “i tmershëm”. Është një dyluftim që ka zgjatur 7 vjet, ku palët nuk i hapin rrugë njëra-tjetrës. Në poezinë “Në amfiteatrin e madh” dozat e pakënaqësisë shtohen: “Ndoshta një djalë të guximshëm,/(ai paska fytyrën time)/e burgosën në sallën me tigra,/se deshte të bënte kryengritje.” Poeti u kishte dhënë material, ta sulmonin. Më në fund pajtohet me fatin: “S`kisha pse t`i tregoja hetuesit që aq shumë më pëlqenin mbrëmjet në Tiranë dhe, që të zuzarepsja deri vonë, nuk shkoja nëpër kushurinjtë, por, meqenëse nuk më mjaftonin paratë për hotel, flija i lumtur lulishteve. Mbi gjethet e mëdha të vjeshtës shkruaja poezi… Dënimit s`i shpëtoke dot, por pakso dhembjet dhe brerjet e saj, të mos jenë të gjithmonta. Se ti u caktove për humbjen.”-shkruan Visari në librin “Rrugët e ferrit”. Pse nxitoni ta quanin “armik”, ende pa u shprehur gjykata? Sepse fati i poetit ishte i paravendosur. Qe i shenjuar, sikurse druvari bën shenja në pemën, që duhet prerë në pyll. Urdhëri vinte nga Ramiz Alia. (Bashkëvuajtës të tij i shkruanin Ramiz Alisë nga qelia. Edhe Ramizi ka shkruar libër burgu, por a do përfshihet në “letërsinë e burgut”? ) Si ndodhi që, edhe në demokraci, kryetari i shtetit, president Nishani, nisur nga “qytetari digital”, një ish shef i policisë së burgut, sulmon sërisht poetin? Si është e mundur, që lart e poshtë bëhen kundër tij, edhe në diktaturë, edhe në demokraci? Sepse në Shqipëri flitet veçse për të rrëzuar. Më me fat del të jetë Enver Hoxha, që i rrëzuan vetëm shtatoren.

Ishim jo vetëm në një bangë dhe në një lagje, por jetonim dhe në një qytet, i njohur për qendra internimi më shumë se në çdo zonë tjetër të Shqipërisë, ndërkohë që lëvdohej si “hambar i Shqipërisë”. Hambar apo qilar? Nëse “dielli alegorik” i Migjenit merrej si një ogur i mirë, “dielli i dytë i Visarit me gjakun, që derdhet.”-u interpretua si një ogur i zi. Paranojakët, duke patur monopolin mbi simbolet, dhe vargun më të çiltër: “E di që do ta dalë në një arë me diell.”, që, e gjeje thuajse tek të gjithë poetët, e merrnin për ekuivok, si një shteg për në “parajsën e humbur”. Cili optimist nuk do të ngazëllehej nga ky varg: “Një kalli të shkoqësh,/të mbushet dora me kokërrza të ëmbla shprese”? Dhe më tej: “E desha grunoren në rrethinë,/Kallinjtë e rënë mbi buzë desha./Sa herë e zhvesha dashurinë,/Aq herë me dashuri u vesha.” Adrenalina rritet: “E desha grunoren në rrethinë,/Kallinjë e rënë në libra desha./Të mbyllësh sytë si kopertinë,/Ta vazhdosh librin, ribëhet vetja.” Poezitë me varg të rregulltë, tradicional, kalonin paq, ndërsa dyshimet hidheshin tek vargu i lirë. “Në poezi duhej të ishim të lumtur.”-shkruan Visari, por lirikat e tij nuk janë shtirje. Në to burojnë vrulle djaloshare. “Sa herë ndoqëm pas karrocat tuaja/nëpër rrugët e verbta gjithë baltë./Ju mbajmë mend, me mjekrra të parruara,/me kamxhikët që s’goditët,/por i mbanit lart.” Shihni se ç`kontrast krijohet, midis karrocierëve dhe ata, që nuk i kursyen kamzhikët e Shën Pjetrit mbi poetin. “Qytet i dhëmbshëm,/qytet i vogël,/ku përsëritej herë pas here e njëjta ngjarje./Ne, të ardhurve, na i dhe një shtëpi/si fole në sqetullën e një dritareje.” Mirënjohje për bujarinë myzeqare. “Dobësinë time për të qenë sa më i dashur e kishin pikasur dhe të tjerë. Narcizmi im-të mbytesha nëpër sytë e bukur.” Mund të mrekullohesh tek “syri i kaltër”, por mund të bjesh dhe në një gropë skeptike. “Ne nuk pranojmë asgjë mbi kokë/shumë-shumë mund të pranojmë kapelet tona.”-shkruan ai tek poezia “Njerëzit e punës”, fundja pushtet i popullit. “Jo, jo,/Nuk i lyej këpucët/Te llustraxhinjtë!/S`i dua njerëzit te këmbët e mia.” Pse duhet parë me dyshim poeti, kur “thjeshtësia proletare” predikohej dhe nga: “I tmerrshmi sfinks me krifa muzgu/qëndron i zymtë mbi shkretëtirën./Madhështia e tij e rëndë prej guri/e bëri, ah, të palëvizshëm!”

Qyteti që do ta frymëzonte në rini, boçet e pambukut, karrocieri, do ta zhgënjente më pas, kur ai do të rikthehej nga burgu. “Qyteti s’më flet./Qyteti më ka harruar. Paranojak është qyteti./Rrugët s’më çojnë dot deri në fund të një mendimi.” U trondita shumë kur e gjeta babanë të verbër, nuk më kishin thënë në letrat që më dërgonin, që të mos dëshpërohesha… “Plak fatkeq, i verbër/më i verbër se nata. Asnjë yll/s’të vjen në ndihmë.” Dhe në fund pohon i pikëlluar: “Errësira ime e verboi”…

***

 III

Balsami shërues i plagëve

“A është e vërtetë se pas një kohe të gjatë në burg, i burgosuri dashurohet me qelinë?”-e pyet Ismail Kadare Pjetër Arbnorin. “Po, Zoti Kadare, i burgosuri dashurohet me qelinë.”-shkruan Edison Ypi në postimin e tij “Të dashurohesh me qelinë”. (Kur ra Muri i Berlinit, një gjermano-lindor, shkoi të vizitonte Murin Kinez.) “Ej, të ka marr malli/për burgun ty,/nuk i tregoj njeriu?” Kjo retorikë provokuese e Visarit më shumë se sa trazon shpirtërat, trondit perceptimet. Kush nuk do të çuditej: mall për burgun?! Për të hedhur dritë në këtë paradoks, Uolltër Skoti, na afron urtësinë e tij: “Plagët që durohen për hir të ndërgjegjies kanë në vetvete balsamin shërues.” Një dukuri e rrallë, por jo kushdo e ka fatin ta provojë. Këto plagë që durohen për hir të ndërgjegjies, jo një ndërgjegjie dosido, por krijuese, është lartësia morale, ku poeti vendos veten me vullnet të lirë. Peligrinët i duan tempujt në maja malesh. Nga raportet ideale të plagëve me ndërgjegjien përftohet “balsami shërues”, një produkt aq i nevojshëm ky aty ku hakmarrja ka bërë kërdinë. Poeti duke mos i patur ndonjë borxh së shkuarës, i detyrohet vetëm së ardhmes, ndaj shpalos kredon e vet: “Ne nuk kemi shkruar nga urrejtja, por nga dhimbja.” Kjo kontratë me veten ia kalon çdo betimi. Si mund të pritet “balsami shërues” nga një “Pseudopoet… që është përpjekur të mbjellë barëra helmuese në kopshtin tonë të pastër letrar”, tani na ofroka “balsamin shërues”?! Vetëm kështu mund të kuptohet se ka ndodhur një përmbysje. 

Të dashurohesh me qelinë, nuk është shfaqje e “sidromës së Stockholmit”, ku viktima adhuron persekutorin, duke pritur shpëtimin prej zemërgjerësisë së tij. (Superimi i avokatit mbrojtës në diktaturë favorizonte “sidromën e Stockholmit”. Kështu që ti: s`kishe xhami ku të faleshe, veçse tek ai, që të kishte jetën në dorë. Persekutorëve iu dha rasti ta luanin të mirin, ku ti të ishe mirënjohës për të keqen, që të bënin.) Edhe aty ku pasioni lë pak vend për dhimbjen, poeti befason, me vargje si këto: “Ty të ka marrë malli/për robërinë time të dikurshme,/s`të kujtohet ngrohtësia e duarëve të mia të vrara,/por prangat./Mbase buzëqeshja ime është më e varfër, se plagët e mia/që ti i lëvizje si dekor plot me yje/për profilin tënd”. Mos po shfaqen kthetrat pikërisht atëherë, ku priten përkëdhelitë? Trukohet edhe me prangat, duke i quajtur byzylykë. “Tregonim plagët tona,/sikur t`i rrëfenim njëri-tjetrit gurë të çmuar, diamantë,/dhuruara nga një përbindësh./Mburreshim me skllavërinë/duke e kritikuar ashpër. Dhe/s`po gjenim kohë të ishim të lirë./Dikur robër, mos ishim më të lirë?” Nga dekori i plagëve stolisur me thesarët e frikës, mos po nis kështu revanshi i medaljeve prore me prapavijë humbësish? Mos është po ajo inerci, që i ndodh çdo çlirimtari, të cilit nuk i ndahet shpirti nga lufta dhe s`do jetë tjetër, veç asaj: ku jetohet si në rrethim? Në këto përjetime, poeti shtron pyetjen: a janë bërë vrasësit më të mirë? “Seç kanë një frikë të papërcaktuar/i çojnë gratë të hapin derën.” (Ish drejtori i policisë së burgut, që “luante violinë dhe piano” ankohet se në burg “paska humbur pjesën më të bukur të jetës”. Ankesë gardiani dhe jo shaka! “Gardian i Kushtetutës” po i thonë dhe presidentit?! Duke mos patur reflektim, pale ndjesë, në sytë e specialistëve të artit, hetuesit dhe gardianit poeti vazhdon të jetë i padëshirueshëm. “Të dy kishim një status, që s`ia kishim caktuar vetes.”-deklarohet shefi i policisë së burgut, duke patur në krah dhe Presidentin e Republikës kundër poetit. Në këto kushte, pse viktima duhet të ndjejë mall për qelinë, kur aty duhej te ishin persekutoret e tij? “Balsami shërues” nuk është për ata, që lëndojnë. Nëse Patrokli merr rrobat e Akilit, ushtaraku i burgut thua se ka marrë uniformën e Trifon Xhagjikës?! (Një uniformë do më ndjek pas gjithë jetën, shprehet nobelisti Pablo Neruda: i përndjekur nga regjimi i Pinoçetit.) “Nga shkaku i poezive klandestine në burg, rrija pa bërë rebelin, as heroin, poetin jo e jo, në heshtje i besoja një të ardhme.” Protagonizmi i poetit nuk është demonstrim force, nuk është mani për t`u dukur, veçse një ushtrim i vetes përmes fuqisë së fjalës dhe heshtjes përbuzëse. (Kur Odiseja kthehet në Itakë dhe nis të eliminonte rivalet e së shoqes, në një kthinë gjen një rapsod. Po ti kush je, i thotë. Jam poeti, i përgjigjet i mënjanuari. Odiseja ul shpatën. Mbi ty nuk vihet dorë, pasi ti do t`i përshkruash të gjitha këto, që ndodhën. Aleksandri, kur dha urdhër për rrafshimion e Tebës, porositi që të mos prekej shtëpia e poetit, Pindarit.) Në burgun e shefit të policisë, në Spaçin e vitit 1981, në poezinë e arratisur, (ta paska hedhur poeti gardian,) me titull: “Rreshti i këpucëve të burgosura” Visari shkruan: “Ja dhe këpucët e spiunit,/me lidhësen që u varet si shpifja nëpër gojë”, pasuar nga vargu i poezisë “Ëndrra”: “Dhe le ta bëjnë ferr galerinë/ti vuan që të mbetesh engjëll.” Nëse persekutorët nga “shtëpia e të vdekurve” presin të nxjerrin xhenazen, Nënë Tereza, pikërisht atje: i ngriti himn jetës. Ata që e futën poetin në burg dhe ata që i shpëtuan poezitë nga burgu, si betejë e përjetshme e trupit me shpirtin, dëshmon se shoqëria shqiptare nën diktaturë nuk ishte aq e nënshtruar sa dukej, dhe aq e indoktrinuar, sikurse e paraqesin. Ne kemi një problem me heroizmin, e shohim atë vetën në pjesën e dukshme të ajzbergut, më së shumti me heronjë të fabrikuar, duke ngatërruar shpesh statujat prej dylli me ato të derdhura në bronz.

“M`i hodhën prangat mu në mes të qyteti verior, Kukësi i Ri, jo shumë larg urës së madhe, ku ujërat e dy Drinave, i Ziu dhe i Bardhi, megjithatë nuk po flinin… Pallatet shëmbeshin pas meje, pa zhurmë në shurdhëri.” Krahas qytetit të vjetër i mbuluar nga uji i liqenit të hidrocentralit, tashmë i erdhi radha të fundosnin poetin, (e drejta mund të fundoset por nuk mbytet,) i cili më 2 shtator 1979, i kushton poezinë “Kukësi i ri”, afro dy muaj më parë se të arrestohej: “Statuja vumë/mbi bulevarde./Në dyqan të çiftelive/gjen copra ballade./Dhe lejlekët kur erdhën/pyllin s’ e gjetën./Mbi pyllin me antena/U ulën lejlekët.” Një vit pasi Visari kishte dalë nga burgu, në vend të statujës, në sheshin e qytetit varet poeti Havzi Nela. “Kravata s`do kishte kuptim, në qoftë se s`do bëhej litar i varjes.”-shkruan Visari në poezinë kushtuar Migjenit, të cilën hetuesit dhe redaktorët e akuzuan se po nxinte realitetin. Siç shihet “lidhëset që varen si shpifja nëpër gojë” u kthyen në litar për poetin kuksian. “Unë jam Kryetari i Degës së Punëve të Brendëshme dhe shoku tjetër është Shefi i Hetuesisë, i cili ka zbuluar armiq shumë të mëdhenj e grupe të tëra armiqsore, kuptove?” (Krahas këtij hetuesi, po bëj dhe unë zbërthimet e mija.) “Ta zbërthyem poezinë me specialistë, me kritikë të shquar, me poetë.” (Njëherësh krahës specialistëve më të shquar po analizojë edhe unë. Natyrisht në një kohë tjetër. Ata zbulojnë armikun, që fillimisht e mbyllën në sirtarin e redaksisë dhe më pas në qelinë e burgut. Ndërsa unë po merrem me poetin, me të cilin kisha ndenjur në një bangë, në një lagje, në një qytet dhe tash në Amerikë.) “Im atë s`e fshihte kënaqësinë dhe mezi çpriste që poezitë e mia t`i shihte Razi Brahimi, specialist i klasit të parë… Një ditë ai lexoi poezitë e mia, ja dha im atë. I kisha hedhur në të pastër në atë fletoren e bukur, me kapak blu-mermeri, lidhur me atë spiralen metalike, të ndritur (si trupi i hardhisë që i vjen rrotull një pallati). Për të dëgjuar mendimin e Raziut, i thashë se a mund të vinim së bashku me një shokun tim të klasës, shkruan dhe ai, që të përfitonim së bashku. Po, tha ai. Dhe kështu Bardh Rustemi kundërshtonte për vërejtjet kritikun, më të mirin në Shqipëri, thoshin, Razi Brahimi.”-shkruan Visari në burgologjinë e tij. (Komenti është i juaj.)

“-E pse ke frikë të jesh armik?-më tha sikur unë të kisha refuzuar një dhuratë.

-S`kam dhe aq frikë,-i thashë,-por s`jam.” “Krijimet e mija u bën krime. Kri(ji)me.” Poeti refuzon të qënit armik. Bëjnë punët e djallit duke tundur temjanicën. 

“Mua po më trulloste absurdi… Metaforat?! Policia do të ndjekë metaforat? I njëjti inat si i redaktorëve dhe kritikëve ndaj konfigurës letrare…Isha bërë më i njohur si armik, jo si poet.” Lë pas yllin e kuq, dhe me “yllin blu të fatit” shkon në Kosovë, ku luftohet për të mbrojtur një varrezë hebrenjësh me yllin e Davidit. Më parë se të hapej ambasada izraelite në Prishtinë, beteja për të mbrojtur një varrezë hebrenjësh, nuk i shpëton vëmendjes së poetit. Kur regjimi i Milosheviçit kishte nisur spastrimin etnik, genocidin, në Kosovë botohet një libër i Visarit. “Po librin tim me poezi, që e përgatiti Anton Nikë Berisha,/më të dhëmbshurin se u botua në Prishtinë,/do ma hidhnin në zjarr?”, do shkruajë ai i shqetësuar për fatin e librit, i kërcënuar sërisht nga diktatura.

Kur ti lexon vargjet e një ish të burgosuri: “Gjithmonë jam me të mundurit,/me përpjekjet e tyre/(që afrojnë dritë)./Jam me ta deri në çastin e fitores, pastaj iki, i braktis/dhe bashkohem/me të mundur të tjerë.”, beson edhe më shumë tek “balsami shërues” i dhimbjes njerëzore. Mesazhin e kësaj poezia Visari do e kthejë në slogan të fushatës së tij elektorale, si deputet në kryeqytet: “Dua fitore pa të mundur”. I pari, që u bë me të mundurit, ishte Homeri. Edhe pse grek, mbajti anën e trojanëve. Hektori mbetet më i dashur për lexuesin nga Akili, sikurse mbreti Priam më i urtë nga Agamemnoni. Të mundur ishin dhe ushtarët italian, por shqiptarët i strehuan. Natyrisht, që duhet dalluar i munduri nga i dështuari. Dhe të dështuarit janë specialistët e artit, hetuesit dhe gardianët e qelive, përfshini nëse doni edhe një president. Në poezinë kushtuar Ramush Haradinajt, Visari shkruan: “që heronjtë/të bëhen të fajshëm/mjafton mëria e të mundurve.” Kjo mëri të mundurish vazhdon edhe sot me të tjerë luftëtarë të UÇK-ës. Kjo mëri solli Vitin e Mbrapshtë të `97-ës: “Këtej ishte bërë revolucioni i mbrapshtë./Qemë mundur të gjithë. S`kishin as miq, as ideale/…Na kishin vjedhur/parat nëpër piramida dhe mumiet gjithandej/qenë pasuruar/…Nuk qetësoheshim dot pa armiq,/ndryshe duhej të çmendeshe si kallashnikovët. E grinë qiellin.” Kur zoti ndau tokat, poeti i mbetur pa gjë , shkoi t`i kërkonte pjesën e vetë. Zoti i thotë: “Ku ishe ti, kur unë po ndaja tokat?” “Në qiell.”-i përgjigjet poeti. “Atëherë duku, kur të ndajë qiellin!” 

“Invictus”-latinisht i pamposhtur, titullohet poezia e Uilliam Ernest Henley, të cilin Visari e përktheu në burg. (Minush Jero u fut në burg pasi shkroi dramën “I pamposhturi”.) “Nuk paskësh qenë në burg ai, thashë me vete dhe pata një si keqardhje lehtësuese, më mirë. Por, mund të jesh dhe pa qenë, edhe e kundërta, që duke qenë në burg, mund të jesh i lirë, “invictus”. Falë poezisë, kemi më shumë qëndresë brenda vetes për të qenë sa më të lirë. Jo aq shumë heronj, por më shumë njerëz.” Në një vend ateist, ku heroi i pamposhtur ngadhnjente mbi vdekjen, edhe në artin e realizmit socialist kësisoj, “Ngadhnjim mbi vdekjen” titullohet një film, Visari fuqinë e shpirtit ia njeh zotit, që është në qiell. Kur u shkatërruan faltoret bashkë me Visarin shkojmë në kishën e Golemit, e bastisur. Aty morëm ikona të hedhura dhe fshehurazi, sikur të ishin vjedhës ikonash, në fakt, po i shpëtonim ato, i fshehëm në bahçen time. Nuk di kush na kishte spiunuar në shkollë, mësuesi i historisë na detyron t`i dorëzonim. I kthyem shenjtorët, të cilët mësuesi i kaloi një e nga një në sqepar dhe i hodhi në sobë. Më kujtohet kjo histori sa herë që shoh foto të Visarit me Papët. Altari i rrënuar i atdheut ofron: “Ne, që e deshëm atdheun aq shumë,/na deshi më pak/dhe mbetëm të varfër./Ne, që u munduam për atdheun/që na mundoi aq shumë,/mbajtëm kryqin e tij mbi kurriz/mbi të përpjetat e fatit.” Ndaj: “Bijtë e mi,/kërkoj ndjesë për këtë atdhe të ashpër/dhe të padrejtë.” Në një emision televiziv ndiqja një mjeshtër çiftelie, i cili këshillonte se druri i përshtatshëm për çifteli, duhet zgjedhur nga ajo anë e pemës, që s`e kanë rrahur erërat. Besoj se këtë kusht e kam plotësuar. 

*Shenim: Per me shume Letersi, politike, Diaspore, na ndiqni ne www.gazetadielli.com

ME 13 QERSHOR 1912, VATRA U NJOH NGA SHTETI AMERIKAN-KUJTESA HISTORIKE

by

Me 3 Qershor 1917 VATRA hapi fushatën “Për Shpëtimin e Shqipërisë” dhe mblodhi 150 mijë dollarë me të cilat u shpëtua Shqipëria në Konferencën e Paqes

Qershori ka dy ngjarje madhore për Federatën Panshqiptare të Amerikës VATRA, 3 qershor 1917- Dita e Vatrës për shpëtimin e Shqipërisë dhe 13 Qershor 1912- vatra njihet zyrtarisht prej Shtetit të Massachusetts.

Në Kalendarin e Vatrës dhe rekordet arkivore shkruhet: Me 13 Qershor 1912, u njoh prej shtetit të Massachusetts dhe mori diplomën e saj(Charter), të shënuar prej zotit Albert P.Langtry, sekretarit të Shtetit. Në aplikim ishin të shënuar emrat e Faik Be Konitza, Lambi Chikozi, Fan S. Noli, Kristo Floqi, Elia Tromara, Naum Cere dhe Kosta Kota.

Me 13 Qershor 2021, mbushen 109 vjet nga regjistrimi i Vatrës në shtetin e Massachusetts, ndërkohë që data e themilimit të Vatrës mbetet 28 Prill 1912.

3 QERSHOR- VATRA DHE DITA E SHPËTIMIT TË SHQIPËRISË NGA SHQIPTARËT E AMERIKËS

Data 3 qershor, e cila njihet si Dita e Shëptimit të Shqipërisë, e kishte fillesën që në një takim të Komisionit të Vatrës në muajin Maj 1917. Komisioni që drejtonte Vatrën u mblodh me 20 maj 1917 në orën 3 pas drake. Në qendër të punës ishte raporti i dërguar nga Delegati diplomat i Vatrës në Londër, Mehmet Konica. Pas atij raporti një letër dërguar nga delegate tjetër i Vatrës në Zvicër, Dr. Turtulli, i mallëngjeu vatranët e pranishëm. Delegati propozonte që të ngrihej një Komitet për mbrojtjen e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. Këtij qëllimi t’i paraprinte një fushatë për të mbushur arkën e Vatrës me qëllim që të mundësohej financimi i këtij shërbimi diplomatik i munguar në mungesë të një shteti shqiptar, dhe të financoheshin miqtë diplomatë të Shqipërisë në Amerikë dhe Europë. Propozimi i dr. Turtullit shoqërohej me shembullin e tij dhurus, duke dërguar(1,000.00) një mijë dollar.

Komisioni drejtus i Vatrës e priti propozim-dhurimin me duartrokitje dhe menjëherë nisën diskutimet për detyrat e shqiptarëve të Amerikës në mbrojtje të Atdheut në ato kohë kritike. Diskutatnët arritën në një pikë të përbashkët:Vatra do të mbetej gjithnjë e turpëruar në sytë e shqiptarëve dhe në sytë e Botës po të mos i përgjigjej nisjes së fushatës të propozuar nga dr. Mihal Turtulli,i cili duke dërguar 1000 dollarë, e bënte fakt të kryer hapjen e fushatës dhe Vatra duhej ta niste sa më parë. U mor vendimi që Vatra t’i përgjigjej dhuratës dhe thirrjes së nxehtë të atdhetarit të shkëlqyer, ashtu si ua kërkonte nderi atdhetarëve të Botës së Re, trimërisht me dorë dhe zemër të hapur.

U vendos me një zë:

1-Të caktohej e Diela e 3 qershorit, si Dita e Shpëtimit të Shqipërisë, për ët mbledhur një shumë së paku prej 40 miëj dollarësh të këshilluar prej Dr. Turtullit.

2- Ftoheshin të gjitha degët e Federatës Panshqiptare ët amerikës me anëtarët e tyre, të gjitha shoqëritë shqiptare të vecanta, të gjitha Shoqëritë fetare Kombtare-dhe të gjitëh shqiptarët-të organizojnë mbledhje në këtë ditë dhe të japin ndihmën e tyre sa më të madhe për Shpëtimin e Atdheut. 

3- Ftoheshin të gjitha gazetat dhe revistat shqiptare të bashkëpunonin për të mbaruar këtë vepër , e cila do t’I nderonte në sytë e botës dhe në sytë e Shqipërisë, atdhetarët e Amerikës, dhe do t’u japë një vend nderi në historinë e përlindjes Kombëtare.

4-U drejtohej të gjithëve lutja që të dhuronin $10 e sipër për të mbledhur kështu shumën e këshilluar nga Dr. Turtulli.(ne foto-Komisioni Themelues i vatres dhe Dr. Turtulli.(Lexo ne Dielli -arkiv www.gazetadielli.com)

SHKOLLA SHQIPE “GJUHA JONE”- MREKULLIA E FESTES

by

MREKULLIA E FESTES TEK SHKOLLA SHQIPE “GJUHA JONE” NE FILADELFIA, NE PERFUNDIM TE VITIT SHKOLLOR 2020-2021/

Nga: Tajar Domi

Gjithcka e bukur, si nё vendin ku u organizua aktiviteti, motin e shkёlqyer qё na shoqёroi, nё numrin e pjesёmarrёsve, nё atmosferёn festive si dhe nё mesazhet e fёmijve qё u pёrcollёn nёpёrmjet recitimeve e kёngёve tё shumta. Kёshtu ishte organizimi i pёrfundimit tё vitit shkollor 2020 – 2021, nё shkollёn shqipe mё jetё gjatё dhe mё tё organizuar nё diasporёn amerikane, e cila qё nga 7 marsi 2004 cdo vit vetёm rritet nё cilёsinё profesionale tё mёsueseve e nё numrin e nxёnёsve qё e frekuentojnё. Eshtё fjala pёr atё me emrin aq tё dashur “Gjuha Jone” nё qytetin e Filadelfias, e cila gjatё 18 viteve organizohet e drejtohet nga shoqata atdhetare – kulturore “Bijte e Shqipes” kёtu. Rreth 700 fёmijё tё komunitetit shqiptar, gjatё kёtyre viteve janё ulur nё bankat e kёsaj shkolle si nxёnёs tё saj duke mёsuar gjuhёn, historinё e kulturёn tonё kombёtare. Por ky vit shkollor qё u mbyll, do tё kujtohet nga mbarё bota, edhe si viti mё i vёshtirё nё cdo sektor tё jetёs pёrfshirё arёsimin. Kjo pёr shkak tё Pandemisё qё pllakosi njerёzimin nё cdo cep. Ndёrsa pёr ne, pёr shkollёn shqipe “Gjuha Jone”, pёr shoqatёn “Bijte e Shqipes” pjesё e tё cilёs ёshtё edhe shkolla, ky vit ishte po aq i suksesshёm sa edhe cdo vit tjetёr. Sigurisht tё vecantat e punёs e vёshtёrsitё qё u hasёn ishin tё mёdha, por me pёrpjekjet e tё gjithёve sё bashku, u kaluan me sukses. U sigurua vazhdimёsia e rregullt e mёsimit online nё tё 5 klasat dhe numri i nxёnёsve qё morёn pjesё ishte mё i madh se ai i viteve tё tjera, por me njё shtrirje tё gjёrё e jo vetёm nga Filadelfia. Patёm nxenёs nga Masachusta, Nju Xhersi, New Yorku, Marylandi, California, Chikago etj. Pёr herё tё parё kёtё vit shkollor u hapёn dy klasa tё para me nga 11 nxёnёs secila. Nё total nga klasa e parё deri nё tё pestёn ndoqёn mesimet 60 nxёnёs dhe pёr to u angazhuan 6 mёsuese, tё cilat sfiduan cdo vёshtёrsi tё mёsimit pёr herё tё parё me google classroom duke e prezantuar veten shumё tё afta e tё pёrkushtuara nё profesionin e tyre. Realizimi i suksesshёm i gjithckaje qё lidhet me shkollёn e kёtij viti pati ndihmёn, interesimin e kontributin e madh tё prindёrve tanё qё u bёnё njёsh me nxёnёsit nё shtёpitё e tyre duke ndjekur orёt e mёsimit tё gjuhёs shqipe. Por nuk mungoi edhe ndihma e tё rinjve tё shkolluar nё komunitet si Megan Pajollari qё dhuroi 10 laptop me tё cilёt punuan mёsueset, ing. elektronik Miri Cena qё instaloi programet e nevojshme kompjuterike, Orela Suku e cila menaxhoi programin Google Classroom si dhe ndjekja e vazhdueshme e ecurisё javore nga kёshilli drejtues por vecanёrisht nga kryetari i shoqates z. Bujar Gjoka, N/kryetares Rudina Bani e pёrgjegjёsi per shkollen z. Llazar Vero. 

Kёshtu, me njё punë voluminoze e tё gjithanshme por tё suksesshme tё prindёrve, nxёnёsve, mёsuesve e drejtuesve te shoqatёs, erdhёm sot me datё 5 qershor 2021, nё ambjentet e Qendres se Re tё shqiptarёve nё Filadelfia (akoma e pa restauruar) pёr tё festuar kёtё ngjarje te rёndёsishme per shkollёn shqipe e pёr tё gjithё komunitetin.

I. Fillimi plot emocion e gёzim sё bashku:

Nga organizatorёt ishin marrё masat e duhura pёr njё pjesёmarrje me rreth 200 veta. Prandaj gjithcka do tё zhvillohej nё bahcen tonё, kaq tё bukur e tё dashur per ne. Tavolinat, karriket, stolat e nevojshёm nё orёn 11:00 para dite, ishin vendosur nё vendin e duhur nёn hijen e jeshiltё tё pemёve drunore qё rrethojnё ngado. Ndёrsa nё ball ishte tavolina e mёsuesёve pёr tё cilat sot ishte dita e fundit e kёtij viti, por edhe prova e suksesit tё punёs njё vjecare, para njё pjesёmarrje si asnjёherё tjetёr. Grupi muzikor, drejtuar nga mёsuesi i muzikёs tё shkollёs z Renaldo Ramo, fillon tё kёndojё Himnin tonё kombёtar, ndёrsa gjithkush qёndronte nё kёmbё e shoqёronte me zё tё ulёt atё. Flamuri shqiptar dhe ai amerikan valviteshin sic do dite tjetёr nё bedenat e katit tё dytё tё ndёrtesёs, pamja e sё cilёs tё kujton kёshtjellat shqiptare tashmё objekte muzeale me historinё brenda. N/kryetarja e Shoqatёs e njёkohёsisht mёsuese e klasёs sё tretё znj. Rudina Bani deklaron hapjen e aktivitetit, dhe menjëherë para të pranishmëve vet prezantohen dy drejtuesit e programit shkollor, një vajzë e një djalë me një gjuhë të përsosur shqipe, nxënës të klasës së katërt, të dy të lindur ne Amerikë.

Tё dy simpatik, energjik e tё aftё tё drejtojnё spektakle edhe mё tё mёdha.

Dёshiroj tё jap pёr lexuesin sa mё shumё informacion pёr emrat, ligjёrimet e poezitё e cdo nxёnёsi qё ishte I angazhuar nё kёtё program, dhe ai (lexuesi) tё jetё vlerёsuesi I rezultatit qё ёshtё arrirё. Prandaj ndoshta leximi I shkrimit mund t’ju marre kohё, por mendoj se do ja vlejё.

Vogёlushja shtat hedhur, me flokё bjonde prezantohet: Une jam Jona Hajrullahu. Prindёrit e mi janё nga Kosova kreshnike e Isa Boletinit, Adem Jasharit, Azem e Shote Galicёs, Sef Koshares, Sulejman Vokshit, Ibrahim Rugovёs e qindra heronjve tё tjerё. Por pёrse prindёrit e mi zgjodhёn emrin e detit Jon? Dhe menjehёre vazhdon:

Jam Kosova, Lugina e Malesia 

Po jam Iliria, Myzeqeja e Laberia

Jam Dardania ku fluturon Shqiponja

Jam historia me Ballin me tri shkronja

E rritun me pushk’ e me Flamur

Vdes e nuk dorёzohem kurrё

Emrin kam Kosove, mbiemrin Shqiperi

Jam Jona, Adriatik e jam Cameri.

Prindёrit e mi, babi nga Prishtina e mami nga Gjilani, megjithёse nё Amerikё kanё 17 vjet qё kanё ardhur, nё shpi ashtu si edhe gjyshёrit me flisnin vetёm shqip dhe mё rrёnjosen thellё nё mendjen time qё jam shqiptare e duhet tё flas vetёm shqip. Para dy vitesh fillova tё studjoja nё shkollёn shqipe tё Filadelfias sё bashku me vёllain tim Rronin. Kёshtu, shqipja ime u bё mё e qartё, mё e bukur dhe falendёroj sot prindёrit, mёsuesit dhe shokёt e klasёs time. 

Pas duartrokitjeve tё shumta, radha i vjen djalit po ashtu shtat hedhur e simpatik:

Une jam Daniel Budo. Prindёrit e mi janё tё dy nga Fieri. Dija fare pak pёr vendlindjen e prindёrve tё mi. Para se tё shkoja nё Shqipёri, pyeta gjyshin tim tё mirё te mё fliste pёr kёtё qytet. Ai mё tha: Ne Fier e Myzeqe, lind dielli pёr komb e atdhe. Babai mё tregoi qё Fieri ёshtё qyteti I njerёzve tё mirё, tё urtё, tё palodhur, ёshtё qyteti I intelektualёve. Mё pas, Danieli vazhdon:

Vrapo ne fushёn e Fierit

Tё prek vesa e mengjesit

I afrohesh Apollonisё

Qytetit te vjeter te Ilirisё. 

Kam kater vite qё ndjek shkollёn shqipe, ndёrsa vitin tjetёr do tё jetё I fundit.Mbaj mend klasёn time tё parё. Dija tё flisja shqip, pasi prindёrit e gjyshёrit e mi ishin tё kujdesshёm e fanatik ne drejtim tё gjuhёs. Por nuk dija tё  shkruaja e as tё lexoja. Mёsuesja ime e klasёs sё pare, Irini, nuk u lodh e nuk u mёrzit kurrё por me durim na mёsoi tё shkruanim e tё lexonim shkronjat e fjalitё e para. Nё kёto katёr vite mёsova shumё jo vetem nga gjuha, leximi por edhe nga kultura e historia e kombit tim. Kam pёrsosur gjuhёn e Naimit, Asdrenit, Cajupit e Mjedes, gjuhёn e gjyshёrve tё mi, gjuhёn e nёneёs time. 

Pёrsёri duartrokitje shoqeruar me thirrjet “Ju lumtё”, “Ju lumtё”!

Mes kёtyre duartrokitjeve, Danieli fton pёr njё pёrshёndetje kryetarin e shoqates “Bijtё e Shqipes”, z. Bujar Gjoka, I cili pasi falenderoj pjesmarrёsit e shumtё , nxёnёs, mёsuese, prindёr e bashkatdhetar tё tjerё tё pranishёm, bёri njё prezantim tё shkurtёr tё vёshtirёsive e pёrpjekjeve qё u bёnё gjatё kёtij viti shkollor pёr tё mos u ndёrprere asnjё ditё mёsimi e pёr tё qёne edhe mё I suksesshёm se ato tё shkuar. …Ne mund tё flasim shumё sot, u shpreh z. Gjoka, por mendoj qё radhen t’ua lёme nxёnёsve pёr tё na kёnaqur me zёrin e tyre tё ёmbёl, kёngёt e recitimet e tyre.

2. Tashmё koncerti ka filluar:

Nga klasa e pare A, me mёsuese znj. Mimoza Bello, janё vogёlushet Natasha Koroveshi 7 vjec nga Berati, Melisa Dede, Kenza Mirena 5 vjec nga Kosova, Cielle Velja 6 vjec nga Tirana, Lukas Omeri 9 vjec nga Patosi e Ardit Hoxha 5 vjec nga Peshkopia, qe hapin kёtё koncert tё shumё pritur, pas pandemik. Secili me fjalёt e tij /saj tё ёmbla prezantohet me disa vargje nga poezitё fёminore, bukur e mjaft lirshёm. 

Pas tyre vjen grupi I klasёs sё parё B, me mёsuese znj. Irini Zenelaj, disa prej tё cilёve sё bashku me prindёrit kishin udhёtuar nga shtetet e tjera tё Amerikёs, pёr tё marrё pjesё fizikisht nё kёtё bukuri manifestive. Ata ishin vogёlushet kushёrira, Rea dhe Aurora, si dhe vёlla e motёr Danieli e Sofia. Sytё e tyre u shkёlqenin nga gёzimi, ndёrsa prindёrit shumё tё kёnaqur falenderojnё me zemёr mёsueset dhe shoqatёn “Bijte e Shqipes” qё bёne tё mundur shkollimin online pёr mёsimin e gjuhёs tonё. Tre nxёnёs tё tjerё tё kёsaj klase, Flavia Semanjaku, Erdi Billa dhe Enesa Mirena ishin pёrgatitur e recituan poezinё “I dashur Atdhe” e mё pas kёnduan sё bashku kёngёn “Gjuha Jonё”, tё shoqёruar me kёnaqёsi prej mёsueses sё tyre e publikut.

Mesuese Rajmonda Bardhi, me njё kontribut tё gjatё nё shkollёn shqipe, kёtё vit ka mbuluar klasёn e dytё. Nxёnёsit e saj sot do te prezantohen me njё kolazh tё bukur poezish, kushtuar gjuhes, historisё e atdheut tonё.

Nxёnёsja Arba Maja krijoi emocione me vjershёn e A.Zako Cajupit “Ku kemi lerё”: 

Ne c’vend kemi lerё? 

ku na bёjnё nder?

Nё Shqipёri …

Nxёnёsja Izabela Plaku, me vjershёn “O trima luftetar” I vazhdoi emocionet tona:

O trima luftёtar,

Ju bijtё e Skёnderbeut, 

Kёrkoni ju shqiptare,

Lirinё e memedheut….

Ndёrsa Devin Pane, nxёnёs i po kёsaj klasё me vjershat “Mёmёdheu” dhe “Sa tё dua Shqipёri”, gjithcka e realizoi bukur. Vargjet e pavdekshme pёr mёmёdheun, I dilnin plot forcё nga zemra e vogёl:

Mёmёdhe quhet toka, 

Ku mё ka rёnё koka,

Ku jam rritur me thёrrime, 

Ku kam folur gjuhёn time.

Klasa e tretё me mёsuese Rudinёn, kishte tёtё nxёnёs. Cdo tё dielё tё vitit kanё lexuar histori tё shkurtёra pёr heronj por edhe pёr njerёz tё zakonshёm, kanё treguar pёrralla e gjeagjёza, kanё kёnduar shqip, kanё hedhur nё fletore kujtime tё ndryshme e udhёtime tё vecanta, kanё avancuar me mёsimin e gjuhёs shqipe edhe mё shumё. Sot ata sollёn dicka tё vecantё: Improvizuan dhe luajtёn nё grup pjesёn “Pjata e drurit”, nёpёrmjet tё cilёs pёrcillej mesazhi I dashurisё sё madhe qё fёmijtё ndjejnё pёr gjyshёrit, si pjesё e pandarё e jetёs nё familje. Prindёr tё dashur, kujdesuni pёr gjyshёrit tanё tё mirё sot, qё nё tё kujdesemi pёr ju njё ditё, – kjo ishte thirrja e fёmijve interpretues nё fund tё kёsaj pjese tё bukur. 

Si tё ishin aktor tё teatrit, qё loja e Nolanit, Arberit, Kleas, Visit, Amelias, Emily, Jaydenit dhe Enidit, tё cilёt u pёlqyen dhe u ndoqёn me shumё interes nga publiku. 

3. Klasa Jonё

E dini kush e ka radhёn tani? – thotё Jona duke u drejtuar nga publiku. 

Sigurisht klasa jonё, klasa e katёrt e shkollёs “Gjuha Jonё”, ndёrhyn natyrshёm Danieli. Jemi mё tё rritur dhe jemi pёrpjekur shumё qё tё mёsojmё gjuhёn shqipe. Sё bashku me mёsuesen tonё tё mirё e punёtore Adelina Muzhaqi kemi lexuar tregime, kemi shkruar hartime, kemi mёsuar pёr historinё e tё parёve tanё …, dhe Danieli vazhdon:

Cka na fliste zemra,

E qёndisen shkronjat,

Gjuhёn qё kish nёna,

Trashёgojnё shqiponjat.

Mёsuam pёr historinё e njё kombi tё vogёl, por qё ka arritur lirinё e pavarёsinё me shumё mund, gjak e sakrifica …, thotё Jona. U njohёm dalёngadalё me trimёritё e atyre njerёzve qё kanё bёrё historinё, tё heronjve. Mёsuam se jemi pasardhёs tё Skёnderbeut, Ismail Qemalit e Isa Boletinit. Mё tej Jona vazhdon:

Gjersa gjaku na bashkon, 

Gjuha shqipe nuk calon,

Rreze drite nё dritare,

Gjuhё e bukur, gjuha amtare. 

Vazhdojnё me radhё recitimet e bukura tё nxёnёsve tё klasёs sё katёrt:

Kristina:

Si rrahjet e zemrёs qё na mbajnё gjallё,

ёshtё gjuha e nёnёs, na quan shqiptar.

Laura:

Drita qё jep dituria,

Ngjan si hёnё, ngjan si diell,

Ku ndricohet gjithёsia.

Bora:

Si njё tufe me flutura,

Dale nga Manastiri,

Motёrza tё bukura,

Shkronjёza floriri.

Rroni:

Krahё hapur Tirana,

Prishtina me mall,

Shkupi, Cameria,

Kudo jane shqiptar.

Egerti:

Sot shkёlqejnё fjalёt tona,

Porsi xixat nёpёr zjarre,

Kudo shpёrthen jehona,

Te nderojmё ty, Gjuhё amtare.

Nikolas:

…Ty asgjё s’ta mbushka syrin,

As kjo pemё, as ky gur,

Mё nё fund moj trimёrore,

Bёrё cerdhen nё flamur.

Heneida:

…Se per mua o Atdhe,

Je njё lule kaq e vyer,

Sa nuk gjendet pёrmbi dhe,

Shpirtin tim per ta ushqyer.

Meritonin sigurisht duartrokitje tё furishme, falenderim e vlerёsim sё bashku me mёsuesen e palodhur tё tyre, znj. Adelina.

Klasa e pestё, kёtё vit ёshtё klasa me numrin mё tё vogёl tё nxёnёsve. Tre vajzat e kёsaj klase kanё ndjekur mёsimet prej 5 vitesh, e nga viti nё vit kanё shtuar njohurite e tyre. Nuk u lodhёn kurrё dhe u pёrpoqёn qё tё jene model edhe pёr nxёnёsit e klasave tё tjera. Sigurisht sё bashku me to nё vitet e mёparshme ishin edhe tё tjera bashkmoshatare, por qё pёr arёsye tё ndryshme nuk arritёn ta pёrfundojnё deri nё fund ciklin e plotё 5 vjecar tё shkollёs. 

Mёsuesja Ermira Tusha, erdhi me nxёnёsen Maggie Cejne e cila solli poezinё e Ismail Kadares “Ra si yll po s’u shua”, ballada e princeshes Argjiro. 

Pas pёrfundimit tё prezantimit tё kёtij koncerti, kёnga dhe vallja shqip jehon nё ambjentin festiv tё krijuar. Pica party me pije tё ndryshme pёr tё gjithё pjesёmarrёsit, biseda me njeri tjetrin, urime nxёnёsve dhe mёsueseve, foto tё shumta per tu kujtuar vazhdimisht, si njё sfidё e suksesshme qё iu bё vitit tё kovidit qё shpresojmё te ketё ikur tashme. Si kudo, edhe shkolla jonё shqipe, gjatё kёtij viti ndryshoi shumё nga rutina e mёparshme e punёs, duke mёsuar gjёra tё reja. Tё gjithё sfiduam veten, duke u pёrpjekur tё realizojmё qёllimet e arritjet tona. Aktiviteti i sotёm tregoi se tashme shkolla shqipe “Gjuha Jonё”, ёshtё konsoliduar nё shumё anё e nuk mund rrёshqas nё asgjё, por do te vazhdoje te sherbeje ne trashegimine e gjuhes e kulturёs tone kombёtare nё komunitet. Edhe pse nuk u pёrqafuam me njёri tjetrin si zakonisht, aktiviteti I sotёm tregoi sё tё gjithё jemi bashkё. Tё gjithё, por vecanёrisht nxёnёsit, presin me padurim,  qё tё jemi atje nё shkollё fizikisht vitin e ri shkollor  pёr tё vazhduar mёsimin e gjuhёs, kulturёs e historisё tonё kombёtare, pёr ti cuar pёrpara arritjet e komunitetit tonё duke I dhёnё emrin e merituar nё morinё e komuniteteve tё tjera qё pёrbёjnё popullsinё nё qytetin e Filadelfias, e nё tё gjithё Amerikёn. 

Filadelfia, me 5 Qershor 2021  

Kryeministri Albin Kurti: Kosova, jo peng i mosmarrëveshjes me Serbinë

by

– Kryeministri i Kosovës Albin Kurti në seancën plenare të Kuvendit mbi ecurinë e deritanishme të procesit të dialogut me Serbinë: Ajo për të cilën unë do të doja të kishim konsensus është që të mos e trajtojmë shtetin tonë si peng i mosmarrëveshjes me Serbinë sepse kjo është një urgjencë artificiale e cila ka bërë dëm të jashtëzakonshëm e po vazhdon të na bëjë ende. Le të sillemi e veprojmë ashtu siç jemi, deputetë e qeveritarë të Republikës së Kosovës, shtet i pavarur e sovran. Nuk i kemi borxh askujt, por na kanë borxh shumëçka./

Gazeta DIELLI/

Fjalimi i kryeministrit Kurti në seancën plenare mbi ecurinë e deritanishme të procesit të dialogut me Serbinë

Prishtinë, 11 qershor 2021

I nderuari kryetar i Kuvendit të Republikës së Kosovës, Glauk Konjufca,

I nderuari kabinet qeveritar,

Të nderuar deputetë të Kuvendit,

Të dashur qytetarë,

Qeveria e Republikës së Kosovës ka propozuar këtë pikë të rendit të ditës në mënyrë që bashkërisht të analizojmë procesin e deritanishëm të bisedimeve me Serbinë nën ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian, të diskutojmë rreth të arriturave e sfidave në implementim; të ballafaqojmë të njëjtat me pritjet tona dhe të miqve tanë ndërkombëtarë, të krahasojmë ato me raportimet që na janë bërë, dhe çka është më e rëndësishmja, të përpiqemi që së bashku nga mësimet e nxjerra të arrijmë në propozime e në përfundime që janë të vlefshme në rrugëtimin para nesh për angazhimin tonë në të ardhmen.

Zyra për Planifikim Strategjik pranë zyrës së Kryeministrit të Republikës së Kosovës, ka përpiluar një dokument raport mbi ecurinë e deritanishme të procesit të bisedimeve me Serbinë dhe të njëjtin e ka shpërndarë në kutitë tuaja postare. Ky dokument na shërben si pikënisje për këtë analizë shumë të domosdoshme të këtij  procesi.

Dokumenti fillon me paraqitjen e kornizave nën të cilat ka filluar procesi i dialogut (rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara e datës 9 shtator 2010) dhe mandati i Bashkimit Evropian si ndërmjetës mes palëve. Pastaj listohen marrëveshjet e arritura si në fazën e dialogut të quajtur teknik (mars 2011 – shtator 2012) ashtu edhe të dialogut politik (nga tetori i vitit 2012). Gjatë këtyre dy fazave janë nënshkruar një sërë dokumentesh, të cilat kanë marrë emërtime të ndryshme, e që jo domosdoshmërisht burojnë nga rëndësia e dokumentit apo fushës që e rregullon. Për dokumentet e nënshkruara (nganjëherë edhe të panënshkruara), publike apo edhe të pa publikuara ndonjëherë), janë përdorë terma të ndryshëm si: Marrëveshje; Konkluzione të dakorduara; konkluzione të kryesuesit; memorandume të mirëkuptimit; aranzhime, protokolle, udhëzues e të ngjashme. Zakonisht, në varësi të llojit të emërtimit, numri i marrëveshjeve të raportuara variron nga 15 e deri në 53 sosh. 

Si rregull, shtjellimi i marrëveshjeve bëhet sipas dy këndvështrimeve: sipas fazave të dakordimit (marrëveshjet që lindin nga dialogu teknik dhe ato që janë rezultat i dialogut politik) apo sipas fushave që rregullojnë (MIK menaxhimi i integruar i kufirit; Liria e lëvizjes; tregtia/doganat; regjistrat civil, regjistrat kadastral; zgjedhjet në komunat veriore, telekomi, energjia, zyrat ndërlidhëse, policia, gjyqësia, mbrojtja civile; njohja reciproke e diplomave; vizitat zyrtare; asociacioni).

Nga këto marrëveshje janë pritur përfitime të mëdha për vendin, në fusha nga më të ndryshmet. Ishte pritur që si rezultat i nënshkrimit të marrëveshjeve do mënjanoheshin ndërhyrjet e Serbisë në Kosovë, do të shuheshin të gjitha strukturat paralele në veri të Kosovës paralelisht me integrimin e pjesëtarëve të minoritetit serb në administratën publike të vendit, do të avancoheshin proceset integruese të Kosovës si në rrafshin regjional ashtu edhe me Bashkim Evropian e NATO; e natyrisht se llogaritej edhe me përfitime ekonomike për qytetarët, e kishte aso që besonin se ai lloj i dialogut pa parime do të përfundonte me një marrëveshje paqeje me Serbinë. Kështu për shembull në një raport të datës 27.08.2015 të ministres për Dialog të Qeverisë së Republikës së Kosovës, asokohe zonjës Tahiri, thuhej mes tjerash që përfitimet ekonomike të Kosovës nga marrëveshja për kodin telefonik do të ishin të mëdha, që do kishte përmirësim të cilësisë së shërbimeve dhe ulje shumë të ndjeshme të kostos së operimit të ndërmarrjes publike Telekomi i Kosovës.

Përmes raportimeve që jo doemos reflektonin zhvillimet në terren krijohej një iluzion që dialogu kishte vendosur Kosovën dhe Serbinë në binarë të duhur të normalizimit dhe shtensionimit të situatës. Kjo pastaj pashmangshëm kishte ndikuar në ushqimin e idesë se mund të vazhdohej me trajtim të fragmentuar të problemeve, për çështje kryesisht të brendshme të Kosovës dhe shmangie të vëmendjes nga tema e madhe e marrëveshjes përfundimtare.

Kështu në programin e Qeverisë së Republikës së Kosovës për Dialogun e Brukselit në periudhën 2014-2018 (dorëzuar në qeveri në mes të janarit të vitit 2015) dhe në raportimet periodike të ministrisë për dialog në periudhën 2015-2017 mund të gjejmë formulime edhe si vijon:

“Është me rëndësi të theksohet se në të gjitha fushat ku janë arritur marrëveshjet e Brukselit, Serbia ka njohur pavarësinë e Kosovës, sepse marrëveshjet janë bazuar në juridiksionet e veçanta të secilit shtet dhe kanë qenë në pajtim me Kushtetutën dhe ligjet e Republikës së Kosovës.” (faqe 7 e programit).

Në planin e brendshëm raportohej për forcim të shtetit të Kosovës falë sukseseve të dialogut, shtrirjen dhe konsolidimin e sovranitetit shtetëror në veri.  Në raportin e vitit 2016 të ministrisë për dialog mes të tjerash konkludohet:

“Si rezultat i Marrëveshjeve të Brukselit, kemi arritur shuarjen e strukturave paralele të Serbisë në fushën e drejtësisë, shuarjen e strukturës ilegale të “mbrojtjes civile,” shuarjen e zyrave për dhënien e dokumenteve ilegale, ndërsa fillon zbatimi i marrëveshjes për heqjen e targave ilegale nga përdorimi dhe shuarja e zyrave, etj.”

Apo edhe tjetra:

“Qeveria konsideron se në saje të këtij procesi intensiv paqësor katër vjeçar, me ndërmjetësimin konsekuent nga ana e Bashkimit Evropian dhe mbështetjen e plotë nga ana e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, marrëdhëniet ndërmjet dy shteteve, Kosovës dhe Serbisë, me një të kaluar armiqësore janë duke u transformuar në një model evropian të bashkëpunimit”.

Te marrëveshja për asociacionin raportohej që pala serbe ishte dakorduar që asociacioni të themelohet krejtësisht në përputhje me  Kushtetutën e Republikës së Kosovës. Po ashtu thuhej që asociacioni nuk ka karakter një etnik dhe kjo mbështetej me arsyetimin se në komunat që pritej të jenë pjesë e asociacionit jetonin edhe nacionalitete tjera përveç atij serb. Për të njëjtat marrëveshje pretendohej se i kanë dhënë fund ndarjes së qytetit të Mitrovicës, si dhe ndërtimeve ilegale të Serbisë në veri të vendit. E gjithë kjo pas vendimit të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës mbi mospërputhshmërinë mes dokumentit mbi asociacionin dhe Kushtetutës së Republikës së Kosovës, pas fundit të dhjetorit të vitit 2015.

Është me rëndësi të theksohet që pala serbe në vazhdimësi ka minuar përpjekjet e përbashkëta për sukses. Kjo vërehet te një pjesë e madhe e marrëveshjeve, si për shembull tek energjia, menaxhimi i integruar i kufirit, shuarja e strukturave paralele, liria e lëvizjes, vulat doganore, përfaqësimi rajonal e të ngjashme. Në shumicën e rasteve duke keqpërdorur skajshëm dykuptimësinë e ofruar brenda marrëveshjeve, por edhe mungesën evidente të kostos së mos përmbushjes së obligimeve të marra. 

Ngecjet në implementim dhe përshtypja për ritmin shumë të ngadaltë dhe sfidues të normalizimit të raporteve, kishin krijuar një terren të frytshëm për degjenerim të rrezikshëm të agjendave paralele dhe të koordinuara të palëve negociuese. Përmes incidenteve në terren të kontrolluara, të koordinuara dhe me faza (fushata kundër pjesëtarëve të FSK nga komuniteti serb, vrasja e Oliver Ivanoviqit, devijimi substancial i procesit zgjedhor në 4 komunat në veri të Kosovës, arrestimi mbase i orkestruar i Gjuriqit, i cili u lirua pa asnjë gjobë në fund, treni i famshëm serbo-rus i nisur drejt Kosovës i mbuluar me parulla të papranueshme, shëtitjet në Ujman e të ngjashme), synohej pra me të gjitha këto, krijimi i përshtypjes që normalizimi mund të arrihet vetëm përmes ndarjes së Kosovës, e cila pastaj popullatës në Kosovë iu paketua si ide për shkëmbim territoresh. Kjo, e shoqëruar me takime edhe jashtë Brukselit në margjina të konferencave ose edhe pa to, dhe me deklarata të shpeshta me dykuptimësi, natyrisht se nënkuptonte goditje të madhe për kredibilitetin e procesit, kredibilitetin e ndërmjetësuesve e sidomos për parashikueshmërinë e kryenegociatorëve.

Në përgjithësi mund të thuhet që procesi i dialogut deri më tani është shoqëruar me disa veçori që mbase drejtpërdrejtë ose tërthorazi kanë pamundësuar arritjen e objektivave që burojnë nga mandati i rezolutës së asamblesë së përgjithshme të Kombeve të Bashkuara. Në vijim dua të përqendrohem në disa prej tyre që besoj se janë më me peshë:

1.         Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara e datës 9 shtator 2010, kishte marrë si pikënisje dy momente të rëndësishme: kërkesën e saj të tetorit 2008 drejtuar gjykatës ndërkombëtare të drejtësisë mbi përputhshmërinë e deklaratës së 17 shkurtit 2008 me legjislacionin ndërkombëtar dhe pastaj vetë opinionin e kësaj gjykate që konstatonte se shpallja e pavarësisë së Kosovës ishte në përputhje me të njëjtin legjislacion. 

Pastaj kishte mirëpritur gatishmërinë e Bashkimit Evropian që të ndërmjetësojë mes Serbisë dhe Kosovës, d.m.th mes dy shteteve sovrane për tema që promovojnë paqen, sigurinë dhe stabilitetin në rajon. Do të thotë që mandati i Bashkimit Evropian kufizohet në këto tema me interes të ndërsjellë e jo për tema të brendshme të Kosovës.

Futja e mëvonshme në agjendë të bisedimeve të temave komplet të brendshme, deri edhe të tilla si për shembull dizejni i urës mbi lumin Ibër janë tejkalime të mandatit që ka buruar nga kjo rezolutë. Kjo bie ndesh edhe me vetë parimet e panegociushme 1, 3 dhe 4, si pjesë e platformës së palës kosovare për dialogun teknik ndërshtetëror të përpiluara në mars 2011 tek të cilat potencohej se statusi i Kosovës është i zgjidhur, se rregullimi i brendshëm është kompetencë sovrane e institucioneve shtetërore dhe që plani i Ahtisarit ishte platforma e të drejtave dhe garancive të komuniteteve. Nga ideja fillestare si e rezolutës së KB ashtu edhe parimeve të panegociueshme të palës kosovare të një procesi për normalizimin e marrëdhënieve ndërshtetërore, procesi gradualisht është reduktuar në dialog mbi pozitën e vetëm një minoriteti në Kosovë si dhe për rregullimin e brendshëm në vend, ndërkohë që të drejtat dhe interesat e shqiptarëve të Medvegjës, Preshevës dhe Bujanocit nuk ishin përfshirë fare në agjendë.

2.         Pozicioni i ndërmjetësit si neutral ndaj statusit, ka rezultuar jo vetëm si i gabueshëm por edhe i dëmshëm. Fillimisht procesi i dialogut i është besuar Bashkimit Evropian nga ana e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, dhe në këtë kontekst fare nuk çon peshë se a ka vende në BE që nuk e njohin Kosovën si shtet të pavarur. Duke qenë se BE ka qenë vetëm lehtësues e jo palë direkte, atëherë pozicioni i Bashkimit Evropian është i parëndësishëm, por kur përdoret si pjesë përbërëse e procesit, atëherë neutraliteti shndërrohet në anësim, apo më mirë, neutraliteti ndaj statusit përkthehet si mosnjohje e statusit, duke krijuar pa nevojë pabarazi në tavolinë.

3.         Dialogu mes Kosovës dhe Serbisë kishte filluar pa parime të nxjerra në mënyrë eksplicite, sidomos për pritshmëritë nga procesi. Kalimi nga strategjia “hap pas hapi” e Baroneshës Catherine Ashton, tek ideja e dakordimit për tema të mëdha politike, e më vonë edhe te nevoja për të nxjerrë në tavolinë marrëveshjen gjithëpërfshirëse, apo marrëveshjen ligjërisht obligative, në mënyrë implicite nënkuptojnë pranimin e qasjes së gabueshme në fazën paraprake. Madje edhe vetë procesi i “Normalizimit të marrëdhënieve” asnjëherë nuk është përkthyer në përmbajtje që do të duhej të kishte për të përmbushur kushtin e trajtimit si e tillë. Paradoksalisht edhe tani kur SHBA ka dalë publikisht me pritjen nga procesi i dialogut, e përkufizuar si njohje reciproke, mungon vullneti nga ana e Bashkimit Evropian për të dalë me listim eksplicit të elementeve të domosdoshme dhe pritjeve nga marrëveshja e quajtur finale. Arsyetimi që zakonisht haset në këtë kontekst është jo bindës. 

Fakti se 5 shtete të BE nuk e kanë njohur pavarësinë e Kosovës, nuk mund të përdoret si argument, por në fakt thërret për paracaktimin eksplicit të rezultatit përfundimtar. Shumica e vendeve mosnjohëse e kanë kushtëzuar njohjen e Kosovës me progresin në dialog, që mund të interpretohet si vijon: Angazhohuni në dialog për njohje nga Serbia, si parakusht për njohjen nga vendi ynë. Pra, kjo nënkupton se të njëjtat shtete e kanë të qartë se dialogu po zhvillohet për njohje reciproke. Kalimi i dialogut nga çështjet teknike mes dy shteteve në ato politike për çështje të brendshme të Kosovës e deri të ideja e shkëmbimit territorial e ka krijuar idenë se statusi i Kosovës është ende i pazgjidhur se Kosova ende nuk është tamam e pavarur. Kjo ka ndikuar direkt në ndaljen e njohjeve nga vendet që mund ta bënin këtë sepse si mund të të njoh një vend i cili e sheh se ti vetë je i angazhuar për zgjidhje të statusit e që rrjedhimisht e konsideron vetën jo të pavarur.

4.         Procesit të dialogut qartazi i mungon një horizont më preciz kohor, brenda së cilit do duhej të ecej drejt marrëveshjes përfundimtare. Vendosja e kornizave të tilla pastaj është përcaktuese e shpejtësisë në hapat e ndërmjemë. Mungesa e afateve kohore që pastaj është përkthyer në zvarritje, e ka lënduar procesin në mënyrë endogjene, meqë e ka ekspozuar të njëjtin ndaj ndryshimeve politike jashtë sferës së ndikimit të regjionit e nganjëherë edhe të BE-së. 

Qëndrimet e tipit, tash është momenti për marrëveshje, tash është hapur një dritare e volitshme për t’u ngutur me procesin; tash është problematike sepse fillon cikli i zgjedhjeve nëpër qendrat e rëndësishme të vendimmarrjes, e bëjnë vetë procesin shumë të lëndueshëm dhe të paparashikueshëm. Por njëkohësisht krijojnë idenë se Kosovës po i ngutet të zgjidhë statusin e saj? Pse po ngutemi ne e përse duhet të ngutemi? Ne jemi vend i pavarur. Koha që kalon duhet ta ndryshojë realitetin në Serbi, duke sjellë pranimin për krimet e tyre e ta njohin pavarësinë tonë e jo të ndryshojë realitetin e Kosovës së pavarur. Pra pse të ngutemi? Kur është shpallur pavarësia askush nuk e ka menduar njohjen nga Serbia. Pse kjo varësi e Kosovës së pavarur nga njohja e pavarësisë sonë nga Serbia? Nuk është shpallur pavarësia në mënyrë që varësia e dikurshme nga Serbia të zëvendësohet me varësinë e shtetit tonë nga njohja e Serbisë.

5.         Dialogu është dëmtuar në masë edhe nga qasja asimetrike e vetë Bashkimit Evropian në ndërlidhjen e procesit të dialogut me avancimin drejt agjendës së integrimeve evropiane. Përderisa Serbia nuk ka asnjë pengesë në këtë proces dhe mund të vendosë lirshëm për momentin kur dëshiron të fillojë me konstruktivitet në dialog, e që lidhet me avancimin e brendshëm drejt BE, për palën kosovare integrimi diktohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga fakti se 5 shtete të BE-së nuk e njohin pavarësinë e saj. Asimetria natyrisht se do eliminohej me bindjen e 5 shteteve mosnjohëse që të ndryshojnë qëndrimin e tyre. Mirëpo presioni i BE-së do duhej të ishte mbi Serbinë nga 22 shtete që njohin Kosovën e jo mbi Kosovën që është në fund të procesit të integrimit e kushtëzohet nga 5 shtete. Pra 22 janë më shumë se 5, kurse kur je më afër anëtarësimit ke kërkesa më të mëdha. Mirëpo, po ndodhë e kundërta.

6.         Në raste të caktuara marrëveshjet janë shoqëruar edhe me paragrafë problematikë, joprofesional dhe në raste edhe kundërthënës, edhe me frymën dhe me standardet më të mira të vetë Bashkimit Evropian. Për shembull, në dokumentin e përpiluar me 16 shtator 2014, me titull “Konkluzionet rreth lirisë së lëvizjes dhe licencimit”, në pikën e parë të paragrafit të dytë thuhet që kompanitë që janë themeluar në komunat veriore para 17 janarit të vitit 2013 – që është data e nënshkrimit të marrëveshjes për mbledhjen e të hyrave doganore – nuk kanë fare nevojë të regjistrohen. Është problematike që me marrëveshje apo dakordim ndërkombëtar dhe në ombrellën e BE-së të promovohet apo sanksionohet mirëmbajtja e ekonomisë joformale. Është mirëmbajtur ekonomia joformale me marrëveshje ndërkombëtare.

Te marrëveshja e 25 gushtit 2015 me titull “Konkluzionet e ndërmjetësit të BE-së mbi implementimin e marrëveshjes së vitit 2013 për energjinë”, fillimisht vendoset afat 7 ditësh për regjistrimin e një operatori nga Serbia në komunat veriore të Kosovës, që është procedurë krejtësisht e parëndësishme, ndërsa për procedurën kryesore të licencimit pranë ZRRE nuk janë paraparë fare afate kohore. Kjo ka kontribuar në shtyrjen shumëvjeçare të implementimit nga ana e Serbisë. Në po të njëjtin dokument, specifikohet edhe emri i kompanisë që do të duhej të licencohet për furnizim me energji në komunat e veriut të Kosovës, edhe pse kjo bie ndesh me secilën rregullativë bazike ligjore të BE-së mbi konkurrencën. I është dhënë emri i kompanisë që fiton.

Te marrëveshja për përfaqësimin regjional të Kosovës, apo si njihet marrëveshja e fusnotës, vërehen tri deficite të mëdha: edhe pse e disenjuar për të rregulluar përfaqësimin regjional të Kosovës, në fjalinë e fundit të paragrafit 10, është përvjedhur edhe teksti që përfshinë fusnotën edhe në marrëveshjet bilaterale me Bashkimin Evropian; ndonëse paragrafi i 11 e cilëson këtë dakordim si të aprovuar me bazë të përkohshme, ajo mbetet në përdorim edhe pas afërsisht 10 viteve; dhe ndonëse arsyeja e vendosjes së fusnotës ishte fakti që 5 shtete të BE dhe Serbia nuk e njohin pavarësinë e Kosovës apo Kosovën si Republikë, fusnota nuk i është vënë termit Republikë por emrit Kosovë. Fusnota i është vënë emrit Kosovë, jo fjalës Republikë. 

Dëmi që është shkaktuar nga Qeveritë paraprake është se 22 shtete të BE-së që e njohin republikën tonë sot detyrohen t’i nënshtrohen vullnetit të 5 shteteve anëtare. Në njëfarë mënyre, sikletin dhe hallin që shumica e shteteve të BE-së e kishin me këto 5 shtete që nuk na njohin, ua hoqëm ne duke pranuar fusnotën për veten tonë. Kështu e hoqëm edhe presionin e brendshëm që mund të ushtrohej ndaj tyre nga shumica e vendeve anëtare. Ne ua kemi vështirësuar 22 shteteve anëtare të Bashkimit Evropian, që e njohin pavarësinë e Republikës së Kosovës që të bëjnë trysni mbi 5 shtetet mosnjohëse.

7.         Që në fillim të bisedimeve për çështjet teknike, ishte kristalizuar vullneti për pranimin e ambiguitetit në interpretim si një mundësi për lehtësimin e arritjes së marrëveshjeve. Kjo pastaj ka degjeneruar në interpretim krejt të ndryshëm të së njëjtës marrëveshje në Kosovë dhe në Serbi, në varësi të nevojave dhe interesave të brendshme. Probleme të tilla kemi në një pjesë të madhe të marrëveshjeve të arritura përfshirë këtu edhe marrëveshjen mbi themelimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe. 

Rast më kurioz kemi të marrëveshja, apo konkluzioni i ndërmjetësit të BE për energjinë të datës 25 gusht 2015, për të cilën znj. Tahiri në dokumentin e saj mbi përfitimet shtetërore të Republikës së Kosovës nga pakoja e marrëveshjeve të 25 gushtit 2015, konstaton sa vijon: “Në këtë marrëveshje, Serbia ka njohur denominimin Republika e Kosovës si dhe ka hequr dorë nga përdorimi i fusnotës në dokument, ku ka vënë nënshkrim edhe kryeministri i Serbisë”. E vërteta është se denominimi Republika e Kosovës, përdoret vetëm në faqen e dytë e cila nuk ka fare nënshkrime, dhe atë në pjesën e dokumentit të quajtur disclaimers, ku krahas vendit ku përmendet denominimi Republika e Kosovës, qëndron edhe kjo fjali: Serbia konsideron se në pajtim me legjislacionin vendor dhe ndërkombëtar apo rezolutën 1244, prona brenda territorit të Kosovës është në pronësi të Serbisë.

8.         Dialogut i kanë munguar mekanizmat më preciz të monitorimit të implementimit të marrëveshjeve, mekanizmat për identifikimin preciz të palës mosbashkëpunuese, si dhe mekanizmat për sanksionim eventual të të njëjtës.

Si përfundim, cilat duhet të jenë mësimet kryesore nga ecuria e deritanishme e procesit të dialogut?     

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 Është shumë me rëndësi që palët e përfshira në bisedime të dizajnojnë që në start komponentët e procesit që garantojnë konvergjencën drejt synimit përfundimtar. Kjo duhet të përfshijë kornizat makro mbi elementet përbërëse thelbësore të marrëveshjes (për shembull” njohjen reciproke, njohjen nga pesë shtetet e BE-së, anëtarësimin në KB; mbrojtja reciproke e të drejtave të komuniteteve respektive, mekanizmat zbatues dhe monitorues; afatet kohore, e të ngjashme).  Palët në tavolinë duhet të ndihen të barabarta në secilën fazë të bisedimeve. Marrëveshjet e arritura për çështjet e pazgjidhura duhet të kalojnë edhe testin e përshtatshmërisë me vetë normat ligjore dhe standardet më të mira të Bashkimit Evropian. Dhe, uniteti i brendshëm është i rëndësishëm për rritjen e pozicionit negociues të Kosovës.

Për fund më lejoni të them se është e rëndësishme që të ndërtojmë konsensus në këtë çështje. Siç mund ta vëreni, qeveria dhe unë si kryeministër, por edhe zëvendëskryeministri për Integrime Evropiane, Dialog dhe Zhvillim jemi duke raportuar në kuvend e komisione ende pa filluar dialogu. Unë kam ftuar krerët e opozitës për të harmonizuar qëndrimet tona. Qasjen tonë ndaj dialogut e dini sepse atë e kam përsëritur tashmë disa herë. Unë po flas se cilat duhet të jenë parimet. Pranimi i realitetit të një Kosove të pavarur nga ana e Serbisë; pranimi i krimeve të Serbisë në Kosovë; barazia e përfaqësuesve dhe qytetarët si përfitues përfundimtarë janë parimet tona udhëheqëse në dialog.

Ajo për të cilën unë do të doja të kishim konsensus është që të mos e trajtojmë shtetin tonë si peng i mosmarrëveshjes me Serbinë sepse kjo është një urgjencë artificiale e cila ka bërë dëm të jashtëzakonshëm e po vazhdon të na bëjë ende. Le të sillemi e veprojmë ashtu siç jemi, deputetë e qeveritarë të republikës së Kosovës, shtet i pavarur e sovran.

Nuk i kemi borxh askujt, por na kanë borxh shumëçka.

Ju faleminderit.