s p – Page 256 – Dielli

“Vatra”, monument shpirtëror i kombit shqiptar

July 23, 2025 by s p

Gjon F. Ivezaj/

“Vatra” është një ndër institucionet më jetëgjata, më përfaqësuese dhe më me ndikim në historinë e shqiptarëve jashtë atdheut dhe një nga monumentet shpirtërore të kombit shqiptar. E themeluar në një kohë dramatike për fatet e Shqipërisë, më 28 prill 1912, në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Vatra nuk ishte një shoqëri e zakonshme emigrantësh, por mishërimi institucional i një ideali të lartë kombëtar: bashkimi i shqiptarëve, ruajtja e gjuhës dhe kulturës kombëtare, dhe mbrojtja e të drejtave kombëtare në arenën ndërkombëtare. Ajo përfaqëson një ndër shembujt më të qartë të ndërgjegjes kombëtare shqiptare në mërgim, të organizuar me dinjitet dhe vizion, duke lënë një trashëgimi të pasur të shkruar dhe të gjallë në kujtesën e çdo brezi.

Vatra nuk lindi rastësisht, por u rrit mbi themelin e lëvizjes atdhetare që kishte marrë hov ndër shqiptarët e Amerikës në dekadat e para të shekullit XX. Kolonitë e para shqiptare në SHBA, të përqendruara kryesisht në qytete si Boston, New York, Buffalo dhe Detroit, u formuan nga emigrantë që largoheshin nga varfëria, shtypja otomane, taksat e rënda dhe pasiguria. Megjithatë, ata nuk e harruan kurrë atdheun e tyre. Përkundrazi, në dheun e largët ata ndjenë edhe më thellë nevojën për t’u organizuar për çështjen kombëtare. Para Vatrës u krijuan shoqëri të veçanta si “Besa-Besë” në Boston, “Mall i Mëmëdheut” në Buffalo, “Skënderbeu” në New York e të tjera, të cilat bënë punë të vyer, por vepronin të ndara dhe pa forcën e një bashkimi të madh kombëtar. Këto ndarje e dobësonin veprimin e tyre, sidomos në një kohë kur çështja shqiptare kërkonte një zë të unifikuar përballë diplomacisë ndërkombëtare dhe opinionit amerikan.

Në këtë klimë, personalitete të jashtëzakonshme të mërgatës shqiptare si Fan Noli, Faik Konica, Kristo Dako, Kol Tromara, Paskal Aleksi dhe dhjetëra veprimtarë të tjerë punuan me përkushtim për bashkimin e shoqërive të veçanta në një federatë të vetme. Me themelimin e Vatrës, shqiptarët e Amerikës për herë të parë ndërtuan një institucion me statut dhe rregullore të mirëfilltë, me një program kombëtar të qartë: mbrojtja e Shqipërisë dhe shqiptarëve në të gjitha trevat, mbrojtja dhe zhvillimi i gjuhës dhe kulturës shqipe, ndihma për atdheun dhe mbajtja gjallë e lidhjeve shpirtërore dhe materiale me të. Ky vizion u mishërua në strukturën organizative të Vatrës, e cila kishte degë në të gjithë kolonitë shqiptare në Amerikë, një administratë qendrore dhe organin e saj të përditshëm, gazetën “Dielli”.

Gazeta “Dielli” është ndoshta arritja më e qëndrueshme dhe më domethënëse e Vatrës. Organi zyrtar i Vatrës ka botim të pandërprerë për më shumë se një shekull, duke përbërë një nga pasuritë më të çmuara të trashëgimisë shqiptare. Përmes faqeve të saj janë dokumentuar jo vetëm veprimet dhe qëndrimet e Vatrës, por edhe gjithë historia moderne e shqiptarëve në mërgim dhe në atdhe. Aty kanë shkruar disa nga mendjet më të ndritura të kombit: Fan Noli me elokuencën dhe thellësinë e tij historike e filozofike; Faik Konica me stilin e tij të mprehtë e kritik dhe me kulturën e gjerë europiane; Kristo Dako, Kol Tromara, Ernest Koliqi, Arshi Pipa, Anton Logoreci e shumë të tjerë që kanë lënë dëshmi të paçmuara të përkushtimit ndaj kombit. “Dielli” nuk ishte vetëm një gazetë informative – ajo ishte një akademi e vërtetë mendimi kombëtar dhe një tribunë e lirë ku u formësuan dhe u mbrojtën idetë e mëdha të lirisë, pavarësisë, bashkimit kombëtar dhe përparimit kulturor.

Që në vitet e para të ekzistencës së saj, Vatra u përfshi direkt në mbrojtjen e pavarësisë së Shqipërisë. Ajo mblodhi fonde për qeverinë e Ismail Qemalit dhe financoi misionin diplomatik të Fan Nolit në Londër në Konferencën e Ambasadorëve më 1913. Ishte një ndër zërat më të fuqishëm që kundërshtoi copëtimin e trojeve shqiptare dhe kërkoi njohjen ndërkombëtare të Shqipërisë si shtet i pavarur. Në vitet pas Luftës së Parë Botërore, në një kohë të pasigurt për fatet e shtetit shqiptar, Vatra u bë streha morale dhe financiare e qeverisë shqiptare në mërgim dhe mbrojti vazhdimisht integritetin territorial të Shqipërisë në tryezat ndërkombëtare. Ajo loboi me ngulm në qarqet politike amerikane për njohjen e pavarësisë dhe për ndihmën ndaj shtetit të ri shqiptar.

Vitet 1920–1930 shënuan një periudhë sfidash të mëdha për Vatrën. Përplasjet politike që pasuan Revolucionin e Qershorit dhe rikthimin e Zogut në pushtet shkaktuan ndarje të brendshme në diasporë, të cilat prekën edhe Vatrën. Megjithatë, ajo mbijetoi dhe vazhdoi të funksionojë si një organizatë kombëtare, duke ruajtur mbi të gjitha idealin e bashkimit kombëtar dhe të pavarësisë kombëtare. Edhe në kohë të vështira, Vatra dhe “Dielli” vazhduan të jenë zë i fuqishëm i patriotizmit, duke ndihmuar emigrantët shqiptarë të ruajnë gjuhën, traditat dhe lidhjet me atdheun.

Pushtimi italian dhe më pas gjerman i Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore i gjeti anëtarët e Vatrës të mobilizuar për denoncimin e çdo forme agresioni ndaj vendit të tyre. Por periudha më dramatike dhe njëherazi heroike e historisë së Vatrës nisi pas vitit 1944, me vendosjen e regjimit komunist në Shqipëri. Mijëra shqiptarë u larguan nga Shqipëria dhe nga Jugosllavia për të shpëtuar nga ndjekjet politike, internimet, burgjet dhe pushkatimet. SHBA u bë vendstrehim për një pjesë të madhe të tyre dhe Vatra u bë streha e natyrshme organizative, shpirtërore dhe politike. Ajo i priti këta të arratisur politikë jo thjesht si refugjatë ekonomikë, por si pjesë e një rezistence të gjallë kombëtare. Duke ruajtur vazhdimësinë e saj historike dhe përvojën organizative, Vatra u bë institucioni i vetëm i madh shqiptar në mërgatën amerikane që artikulonte qartë dhe me autoritet një vijë të pastër antikomuniste, demokratike dhe kombëtare.

Në këtë periudhë, Vatra bashkoi rreth vetes figura të mëdha të kulturës dhe politikës shqiptare. Ernest Koliqi, Arshi Pipa, Anton Çobani, Martin Camaj dhe dhjetëra intelektualë të tjerë kontribuan në jetën e saj, duke e kthyer atë në një qendër të mendimit shqiptar antikomunist dhe në një arkiv të gjallë të kujtesës kombëtare. Në faqet e “Diellit” u denoncuan krimet e regjimit të Enver Hoxhës, u mbrojtën të drejtat e të burgosurve politikë dhe u mbajt e gjallë ideja e një Shqipërie të lirë dhe demokratike. Veprimtaria e Vatrës nuk u kufizua vetëm në çështjet e Shqipërisë londineze: ajo mbrojti me vendosmëri të drejtat e shqiptarëve në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe Çamëri, duke lobuar në Kongresin Amerikan, në Departamentin e Shtetit dhe në opinionin publik amerikan për ndërprerjen e represionit jugosllav ndaj shqiptarëve dhe për të drejtën e tyre për vetëvendosje.

Në vitet 1980 dhe 1990, kur lëvizja shqiptare për liri në Kosovë po merrte përmasa të mëdha, Vatra dhe komuniteti shqiptar i Amerikës organizuan demonstrata të mëdha në New York, Washington, Detroit, Chicago dhe Boston, të cilat u pasqyruan gjerësisht në mediat amerikane dhe ndihmuan në sensibilizimin e opinionit publik për kauzën shqiptare. Me rënien e komunizmit në Shqipëri pas vitit 1990, Vatra u përfshi menjëherë në ndihmën humanitare për vendin e rrënuar, duke mbledhur ndihma financiare, duke përkrahur ardhjen e studentëve shqiptarë në SHBA, dhe duke ofruar mbështetje politike dhe diplomatike për një tranzicion demokratik. Lufta e Kosovës më 1999 ishte një tjetër moment historik ku Vatra luajti një rol aktiv në mbledhjen e ndihmave, në organizimin e demonstratave dhe në lobimin për ndërhyrjen ndërkombëtare që çoi në çlirimin e Kosovës dhe më pas në pavarësinë e saj.

Edhe sot, mbi njëqind vjet nga themelimi i saj, Vatra vazhdon të jetë një institucion i gjallë dhe funksional, që ruan me dinjitet traditën e saj kombëtare dhe misionin e saj kulturor. Ajo organizon aktivitete për ruajtjen e gjuhës shqipe, shfaqje kulturore, konferenca shkencore, veprimtari përkujtimore dhe mobilizon mërgatën shqiptare në mbrojtje të interesave kombëtare sa herë që ato kërcënohen. Gazeta “Dielli” vazhdon të botohet si gazeta më e vjetër në botë në gjuhën shqipe me botim të pandërprerë, duke mbetur një dëshmi e gjallë e seriozitetit, përkushtimit dhe vizionit të themeluesve të saj.

Historia e Vatrës është historia e një ideali të lartë kombëtar të mishëruar në formën më të organizuar dhe më të qëndrueshme që ka pasur ndonjëherë diaspora shqiptare. Ajo është dëshmi e forcës së bashkimit, e vullnetit të palëkundur për të mbrojtur identitetin kombëtar, e vendosmërisë për të kundërshtuar padrejtësitë dhe për të ndihmuar atdheun në çdo kohë. Mbi një shekull veprimtarie e pandërprerë, e dokumentuar dhe e pasur me kontributin e qindra personaliteteve të shquara, i jep Vatrës një vend të nderuar në historinë shqiptare dhe e bën atë një model për organizimin e diasporës. Brezat e ardhshëm do të gjejnë te Vatra jo vetëm një histori të shkruar, por një trashëgimi të gjallë, një testament të vërtetë të dashurisë për atdheun, të mendimit të lirë dhe të përkushtimit qytetar për lirinë dhe dinjitetin e kombit shqiptar.

“Shënime mbi ngjarjet në Shqipëri, 1938- 1944″ i Leone Nigris, zbulohen fakte të panjohura: Viti i fundit i mbretit Zog

July 23, 2025 by s p

PROF. ROMEO GURAKUQI/

Doli në qarkullim libri ”Shënime mbi ngjarjet në Shqipëri, 1938-1944″ i Delegatit Apostolik Leone Nigris, nën kujdesin e Frano Kullit. Ky libër përbën një burim shumë të rëndësishëm dokumentar për kuptimin e periudhës së Historisë së Shqipërisë, që përfshin vitin e fundit të mbretërimit të Ahmet Zogut, Luftën e Dytë Botërore dhe muajt e parë të vendosjes së diktaturës partizane në Shqipëri, pas 17 nëntorit 1944.

Për një studiues të historisë bashkëkohore, kjo përmbledhje e shkruar në mbyllje të konfliktit botëror, është një dokument parësor për të kuptuar brendinë e këtyre tre kohëve, gjegjësisht, shtetin indipendent në kulmin e vet zhvillimor, dezintegrimin e pavarësisë shtetërore, pushtimin, kolonizimin dhe varësitë italo-shqiptare brenda perandorisë fashiste, invadimin gjerman të shoqëruar me indipendencë dhe neutralitet formal të shtetit, por edhe startet përvijuese të një epoke të re, që po skicohej mbi qiellin e një vendi të paarrirë nga pikëpamja strukturore nacionale, kur është fjala për Shqipërinë në fund të konfliktit të armatosur botëror dhe në hapje të kohës së Luftës së Ftohtë.

Në fund të kësaj kohe, ideologjia komuniste, bartësit e saj, ekipi njëkrahinor që mori komandën e punëve, rigjallëroi urrejtjet dhe partikularizmat e nukleve të paformësuara nacionalisht përkundër bashkësive tradicionale të nacionit, që i përkisnin Kulturës së Lartë, duke e vendosur Shqipërinë si një njollë të errët në bashkësinë e kombeve të robëruara nga diktaturat në Europën Lindore. Për një numër arsyesh, ky dokument është një dëshmi e pakrahasueshme për dy pushtimet e Shqipërisë në Luftën e Dytë Botërore. Pse i japim një rëndësi të tillë këtij dokumenti? Së pari, përmbledhja është dëshmi e një personaliteti religjioz e diplomatik, që ia ka dalë të lexojë me një mprehtësi spektakolare, zhdërvjelltësi dhe gjykim mahnitës, ngjarjet politike, strukturat sociale, sjelljet institucionale, karakteret individuale të personazheve të përfshirë aktivisht në këtë kohë të vrullshme dhe të trazuar shndërrimesh të befta dhe me pasoja afatgjata për vendin tonë; së dyti, për shkak të paanësisë së plotë të shkruesit të raportit dhe të shtetit që ai përfaqësonte në këtë anë të Adriatikut, ndaj palëve shqiptare, italiane dhe gjermane, aktorëve veprues dhe vendimmarrës të këtyre tri kohëve të thyerjes së Shqipërisë Tradicionale; së treti, kjo përmbledhje është shkruar nga diplomati i një shteti që në kohën e dhunave diktatoriale, ruante imunitetin dhe paprekshmërinë karshi diktatorëve dhe sistemeve politike e policore që ata kontrollonin. Për rrjedhojë, mendojmë se dëshmitë, gjykimet, analizat dhe përfundimet e arritura nga ana e tij, nuk kanë ngurrime në përcjelljen e të vërtetës, kanë qenë të çliruara në një pjesë të madhe nga ngarkesat politike të aktorëve veprues të kohës, presionet pushtetore. Gjithsesi, kjo nuk do të thotë se pesha e kohës së sapokaluar, strukturat e ligjerimit të kohës së regjimit autoritar fashist nuk kanë ndikuar aspak në formulimet e gjykimeve.

PROPAGANDA KOMUNISTE

Është shumë e rëndësishme të theksojmë se, ndryshe nga çfarë propaganda komuniste, ose grupi politik i regjimit të vendosur në 1945 ka pretenduar, Nigris na rezulton një personalitet, që nuk u shërbeu vendimmarrësve fashistë të Romës, as të deleguarve të tyre në Shqipëri dhe aq më pak klasës së kolaboracionistëve vendas, ose protagonistëve të sjelljes së terrorizmit komunist–filosllav, që ia dolën të jenë triumfues mbi një komb të vrarë gjithanshmërisht. Përkundrazi, ai ka ruajtur nga dita e parë, deri në largimin e tij të imponuar nga Enver Hoxha, pozicionin e vet prej diplomati që merrte informacion të gjithanshëm, përpunonte, analizonte dhe ua raportonte eprorëve në Vatikan, në fund linte edhe një dëshmi historike tërësore që vjen sot në shqip për lexuesit shqiptarë, si një thirrjemendje në kuptimin e drejtë të të kaluemes sonë. Pra ai, ia doli të lërë pas një dëshmi të tillë ndriçuese dhe të besueshme për Shqipërinë shtetërore, që ende sot nuk gjen forca për të lexuar pa ngarkesa reminishencas diktatoriale këtë kohë kapërcyell dhe merret ende në mënyrë të programuar, me misionin e pafamë të ngurtësimit mbi teza të tejkaluara të “anës së duhur të historisë” së imponuar nga komunizmi servitor.

Nigris ka qenë një kritik i rreptë dhe i pamëshirshëm i pushtimit fashist të Shqipërisë, i kastës që klika romake sajoi, ose solli rishtazi në Shqipëri; i sjelljes politike dhe institucionale të një numri të madh personazhesh të elitës fashiste në vendin e varfëruar dhe të shtypur në mënyrë të gjithanshme. Që në fillim të dëshmisë së tij, Nigris shpjegon me realizëm mënyrën se si popullit të këtij vendi, iu ndërpre jeta indipendente dhe paqësore shtetërore; iu zhbalancua ekuilibri i brishtë ndërkrahinor i arritur me aq mundim në 22 vitet jetë të Pavarësisë së Dytë, edhe pse diktatori romak, dhëndri i tij ambicioz dhe kukullat e tyre të vendosura në krye të punëve në Tiranë, krijuan një regjim autoritar dhe mbretërorë formalisht të veçantë, me fasada qytetëruese, kombëtarizuese dhe zhvillimore.

Jo vetëm kaq, por Nigris është ndër të paktët analizues të historisë politike të Shqipërisë që parashikoi herët, hodhi tezën, se pushtimi fashist, duke ndërprerë jetën shtetërore indipendente, duke prishur rendin politiko-institucional dhe administrativ, duke shkatërruar me rrënjë organet e sigurisë vendore të formuara me aq mundim në dy dekada nën mbikëqyrjen britanike, hapi rrugën prishjes së një strukture të gjithanshme të krijuar prej viteve rritëse të indipendencës, në pikëpamje shoqërore, duke krijuar terrenin e përhapjes, zhvillimit të komunizmit dhe depërtimit të agjenturës jugosllave në kupolën komanduese të LNÇ-së, gjatë dhe pas luftës.

KOHA E LUFTËS

Përmbysja e kohës së luftës ka qenë aq e thellë dhe e pamendueshme për njerëzit normalë dhe elitën, sa autori arrin në përfundimin se Shqipëria e vitit 1944, nuk njihej më nga Shqipëria e vitit 1938. Pas aq shumë shndërrimesh, ky vend, sipas tij, paraqiste simptoma të frikshme vdekjeje, edhe si komb, edhe si bashkësi thjeshtë njerëzore. Dhe kjo është një e vërtetë tronditëse e papranuar ende me guxim nga historigrafët zyrtarë, që sot kryejnë veç lustrime amatore empirike, pa shkuar dot në analiza strukturore profesionale të historisë së shekullit XX. Nga një vend normal i Adriatikut, me rend publik të stabilizuar, administratë publike të qëndrueshme, hierarki të vlerave shoqërore dhe intelektuale, me sistem kombëtar të edukimit dhe formësimit të rinisë me ndjenjën e dashurisë për nacionin dhe vetëdijën arbnore kastriotase, brenda një kohe të shkurtër, toka jonë u shndërrua në një vatër trazire, me Jugun në kryengritje të plotë, komunizmin e përhapur kudo, me kaos në çdo sektor të jetës, me luftë vëllavrasëse, jetë private të qytetarëve të vendosur para pikëpyetjeve të mëdha, përmbysje të orientimit politik të jashtëm, kapërthim strategjik nga qendra të jashtme përherë armiqësore ndaj Shqipërisë.

Autori është dëshmitar i këtij ndryshimi dramatik dhe të paimagjinueshëm të fytyrës së Shqipërisë pas pushtimit, shpërfytyrimit të saj, shkatërrimit të elitës drejtuese dhe intelektuale, vendosjes së komandës politike ndër koka me pamjaftueshmëri intelekti, me shpirt aventurier dhe me komandë antishqiptare. Përmbledhja përmban një numër të madh faktesh të panjohura dhe të paregjistruara me aq saktësi kronologjike sa i ka regjistruar ai, në dokumentet historike. Në sitën e hollë të këtij “dëshmitari” të kualifikuar dhe të “pamëshirshëm” në rrëfimin e së vërtetës për këdo, kanë kaluar të gjithë, siç ishin, njerëz me të mira dhe cene, faje të vetëdijshme dhe naive, mëkatarë të zgjuar dhe dinakë, fajtorë të rastësishëm të marrë para prej rrymave të marrëzive të kësaj kohe tatëpjetash, kolaboracionistë rastësorë dhe antifashistë jo-komunistë, pacifistë largpamës dhe çlirimtarë të vendosur, komunistë rrënimtarë, liridashës të sinqertë, idealistë dhe të përkushtuar, sakrifikues, shpëtimtarë por edhe bashkëpunëtorë puthadorë të Titos, që rrënuan bashkimin nacional dhe të gjithë elitën e vjetër që ndërtoi Shqipërinë etnike me “Tokat e Lirueme” në shtet në vitin 1941-1945, etj. etj..

ANALIZA E NIGRIS

E gjitha analiza e Nigris fillon me kohën e ardhjes së tij në krye të misionit diplomatik të Vatikanit në vitin 1938, vit në të cilin Shqipëria ishte një shtet normal. Sipas tij, Mbreti i kishte dhënë fund banditizimit, rendi burokratik, ministritë dhe prefekturat funksiononin rregullisht, shkollat publike të pakta ishin cilësore. Mbreti ruante shtetin afetar, me asnjë privilegjim për tre besimet dhe po kryente një proces modernizues dhe perëndimizues të një shoqërie që vinte pas traumës otomane, pas përpjekjeve të esadistëve dhe ehlikjamistëve, copëtimeve të përsëritura të kohës së Luftës së Parë Botërore dhe pas saj, represioneve ndaj popullsisë së krishterë të Gegnisë në vitin 1926-1927. Nga ana tjetër ai nuk ngurron të tregojë edhe faqen tjetër të medaljes së “stabilitetit mbretëror”: korrupsionin e një grushti njerëzish rreth Mbretit, tradhtinë e një numri personazhesh rreth tij, që u vendosën në shërbim të Italisë përkundër interesit shtetërorë.

Nigris shquan grupin e komplotistëve italianë, me Jakomonin, Melonin, Gjiron, si dhe ndihmësit e tyre shqiptarë. Sipas tij, vendi ishte i hapur ndaj të gjitha shteteve perëndimore në aspektin e asistencës teknike drejt procesit modernizues, ndërkohë që ai verën se njëra prej tyre, Legata Italiane e drejtuar nga Françesko Jakomoni, përtej caqeve të lejuara nga e drejta ndërkombëtare diplomatike, po përgatiste komplotin e rrënimit të Shqipërisë: ajo seli, në vend që të kryente funksionet e një qendre të promovimit të miqësisë dhe zhvillimit të një raporti historik bazuar në reciprocitet e drejtësi, ishte shndërruar gradualisht, në mënyrë të vendosur, në një çerdhe intrigash dhe një grumbulli të fshehtë të njerëzve të paskrupuj. Autori arrin në përfundimin se të gjithë normalitetin e funksionimit të shtetit shqiptar, raportin e brendshëm shoqëror, shekullar, ndërkulturorë, ndërkrahinor e prishi pra Italia Fashiste. Vendi që vetë kishte marrë përsipër të mbikëqyrte dhe ruante pavarësinë e Shqipërisë me 9 nëntor 1921, e përdori në mënyrë të kamufluar këtë klauzolë të pranuar me aq ngurrim nga fuqitë e tjera të mëdha, fituese në luftën e parë, duke u bërë shkatërruesi i indipendencës dhe lirisë së Mbretërisë Shqiptare, më, 7 prill 1939.

Në këtë mënyrë, në kujtimet e tij, Nigris analizon veprimin e panevojshëm të pushtimit italian të Shqipërisë, ndërkohë që asaj, edhe për dobi të vet, do të duhej t’i mjaftonin marrëveshjet miqësore të fqinjësisë së mirë mes dy shteteve, garantimi i statusit shtetëror të përcaktuar në marrëveshjet e hershme mes fuqive të pas luftës, etj.etj.. Mirëpo synimi i klikës së Musolinit, ëndrrat e paprera të hierarkëve të lartë romakë ishin perandorake: Shqipëria duhej të bëhej sateliti i parë në orbitën e një perandorie të menduar mjaft mirë, sipas një plani të hartuar nga Hitleri dhe të bashkëndarë nga Musolini. Për rrjedhojë, fati i këtij vendi ishte i paracaktuar të ishte ndër viktimat e para të tragjedisë europiane, që po shfaqej në horizont. Interesant është fakti se kur pushtimi u bë një fakt i kryer, Nigris, me 7 prill 1939, nuk ngurroi, por menjëherë i këshilloi hierarkët më vërejtje, që të ruhej në maksimum autonomia e Shqipërisë; të mos importohej fashizmi, mbasi ky veprim do të interpretohej veçse si pushtim i mirëfilltë politik pas atij ushtarak; së fundi, ai paralajmëroi klikën që të kishte kujdes nga arrivistët dhe përfituesit, që shumë shpejt do të ndërronin këmishat dhe padronët, siç edhe ndodhi në mënyrë masive.

Mirëpo, a mund të pranoheshin këshilla të tilla nga një klikë që ishte në kulmin e euforisë, krenarisë dhe errësimit ? A mund të pranonin ideatorët e korruptimit të elitave të një vendi të varfër, të respektonin dinjitetin dhe lirinë e një populli të vogël, shtresave të vuajtura të popullsisë, rinisë me aspirata liridashëse? Në fakt, asgjë e tillë nuk u mor parasysh prej hierarkëve fashistë, deri kur humnera e pushtetit të tyre u shfaq krejt qartë përpara në fillim të vitit 1943. Por atëherë gjithçka do të ishte shumë vonë për të gjithë.

Rrënimin nuk mund ta ndalte dot as sjellja e Parianit në krye të Mëkëmbësisë, këtij miku të sinqertë i shqiptarëve, që nuk vonoi të shihte personalisht dekadencën e plotë të punëve, që paraardhësi i tij, i kishte sjellur Shqipërisë, të cilën ai e respektonte me të gjitha nderimet prej ushtaraku fisnik. Pra, autori na e sjell me shumë kujdes dhe realizëm sjelljen kontrastuese me Jakomonin, të Gjeneralit Pariani, ushtarakut me misionin e reformatorit (të vonuar do të thoja) politiko-institucional të Shqipërisë së periudhës mars-shtator 1943. Ai erdhi në një kohë kur ndryshimi nuk mund të arrihej më, misioni ishte i pamundur, koha e pamjaftueshme, rënia e pushtetit italian në vend e pandalshme, vendi që u bë viktimë e parë fashistëvë i rënë tanimë në fund të greminës, rrënimi i Italisë në Shqipëri i gjithanshëm, drama e civilëve dhe ushtarakëve italianë, në prag të kohës së mbërritjes së ushtrisë gjermane, e pandalshme.

GABIMET E PUSHTIMIT

Nigris rreshton gabimet që shoqëruan pushtimin Italian të Shqipërisë që sipas tij janë: Tradhtia, mbajtja e klikës së vjetër që pësoi transformizëm; rrënimi moral dhe ekonomik i popullit shqiptar; lufta kundër Greqisë që shkretoi Jugun; përgatitja për luftë kundër Jugosllavisë; marrëzia politike në Shqipërinë e Jugut ardhur prej moskujdesit shtetëror ndaj rrënimit të popullsive të këtyre anëve nga lufta italo-greke; politika e rremë fetare, që përmbysi tërësisht qasjen e paanësisë së ndjekur nga Mbreti Zog (Jakomoni, në kontrast me balancat që kishte krijuar Zogu në vitet 1930’, krijoi ngatërresa dhe diferencime mes komuniteteve fetare); tradhtia ndaj Duçes, kuptuar si ndjekje jo besnike e qëllimeve individuale të kastës që u vendos në Shqipëri; korrupsioni sistematik (në qoftë së përfituesit në dëm të interesit publik në kohën e Zogut ishin të pakët, nën Jakomonin u bënë grupim që shpërdoronte miliona para publike); mungesë zgjuarsie në trajtimin e çetave të rezistencës; silurimi i të ndershmeve dhe të aftëve; përcaktimi i përshpejtuar i kufijve të rinj të shtetit; shkatërrimi i Kosovës në kuptimin e ndarjes së saj mes Serbisë dhe Bullgarisë, lënia e lirë e zhvillimit të hakmarrjeve reciproke mes shqiptarëve dhe serbëve në krahinë, çështja e tokave të bejlerëve të shpronësuar më 1926 me reformën jugosllave, që pas ardhjes së italianëve kërkuan rikthmin e pronave.

Ai përshkuan me realizëm, me radhë, një numër personazhesh: Ernest Koliqin, Maliq Bushatin, Mustafa Krujën, Gjon Marka Gjonin dhe të birin e tij Markun, Kolë Bib Mirakën, Ekrem Libohovën, Fejzi Alizotin, Omer Fortuzi, Terenc Toçi, Don Lazer Shantoja, At Bernardin Palaj; qeveritë e krijuara nga Italia dhe me theks të veçantë në ato që u krijuan në rrjedhën e vitit 1943, pas rënies së qeverisë së Mustafa Krujës, politikën e të cilit ai e konsideronte si rrënimtare në krijimin e qetësisë për shkak të gjallërimit të muajt e fundit të udhëheqjes së tij, të aktivitetit të çetave nacionalçlirimtare të drejtuara nga komunistët. Nga ana tjetër, rrëfimi i Nigris shigjeton bashkëpunëtorët kryesorë të Jakomonit: Salvatore Meloni-n, Vincenzo Rocco-n, Giussepe De Angelis, Manolio Gabrieli-n, Simmaco Califano-n, Nicola Lo Russo Attoma-n, etj. Kritikat e tij janë të tharta për të gjithë aventurierët që Konti Çiano solli në Shqipëri. Ai depërton në brendësi të veseve të tyre, blerjeve, ryshfeteve dhe epilogut të tyre final: largimit të turpshëm nga Shqipëria, së bashku me kasetat e sendeve me vlerë të mbledhura ilegalisht në vendin e projektuar për kolonizim afatgjatë.

Ndryshe nga çfarë ka pretenduar historiografët më vonë, Nigris dëshmon se Jakomoni, dora e zgjatur e Musolinit në Shqipëri, ndoqi një politikë jombështetëse ndaj katolikëve, pavarësisht se që nga kjo kohe, grupet radikale të majta, duke përdorur si alibi disa nga emrat e treguar më lart si agjentë të pushtimit, do të etiketonin katolikët shqiptarë në bllok, si thirrësit dhe mikpritësit e Italisë fashiste, gjë që nuk korrespondon me të vërtetën e fakteve të sjellura mjaft qartë në këtë raport final. Mirëpo teza prozhmuese do të përdorej nga Enver Hoxha pas luftës për të justifikuar planin për “zgjidhjen finale të çështjes katolike”, përmes një represioni të pangjashëm që kapërcente në tejskajshmëri kohën otomane në goditjen e nuklit të Kulturës së Lartë të nacionalizmit shqiptar.

Vijon nesër …/Gazeta Panorama

Shqipërisë i duhet më shumë shpata e Napoleonit… apo shpirti i lirë i Rusoit?

July 22, 2025 by s p

Artan Nati/

Bisedat për Shqipërinë moderne janë bërë si një melodi që dëgjohet gjithkund, në rrugicat e qytetit e në tryezat e diasporës, në shoqata patriotike e kafene lagjesh. Shqiptarët kudo flasin për hallet e vendit, për plagët dhe shpresat, për ëndrrat dhe zhgënjimet. Të gjithë biem dakord për krizën, por rrugëtdaljet janë nga më të ndryshmet. Disa kërkojnë shpëtimin te një “dorë e fortë”, një lider i hekurt, një Napoleon modern që të vendosë rregull me grusht. Ka edhe nga ata që me krenari kujtojnë “prejardhjen shqiptare” të Bonapartit, sikur gjaku të ishte zgjidhja e problemeve. Të tjerë, më realistë, tundin kokën me pesimizëm dhe thonë: “Në këtë vend, të gjithë politikanët janë të korruptuar”. Një mik imi, një mendimtar i nderuar, e sheh burimin e të gjitha të këqijave te mbijetesa e ish-komunistëve dhe manipulimi i ish sigurimsave. Sipas tij, populli s’kishte tjetër rrugë veçse të zgjidhte “të keqen më të vogël”. Një tjetër mik, intelektual elitar ushtarak dhe i arsimuar në perëndim, këmbëngul se gjithçka nis dhe mbaron me kulturën e ligjit. Ndoshta edukimi i tij ushtarak e bën të besojë te transformimi i shpirtit njerëzor bëhet përmes disiplinës dhe rendit, njësoj siç Napoleoni dikur shkundte themelet e Francës dhe gjithë Europës me forcë e zjarr, duke shembur feudalizmin dhe mentalitetin mesjetar.

Por dilema mbetet thelbësore, jo vetëm për Francën e dikurshme, por për Shqipërinë e sotme. A do të kishte qenë i mundur Napoleoni pa Jean-Jacques Rousseau-n? A mund të ngrihet një komb me urdhërat e komandantëve pa kontratën sociale të filozofëve? Pse shqiptarët bredhin nëpër histori me shumë Napoleonë, por rrallë me ndonjë Rousseau në krah? Nëse Shqipëria ka dështuar, a është sepse kemi patur liderë të fortë por pa vizion, pushtetarë pa filozofi, komandantë pa mendimtarë? Apo sepse kemi qenë të mallkuar me politikanë me vizion të errësuar nga egoja për pushtet? Ky është pikërisht qëllimi i këtij shkrimi: Ndoshta mund të kuptojmë nëse fati ynë i keq qëndron te mungesa e Napoleonëve të ndershëm, apo te mungesa e Rousseau-ve që ndriçojnë rrugën e shoqërisë drejt lirisë së vërtetë.

Napoleoni simbolizon forcën e reformës me shpatë, një sistem që funksionon, që vendos rregulla dhe ku ligji triumfon mbi kaosin. Ai është tundimi i shpejtësisë dhe zbatimi i rendit me çdo kusht. Por Rousseau flet me një zë tjetër, më të thellë, duke këmbëngulur se liria është themeli i çdo shoqërie të drejtë, se një shtet që nuk buron nga vullneti i përgjithshëm është vetëm një farsë me shkëlqim të rremë. Rousseau na kujton se pa edukim qytetar, pa respekt për individin dhe pa ndershmëri morale, çdo reformë përfundon në një kurth të ri autoritar. Në këtë udhëtim, ndoshta Shqipërisë i duhen të dyja: fuqia për të ndërtuar institucione dhe zgjuarsia për t’i bërë ato në shërbim të qytetarit. Pa idenë e qytetarit sovran, çdo shtet modern është një kështjellë prej rere. Dhe pa forcën për t’i zbatuar ligjet, çdo demokraci kthehet në anarki. Kush ishte fryma pas shpates së Skënderbeut? Në hijen e betejave dhe lavdisë, qëndronte figura e një prifti, Dom Pal Engjëlli, këshilltar, mik dhe udhërrëfyes shpirtëror. Ai ishte zëri që i kujtonte Heroit të Arbërit se liria fitohet me shpate, por ruhet me shpirt. Marin Barleti do të shkruante për të:”…burrë i pajisur me mendje shumë të lartë dhe me zotësi shumë të rrallë në të folur, me dituri si askush dhe i vaditur me lartësinë e shenjtë dhe humane, si greke, si latine, sidomos i shquar për rreptësi në jetë dhe në zakone, i flaktë për fenë e krishterë, burrë që Skënderbeu e mbante mbi krye për maturinë, kulturën dhe pastërtinë e jetës që e respektonte dhe e dëgjonte si ndonjë orakull gjithë epirotët.

Një krahasim i natyrshëm për “Rousseau-n” e Rilindjes Kombëtare Shqiptare do të ishte Sami Frashëri. Ashtu si Rousseau në Europë, Samiu përpiqej të zgjonte ndjenjën e sovranitetit popullor dhe identitetit kombëtar në një shoqëri të shtypur. Me veprën e tij vizionare “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, ai formuloi një kontratë morale për shqiptarët: çlirimin përmes arsimit, përparimit dhe vetëdijes kombëtare. Në thelb të filozofisë së tij ishte ideja se liria dhe kombi ndërtohen nga brenda, nga ndërgjegjësimi dhe emancipimi i popullit, ashtu si Rousseau thoshte për “volonté générale”, vullneti i përgjithshëm. Pra, në shpirt dhe vizion, Sami Frashëri është më afër rolit të “Rousseau-së” për shqiptarët. Ai nuk ishte vetëm patriot, por një filozof i ringjalljes kombëtare.

Fan Noli shpesh shihet si figura që pasoi frymën e Rilindjes, duke u përpjekur të krijonte një republikë demokratike, ku populli të ishte sovran. Noli bashkoi dimensionin filozofik, politik dhe moral me kërkesën për drejtësi sociale dhe kulturë kombëtare. Përse Noli? Si Rousseau, Noli ishte intelektual i gjithanshëm: filozof, përkthyes, politikan, poet. Ai solli një “ndriçim” në botën shqiptare me modernizimin e gjuhës, përkthimin e klasikëve, dhe me një ndjeshmëri për drejtësinë sociale. Ashtu si Rousseau që kritikonte korrupsionin dhe pabarazinë në Francë, Noli kritikonte prapambetjen, feudokracinë dhe despotizmin në Shqipëri, por gjithmonë me një ideal të thellë për liri, ndriçim dhe moral publik. Faik Konica dhe Fan Noli kanë pasur nuanca “rousseau-iane”: kritikë ndaj mentalitetit primitiv dhe klerikalizmit, promovues të ndriçimit dhe emancipimit. Faik Konica, mjeshtri i ironisë ndriçuese, që përplasi fjalën mbi errësirën e mendjes shqiptare. Ata nuk ngritën thjesht flamurin, por zgjuan ndërgjegjen.

Gjithmonë kemi pasur nevojë për një të keqe të madhe që kërcënonte egzistencën tonë, një forcë të errët kundër së cilës të luftojmë, por a është paranoja jonë vërtet e justifikuar apo jemi thjesht të varur nga adrenalina e katastrofës së afërt? Duket sikur shpesh ne harrojmë se armiku më i madh i joni ështe vetvetja. Është mënyra se si ne veprojmë, se kur ndihemi të pakërcënuar nga jashtë, ne braktisim mendimin Ruso-ian dhe veprojmë si diktatorë, autoritarë dhe e gjejmë armikun, jo te vetja, por te kundështari ynë politik. Ne harrojmë se ne jemi të kundërt në mendime, por të njëjtë në qëllime ndaj atdheut dhe popullit. Ahmet Zogu mund të shihet si figura më e afërt me “Napoleonin”, pasi ai mori pushtetin me forcë, ndërtoi një mbretëri dhe synoi modernizim, megjithëse me shumë kufizime dhe nën ndikimin e Italisë. E meta e madhe ishte mungesa e mendimit filozfik, ndërkohë që Noli dhe Konica ishin Rusoi i vërtetë që kërkonte modernizimi i vendit.

Në historinë e botës, çdo Napoleoni i takon një Rousseau, çdo gjenerali i takon një filozof, çdo udhëheqësi një ideolog… përveç në Shqipëri. Në vitet 90, ndërkohë që Europa kishte Karl Popper-in dhe Habermasin, ne kishim kasetat me thirrjet “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”. Rousseau shqiptar nuk shkroi kurrë “Kontratën Sociale”, përkundrazi, shoqëria shqiptare nënshkroi kontratën verbale: “Unë do flas, ju do duartrokisni!” Në Shqipëri, historia mori rrugë të shkurtër: fillimisht lideri, pastaj premtimi, së pari pushteti, pastaj arsyeja pse e meriton pushtetin. Nëse Edi Rama mund të shihet si “Napoleoni” i Shqipërisë, një lider autoritar me ambicie të mëdha për të “modernizuar” vendin duke e personalizuar pushtetin, atëherë pyetja për “Rousseau-në” e tij është shumë interesante. Në rastin shqiptar, “Rousseau”-i i Ramës nuk ekziston si figurë klasike. Rama ka përdorur më shumë elementë të stilit spektakolar artistik, estetik urban dhe teknokratik, sesa ndonjë filozofi morale qytetare në kuptimin klasik. Ai nuk ka pasur një “filozof të oborrit” që të artikulojë një doktrinë morale të pushtetit.

A është Kadare si “Rousseau i Shqipërisë?

Kadare e ka konceptuar shpesh rolin e tij si ndërgjegje morale e kombit. Ai ka denoncuar despotizmin, ka eksploruar mitet shqiptare dhe ka kritikuar format primitive të politikës. Por Rousseau nuk ishte vetëm shkrimtar dhe filozof, ai ishte revolucionar teorik, ideolog i barazisë dhe kontratës sociale. Kadare ka qenë më shumë analist i shpirtit kombëtar, sesa reformator politik. Nëse Rousseau kishte një mesazh për revolucion demokratik, Kadare ka shpesh një mesazh për “zhgënjimin e pashmangshëm” të shqiptarëve me vetveten. Ai është më shumë një Volter, se sa një Rousseau.

Shqipëria jeton nën maskë. Demokracia është kthyer në skenografi, sovraniteti në një karikaturë pa jetë. Qytetari nuk zgjedh më, por përkulet para pushtetit të kastës që riciklon veten pas perdeve të votës. Partitë janë kthyer në biznese familjare, shoqëria në peng të një pakice të pangopur. Por fryma e Perëndimit troket, qytetari duhet të zgjohet, të rikthehet si forcë krijuese, si zot i fatit të vet. Demokracia nuk është thjesht kuti votimi, por jetë aktive, referendum, vetëqeverisje, forume, kontroll publik. Vetëm kështu rifitohet dinjiteti.Referendume të shpeshta dhe me fuqi vendimmarrëse. Vetëqeverisje lokale reale, jo fasadë. Forume qytetare ku ligjet diskutohen nga poshtë-lart. Transparencë totale mbi çdo vendim publik. Ekonomia është grabitur, pasuria publike plaçkitur. Autonomia fillon me kontroll qytetar mbi burimet, mbi të ardhmen. Koha për servilizëm ka mbaruar. Vjen koha e qytetarit që pyet, që sfidon, që nuk shet veten. Një brez i ri duhet të lindë: të lirë, të vetëdijshëm, të pa-nënshtruar. Shpresa lind prej tyre. Shqipëria nuk shpëtohet nga liderët, por nga qytetarët që guxojnë të ngrihen. Shqipëri e qytetarëve, jo e klaneve.

Nëse një vend nuk ka një Ruso, si mund ta shpikë atë? Ku ta kërkojë në kohët moderne, kur zërat mbyten nga propaganda dhe ndërgjegjja shitet për pak pushtet? Një komb pa Ruso është një trup pa shpirt, një shoqëri që endet në mjegull, pa busull, pa zë që t’i kujtojë të drejtën për të qenë qytetar dhe jo skllav. Një komb që s’e ka një Ruso, duhet ta krijojë, jo duke kopjuar idhuj, por duke ndërtuar zërin e vet, që sfidon pushtetin dhe ngjall ndërgjegjen. Sepse aty ku nuk ka një filozof të popullit, duhet të lindë një brez që filozofon dhe nuk serviloset. Shqipëria e ka pasur “Ruson” e saj: tek Sami Frashëri, që zgjonte ndërgjegjen kombëtare; tek Fan Noli, që fliste gjuhën e drejtësisë dhe emancipimit; tek Faik Konica, që thumbonte prapambetjen me mendje të hollë; tek Ismail Kadare dhe tek çdo intelektual të ndershëm që sfidon heshtjen dhe konformizmin. Por ne nuk duhet ta kërkojmë këtë “Ruso” vetëm kur kombi kërcënohet. E vërteta na duhet edhe në kohë paqeje, kur jeta politike nuk duhet të jetë fushëbetejë urrejtjeje, por hapësirë bashkëpunimi. Politika nuk duhet të prodhojë armiq, por bashkëpunëtorë, qytetari nuk duhet të shohë tek tjetri një kundërshtar, por një aleat për të ardhmen.

Ismail Qemal Vlora në librin e Henry Munro-Butler-Johnstone

July 22, 2025 by s p

Në një artikull të botuar 150 vite më parë në Londër, më 23 korrik 1875, në Pall Mall Budget, si dhe në librin e tij “The Eastern Question”, autori dhe politikani britanik i Partisë Konservatore Henry Munro-Butler-Johnstone, paraqet një analizë të thellë dhe mjaft të qartë për situatën politike në Perandorinë Osmane. Ajo që e bën këtë libër veçanërisht të rëndësishëm për historinë tonë, është mënyra sesi ai flet për Ismail Qemal Bej Vlorën, njeriun që më vonë do të shpallte pavarësinë e Shqipërisë më 28 nëntor 1912.

Johnstone e përmend Ismail Qemalin si një nga shtetarët më të ndershëm dhe më efikas që kishte parë Lindja, përkrah figurave të njohura si Mid’hat Pasha dhe Ahmet Vefik Efendi (të dy shërbyen për pak kohë si kryeministra). Fjalët e politikanit britanik marrin kuptim akoma sot: “…Dhe është një shenjë shprese për Turqinë fakti që të tre këta burra janë ende gjallë dhe në kulmin e aftësive të tyre mendore. Turqisë nuk i mungojnë burrat e zotë dhe të ndershëm; ajo që i mungon është vullneti i qeverisë për t’i vënë ata në shërbim të vendit…”

Në pak kohë, si guvernator në Tulça (Tulcea, një provincë osmane në Rumaninë e sotme), Ismail Qemali, vetëm 31 vjeç, kishte arritur të sillte mirëqenie dhe të rriste ndjeshëm të ardhurat përmes një administrimi të drejtë dhe transparent. Kjo është një dëshmi historike e jashtëzakonshme për aftësitë shtetformuese të tij, shumë kohë përpara se ai të bëhej lideri i lëvizjes kombëtare shqiptare.

Shkrimi gjithashtu hedh dritë mbi një realitet që shpesh neglizhohet nga historiografia. Problemet në Lindje nuk vinin nga popujt apo nga sistemi në vetvete, por nga korrupsioni dhe paaftësia e administratës qendrore. Këtu merr kuptim thënia, “peshku qelbet nga koka”. Kjo vlen ende si një mësim politik për realitetin e sotëm.

I rëndësishëm është edhe vlerësimi që autori britanik i bën vetë shoqërisë osmane, të bashkuar në ndjenja dhe interesa, por të sabotuar nga një elitë shtetërore që përfaqësonte vetëm vetveten. Në këtë kontekst, figura si Ismail Qemal Vlora shfaqen si përjashtime shpresëdhënëse, të cilat tregojnë se me udhëheqës të drejtë, përparimi ishte i mundur.

Sot, kur hedhim sytë pas në kohë, këto shkrime na shërbejnë si një dëshmi e hershme ndërkombëtare për vizionin, karakterin, integritetin dhe aftësitë e Ismail Qemal Vlorës. Shumë kohë përpara se Shqipëria të bëhej shtet, ai ishte një burrë shteti i njohur dhe i respektuar, përtej kufijve të Perandorisë Osmane.

Për historinë dhe identitetin shqiptar, këto dëshmi janë gurë të çmuar që meritojnë të njihen dhe të promovohen më gjerësisht. Ato na kujtojnë se lidershipi me integritet ka qenë dhe do të mbetet gjithmonë çelësi i ndryshimit.

Dr. Evarist Beqiri

TËRMETI I 1963-s NË SHKUP, NGA RRËNOJAT RILINDI KUJTESA

July 22, 2025 by s p

Eliminimi i objekteve shpirtërore shqiptare nuk ishte i rastësishëm. Ai ishte pjesë e një strategjie të menduar gjatë, e cila përdori termetin si mbulesë për të fshirë nga rrënjët të drejtën historike të shqiptarëve. Kjo nuk ishte vetëm një ndërhyrje urbane ishte një fshirje e kujdesshme e gjurmëve të shpirtit shqiptar dhe një imponim brutal i një arkitekture dhe fryme të huaj, asaj të botës serbe, që nuk kërkonte bashkëjetesë, por triumf mbi kujtesën

Nga Prof.dr.Skender ASANI

Në histori ndodhin ngjarje që tronditin

themelet jo vetëm të qyteteve, por edhe të kujtesës kolektive. Tërmeti i 26 korrikut 1963 në Shkup nuk ishte vetëm një katastrofë natyrore, por një ngjarje që u përdor si justifikim për transformime të thella politike, shoqërore dhe identitare. Për shqiptarët, ky transformim nuk ishte as spontan dhe as teknik, por pjesë e një projekti të mirëmenduar: fshirja e gjurmëve të tyre nga qendra historike e qytetit dhe zëvendësimi i tyre me një identitet tjetër. Pas këtij tërmeti nisi një epokë e zhbërjes urbane dhe shpirtërore, që goditi pikërisht pikat nevralgjike të kujtesës historike shqiptare.

Shkupi, qytet me rrënjë të thella iliro-arbërore, ka qenë gjithmonë një urë takimi qytetërimesh e komunitetesh. Brenda këtij mozaiku, shqiptarët myslimanë dhe katolikë përbënin një shtyllë të jetës urbane dhe kulturore. Por pas tërmetit të vitit 1963, filloi një proces sistematik i zbehjes dhe zhvendosjes së kësaj pranie. Mbi 20 mijë shqiptarë, sipas dokumenteve arkivore, u shpërngulën drejt Turqisë, Kroacisë e Kosovës një eksod i heshtur që ndryshoi rrënjësisht përbërjen demografike të qytetit. Duke u bazuar në dokumentet e Komitetit Qendror të RSM-së, rezulton se mijëra kolonë nga Evropa Juglindore, nga rajone të brendshme të Maqedonisë dhe veçanërisht nga Maqedonia e Egjeut u sollën në Shkup, në kuadër të një strategjie të mirëfilltë për të dominuar hapësirën demografike dhe për të ndryshuar ekuilibrat e mëparshëm etno-kulturorë të qytetit.

Harmonia fetare e shqiptarëve në Shkup, që përshfaqej qartë në sheshin historik ku qëndronin dy objektet e kultit Kisha “Zemra e Krishtit” dhe “Burmali Xhamia” ishte një dëshmi e një bashkëjetese të rrallë dhe të ndritur ndërmjet komuniteteve myslimane dhe katolike. Në këtë qendër të qytetit, në shkollën kombëtare që funksiononte në fund të shekullit XIX dhe në dy dekadat e para të shekullit XX, kultura dhe edukimi zhvilloheshin mbi themele të bashkimit shpirtëror dhe kombëtar, ku fëmijët shqiptarë mësonin dhe rritej me vlera të përbashkëta, duke kënduar këngë kishtare shqipe në korin e kishës dhe duke përjetuar një bashkësi që i tejkalonte dallimet fetare. Por, kjo harmoni e përpiktë dhe ndjenja e përkatësisë së përbashkët i pengonte fuqimisht projektet e dëshiruara për t’i ndarë shqiptarët, duke i shërbyer planeve të ndryshimit të fizionomisë së qytetit dhe shuarjes së kujtesës historike. Tërmeti i vitit 1963, me gjithë shkatërrimin e tij natyror, u shfrytëzua si pretekst për të përfunduar këtë proces, duke rrëzuar dhe fshirë nga faqja e dheut kishën dhe xhaminë, dhe duke realizuar kështu humbjen e dy objekteve të kultit që ishin themelues dhe dëshmitarë të identitetit të fortë shqiptar në Shkup.

Me eliminimin e këtyre shenjave të bashkëjetesës fetare dhe kulturës kombëtare, u përgatit edhe terreni që shqiptarët të diferencoheshin fetarisht, një strategji e cila kishte për qëllim që të dobësonte unitetin e tyre dhe të lehtësonte realizimin e projekteve të tjera që synonin shuarjen e pranisë shqiptare në qendrën historike të qytetit.

Eliminimi i objekteve shpirtërore shqiptare nuk ishte i rastësishëm. Ai ishte pjesë e një strategjie të menduar gjatë, e cila përdori termetin si mbulesë për të fshirë nga rrënjët të drejtën historike të shqiptarëve. Duke rrënuar objektet e kultit kishat, xhamitë, faltoret synohej të dobësohej jo vetëm jeta shpirtërore e komunitetit, por edhe legjitimiteti i tyre historik mbi këtë hapësirë. Sepse aty ku mungon shenja e shenjtë, aty ku nuk ekziston më kulti, kujtesa fillon të venitet, dhe me të edhe e drejta për të qenë.

Rrënimi i Kishës “Zemra e Krishtit”, e cila dikur rrezatonte dritë shpirtërore në zemër të lagjes katolike shqiptare në Shkup, nuk ishte thjesht një humbje fizike, por një plagë e hapur në kujtesën e një populli. Ajo kishë, që mbante në gjirin e saj lutjet, pagëzimet, martesat dhe dhimbjet e një komuniteti të tërë, nuk u lejua kurrë të rilindte mbi themelet e saj të shenjta. Pikërisht aty ishte pagëzuar Gonxhe Bojaxhiu, e cila më vonë do të njihej si Nënë Tereza, dhe po në këtë hapësirë të shenjtë kishte ndjekur shkollën kombëtare, duke kënduar këngë kishtare shqipe në korin e kishës një përqendrim i rrallë i frymës shqiptare, besimit dhe edukatës. Mbi atë truall të shenjtë u manipulua me heshtje të ftohta dhe vendime të paskrupullta, derisa prona u kthye në një send për tregti, vetëm e vetëm që zemra e besimit të mos trokiste më aty. Më tej, mbi pronat e familjeve katolike shqiptare, që formonin shtresën e ndershme dhe punëtore të qytetit, u ndërtuan institucione dhe objekte shtetërore, duke e zëvendësuar një lagje të gjallë me një skenografi të huaj dhe të ftohtë. Kjo nuk ishte vetëm një ndërhyrje urbane ishte një fshirje e kujdesshme e gjurmëve të shpirtit shqiptar dhe një imponim brutal i një arkitekture dhe fryme të huaj, asaj të botës serbe, që nuk kërkonte bashkëjetesë, por triumf mbi kujtesën.

Por ndodhi ajo që mund të quhet një mrekulli historike. Në vitin 1980, gjatë vizitës së saj në Shkup me rastin e shpalljes “Qytetare Nderi”, Nënë Tereza, bijë e këtij qyteti, bashkë me ipeshkvin e Ipeshkvisë Shkup-Prizren dhe kryetarin e qytetit, mbolli tre bredha në vendin ku kishte qenë shtëpia e saj. Ky akt modest në dukje ishte në të vërtetë një gjest simbolik i fuqishëm një shenjë se historia nuk mund të fshihet lehtë, se kujtesa nuk dorëzohet. Ishte një përkujtesë e gjallë, e ngulitur në tokën e zhveshur me qëllim.

Por përpjekjet për të zhbërë kujtesën shqiptare nuk pushuan. Ato hasën gjithsesi në rezistencën e shoqërisë civile dhe ndërgjegjes kolektive, që bashkë me ndihmën e organizatave vendore dhe me presionin e disa kancelarive ndërkombëtare, arritën të ndalin projektin e zhdukjes. Në vendin ku kishte qenë shtëpia e Nënë Terezës, u vendos një pllakë përkujtimore në gjuhën shqipe një akt i thjeshtë, por me peshë të thellë simbolike, që dëshmoi se kujtesa e mohuar mund të rikthehet, nëse popujt nuk heqin dorë nga e vërteta e tyre.

Po kështu, një precedent i hershëm i kësaj politike të zhdukjes ishte rrënimi i “Burmali Xhamisë” në vitin 1924 një objekt i shenjtë dhe një simbol i identitetit shqiptar mysliman në Shkup. Në vitin 1925, mbi themelet e saj, u ngrit “Shtëpia e Oficerëve” jo thjesht një ndërtesë ushtarake, por një simbol triumfi i hegjemonisë serbe pas pushtimit të qytetit në tetor të vitit 1912. Mbi këtë ndërtesë u vendos një pllakë përkujtimore nga vetë Mbreti i SKS – së Aleksandër, me mbishkrimin provokues dhe cinik: “Këtu po varroset çështja shqiptare” një shenjë e hapur e zhdukjes së qëllimshme të kujtesës kolektive shqiptare.

Kur tërmeti i vitit 1963 e rrëzoi këtë ndërtesë, u duk sikur vetë historia po refuzonte këtë ideologji. Por ajo ideologji u rikthye dekada më vonë përmes projektit famëkeq “Shkupi 2014” një fushatë agresive e urbanizimit etnik, që ringjalli monumentet mitologjike, arkitekturën sllave, dhe simbolikën e dominimit të botës serbe mbi këtë qytet. Në këtë projekt u planifikua edhe rindërtimi i Shtëpisë së Oficerëve, duke tentuar kështu të rikthehej simbolikisht vullneti i fshirjes së shenjtërive shqiptare.

Ky rindërtim përkoi me përpjekjet e disa partive politike maqedonase për të degraduar statusin kushtetues të shqiptarëve, si dhe me 100-vjetorin e ngritjes së ndërtesës së parë, duke i dhënë gjithë këtij akti një ngjyrim të qartë politik e ideologjik. Në thelb, ishte një tentativë për të konfirmuar që Shkupi nuk u përket atyre që e kanë themeluar me gjak, kulturë e besim, por një identiteti të importuar dhe të imponuar.

Shkupi nuk është vetëm një qytet, por një fushë betejë mes kujtesës dhe harresës së imponuar. Ndërsa ndërtesat mund të rrënohen, dhe rrugët të ndryshojnë emra, historia nuk shlyhet lehtë për aq kohë sa ekziston ndërgjegjja e një populli. Për sa kohë që kujtohen Burmali Xhamia, Kisha “Zemra e Krishtit”, shtëpia e Nënë Terezës, dhe bredhat që ajo mbolli, për sa kohë që shkruhen e lexohen rrëfime si ky, Shkupi do të mbetet jo vetëm një qytet mbi rrënoja, por një hapësirë ringjalljeje për identitetin shqiptar. Kujtesa nuk është vetëm çështje e së kaluarës ajo është forma më e qëndrueshme e rezistencës për të ardhmen.