Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Gjuha shqipe, ashtu si gjuhët e tjera të folura dhe të shkruara, i nënshtrohen proceseve zhvillimore të kohës, dinamikave jetësore, sa i përket përparimit të teknologjisë, prurjeve të reja të fjalëve për shkak të shtegtimit nga një vend në tjetrin, nevojës për pasurimin e fjalorit për të shprehur sa më qartë mendimet, emocionet, dhe në funksion të shërbimeve publike e shkencore për shpjegimin e dukurive në fusha të ndryshme, etj. Pra, gjuha është një “thesar”, një “minierë ari” që vjen duke u pasuruar me kohën dhe zhvillimin e shoqërive, bashkëpunimeve që krijohen brenda dhe jashtë vendit, është një urë lidhëse mes individeve, e cila sjell jo vetem risinë e fjalës, por edhe përparimin në çdo aspekt.

Gjuha e sotme ka pësuar shumë ndryshime, krahasuar me gjuhën e shekujve më parë, dhe këtë e kanë dëshmuar dokumente të vjetra të shqipes, si Formula e Pagëzimit, Fjalori i Arnold fon Harfit, Perikopeja e Ungjillit të Pashkës, veprat letrare që kanë lënë të shkruar rilindasit, etj.

Pavarësisht ndryshimeve që vijnë me kohën, shqipja është një nga gjuhët më të vjetra indoeuropiane që e ka ruajtur bazën e saj, pra është një gjuhë që i ka rezistuar kohës. Kështu, ashtu si historianët do të shkruajnë historinë dhe do ta pasurojnë atë me dokumente dhe fakte të reja, edhe leksikografët e gjuhëtarët bëjnë një punë të vazhdueshme konsultative, verifikuese, në hartimin e fjalorëve me njësi të reja, sinonime, shprehje frazeologjike, etj.

Ashtu si në çdo vend të zhvilluar të Europës, ku 2-3 përqind e Prodhimit të Brendshëm Bruto shkon për financimin e projekteve për gjuhën, kishte ardhur koha që edhe shqipja të kishte një fjalor voluminoz gjithëpërfshirës, i cili u mori 4 vjet punë specialistëve të gjuhës shqipe. 

Ashtu siç është bërë e ditur tashmë, gjatë këtij viti, qytetarët shqiptarë, gazetarët, specialistët e fushave të ndryshme do të kenë në biblotekën dhe tavolinat e tyre të punës, një vepër shumë të rëndësishme për nga risia, përmbajtja shkencore, prurja e njësive leksikore, me shumë kuptime, shprehje frazeologjike, etj, konkretisht “Fjalorin e Madh të Gjuhës Shqipe”. 

Ky fjalor është thesari i Gjuhës Shqipe, i cili do të zhvillohet dhe pasurohet me kohën. Pra, mbetet një punë e hapur për leksikografët. Kjo vepër është projekt i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në bashkëpunim me tërë institucionet e kësaj fushe në Shqipëri, Kosovë e Maqedoninë e Veriut. Ajo çka vlen të theksohet është se fjalori nuk është i ndarë në gegë e toskë, pra nuk ka frymë diskriminuese të dialekteve për të nxitur konflikte të kota mes krahinave, por ka për qëllim njëhsimin e gjuhës, që shqiptarët të merren vesh me njëri-tjetrin, në çdo sferë të shërbimeve publike, programeve të ndryshme shkencore, specialiteteve, duke respektuar thënien “një komb, një gjuhë”. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se nuk janë përfshirë dialektet gjuhësore që rrjedhin nga gjuha e përditshme e popullit, por ato janë përfshirë në fjalor duke u mbështetur në kritere shkencore dhe në rëndësinë e kuptimit apo peshës së fjalës. 

Gjatë punës 4 vjeçare janë marrë në trajtim për të pasuruar fjalorin, veprat e Martin Camajt, 20 vëllimet e Ismail Kadareë, veprat e profesor.Rexhep Qoses, 10 vëllimet e Gjergj Fishtës, Sabri Hamitit, Dritëro Agollit, Fatos Arapit, Mitrush Kutelit; pra, fjalori ka karakter gjithëpërfshirës, në unifikimin, njehsimin e fjalëve, dhe është qëllimi të futet ajo fjalë që është më e njohur në përdorim dhe ka vlerë më kuptimplotë shënjuese. Janë marrë në studim dhe 50 mijë fjalorë, por leksikografi merr atë fjalë që duhet. Janë bërë edhe verifikime të fjalëve nga specialistë të fushave të ndryshme, gjithashtu janë bërë edhe konsultime me fjalorë të huaj për huazimet, pra fjalë që janë bërë tashmë pjesë e shqipes dhe nuk mund të zëvendësohen me fjalë të tjera, si psh; celular, internet, apo çokokrem. 

“Fjalori i Madh i Gjuhës Shqipe” ka hyrë në fazën e konsultimeve, verifikimeve, korrigjimeve, unifikimi dhe sistematizimi i njësive leksikore, fazë e cila do të marrë 5-6 muaj dhe do të punohet shumë fort për ta pasur sa më parë në dorë veprën. Kjo vepër do të jetë në letër, por edhe on-line; në versionin on-line nuk do të paraqitet vepra përfundimtare, pasi do të mbetet e hapur për pasurimin e saj me fjalë të reja, kuptime, thënie, shprehje, etj. 

Fjalori do të përfshijë mbi 120.000 fjalë dhe togfjalësha të qëndrueshëm, si dhe mbi 11.000 njësi frazeologjike. Është marrë në trajtim dhe fjalori i 1980-ës që ka 40-50 mijë njësi, por fjalët e marra janë të ripunuara në mënyrë më shkencore. Grupi i punës është i përbërë nga 55 bashkautorë e 25 hartues, të drejtuar nga një redaksi prej 10 leksikografësh e në ndihmë të saj u krijua një qendër e posaçme, ajo e Botimeve Enciklopedike dhe Albanologjike, tashmë e kthyer në qendër të përhershme, si një organ administrativ e profesional. 

Për hartimin e tij u krijua një bazë të dhënash elektronike me një fond prej 800 milionë njësish, që mund të shkohet edhe në një miliardë, në të cilat u përfshinë gjithë fjalorët e mëparshëm e veprat e rilindasve, si dhe u krijua njësia me specialistë IT dhe të gjuhësisë kompjuterike për të mundësuar hartimin e tij sipas teknologjive më të përparuara të kohës. Janë futur shprehje nga latinishtja, italishtja, anglishtja etj, 1200 shkurtesa akronime, si TVSH-ja, 3500 vargje sinonimike, shprehjet e paasimiluara që kanë 1400 njësi, 35 mijë vargje sinonimike, etj. 

Fjalori i 1980-ës ka 180 mijë kuptime, ndërsa sot ka 400 mijë kuptime. Ky fjalor gjigand, që do të jetë thesari i gjuhës shqipe në zhvillim e sipër, do të ketë 9-10 mijë faqe A4. Profesorët e nderuar kanë bërë një punë të madhe dhe të shkëlqyer, ku secili nga ne duhet të ketë në shtëpinë e tij “Fjalorin e Madh të Shqipes”, në respekt të gjuhës, identitetit dhe ruajtjes së saj, si trashëgimia më e vyer kulturore e kombit tonë.

Sokol Paja/

Libri i shenjtë i Biblës dhe Kuranit u sulmua pa ndërprerë përgjatë dikaturës në Shqipëri. Komunistët shqiptarë pasi vranë barbarisht dhe persekutuan klerikët e të gjitha besimeve fetare në Shqipëri, pasi shkatërruan fizikisht institucionet fetare, pasi ndaluan fenë me ligj, propagandistët komunistë filluan të sulmojnë pandërprerë bazën shpirtërore të fesë, vendet e shenjta të besimeve dhe librat e shenjtë si Bibla, Kurani, ikonat e bazën shpirterore të fesë në Shqipëri. Komunistët me kalimin e viteve, luftën ndaj fesë e kaluan nga veprimet fizike brutale, te lufta ideologjike ndaj fesë në organet e shtypit që kontrolloheshin nga partia – shtet.

Ideologjia fetare dhe ideologjia komuniste ishin të papajtueshme me njëra-tjetrën. Përgjatë diktaturës 1945-1990, ateistët komunistë sulmuan fenë, klerikët dhe institucionet fetare me qindra mijëra artikuj, kronika, opinione, komente, reportazhe, telereportazhe, analiza, intervista, letra nga populli, denoncime etj në organet e shtypit të partisë – shtet.

Tri shembujt më poshtë ilustrojnë më së miri barbarinë e propagandës ateiste të regjimit komunist:

Libri më i rëndësishëm për besimin Musliman, Kurani, shënjestrohet nga shkrimi “Ç’është Kurani?” i gazetës “Mësuesi” 21 prill 1967, Kurani sipas propagandistëve ateistë të regjimit komunistë, quhet një kopjim i Biblës dhe se Kurani nuk ka as lidhje kronologjike as logjike. Sipas artikullit ateist në fjalë, në Kuran qoftë edhe nga titujt e sureve (krerëve) dhe nga vendosja e materialeve, libri i shenjtë i myslimanëve, s’ka sens. Kapitujt e Kuranit, sipas ateistëve në shtyp, janë radhitur pa kurrfarë sistemi e lidhje dhe është marrë parasysh kryesisht madhësia e tyre. Në shumë raste titujt e kapitujve, nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me përmbajtjen dhe janë vënë rastësisht”.

Kurani, në këtë shkrim thuhet se ka përmbledhur në vetvete e jo vetëm supersticionet dhe dogmat e arabëve paganë, por edhe të të krishterëve, të hebrenjve, të magjistarëve, të budistëve; kështu ka mundur t’u përgjigjet, së paku pjesërisht, mendimeve të pasuesve të të gjithë feve. Kurani sipas këtij shkrimi propagandistik të kohës, me pikëpamjet shoqërore që predikon, të cilat janë reaksionare ku në emër të Allahut ato konsakrojnë sistemin shfrytëzues.

Në Bibël sipas E. Jarosllavskijt, në shkrimin “Bibla, për ata që besojnë dhe ata që nuk besojnë”, botuar në revistën “Ylli” të vitit 1961, zbulohen dhe mishërohen kontradiktat dhe absurditetet mbi botën. Bibla sipas ateistevë komunistë nuk është aspak libri më i vjetër, pasi ka edhe libra të tjerë që e tregojnë krijimin e botës dhe të njeriut në një mënyrë tjetër. Teoritë fetare, që gjenden në Bibël nuk janë të vërteta të vetme sipas autorit, dhe se mitet biblike janë trillim i një njeriu të egër, të paditur, injorant, i cili nuk ka mundur të mbështetej në sukseset e shkencës, nuk ka pasur instrumentet astronomike për të studiuar hapësirën qiellore.
Në librin e Biblës sipas autorit, gojëdhënat biblike kanë karakter antishkencor për origjinën e botës, të tokës, bimëve, kafshëve e njeriut dhe gojëdhënat biblike pasqyrojnë përfytyrimet naive të njerëzve primitivë mbi botën që i rrethon.

Bibla, sipas autorit, justifikon skllavërimin e njerëzve dhe shpall të përhershëm ndarjen në klasa shfrytëzues dhe të shfrytëzuar dhe e ligjëron ekzistencën e marrëdhënieve të sundimit, nënshtrimit si edhe pabarazinë shoqërore. “Feja e mbyt mendimin e lirë krijonjës, mendjen kureshtare duke kërkuar përulje dhe nënshtrim përpara perëndisë që nuk ekziston”, por feja shkon edhe më tej duke penguar njerëzit që të luftojnë për çlirimin e tyre, frenon zhvillimin dhe përparimin e shoqërisë. Sipas autorit, Jarosllavskij, vetëm ideologjia marksiste-leniniste jep kuptimin shkencor të botës dhe na mëson si ta shpjegojmë botën, por edhe si ta ndryshojmë botën në të mirë të gjithë njerëzimit.

Pano Çuka, në shkrimin “Dërrasa të pikturuara”, botuar në gazetën “Pararoja” të datës 21 gusht 1972, demaskon ikonat e besimit të krishterë, ku i zhvesh nga “shenjtëria” e tyre dhe i quan një mjet për pasurimin e tregtarëve dhe të priftërinjve e të klerit. Futja e ikonës si element në besim, sipas autorit, u bë me trillime nga më të ndryshmet nga priftërinjtë për të sunduar më lehtë besimtarët duke shpikur mrekulli dhe duke ua veshur ikonave dhe duke i paraqitur para masës së besimtarëve si të shenjta. “Vraponin pra naivë në kishat e “shenjta” dhe te shërbëtorët e tyre të “shenjtë”, që t’i shpëtojnë me forcën e tyre çudibërëse. Dhe në të njëjtën kohë, dridhen. Po thatë një fjalë, ikonat e “shenjta” dhe etërit e “shenjtë” mund t’ju hedhin në zjarr dhe t’ju përvëlojnë”.

Propaganda e kohës i quan ikonat, që gjenden në objektet fetare, si një tmerr për besimtarët dhe se te këto dërrasa të kalbura binin pre naivët fetarë.

Shtypi ateist përgjatë diktaturës komuniste dha një kontribut të pa imagjinueshëm në formësimin e Shqipërisë ateiste ku shkatërrimi i botës shpirtërore të njerëzve, i familjes shqiptare, i traditave të pasura kulturore dhe zëvendësimi me “revolucionaren proletare” ka lënë pasoja të tmerrshme për Shqipërinë dhe shqiptarët, efekte afatgjata që ndjehen edhe për kohën që jetojmë.

Luan Rama/

Atelieri i skulptorit Idriz Balani është disi i veçantë dhe nuk ngjan me atelierët e shumë skulptorëve të tjerë. Një atelier i thjeshtë, në bodrumet e shtëpisë, pa dritare dhe dritë natyrale, e megjithatë, edhe këtu, në këtë vend që për skulptorin është mitik, vend i metamorfozës dhe i përsosjes së formave dhe eksperiencave artistike, kapet fluturimthi përfytyrimi, imagjinata, lëvizja për tu transpozuar në lëndën e gurtë minerale, atë të baltës, allçisë, gurit, mermerit apo bronxit. Pikërisht këtu artisti krijon vepra të mrekullueshme që mbeten në historinë e skulpturës shqiptare. Nuk flas këtu thjesht për skulpturën monumentale të tij, çka flitet shumë në media dhe gjithnjë në kërkim dhe forma dinamike siç e shohim në skulpturën e Bilal Xhaferri apo monumentin e Isa Boletinit, me një portret të mrekullueshëm dhe hapin e tij në lëvizje për ti prirë historisë, por për portrete të punuara me shumë orgjinalitet, dashuri dhe art të madh. Në librin e tij « Portreti i Dorian Gray », Oskar Wilde thotë ndër të tjera se « Skulptura është një udhë mbretërore e artit për të zbuluar sekretet ». E pikërisht, zbulimi i botës njerëzore, i zemrës që pulson, është ajo që spikat në portretet e Idriz Balanit. Duke vizituar galerinë e tij me një sërë portretesh e bocetesh krijuar prej afro gjysmë shekulli, më bëjnë përshtypje veçanërisht dy portrete : ai për mjeshtrin dhe profesorin e tij të skulpturës Sabri Tuçi, i cili kishte studjuar në Romë në fundin e viteve ’30 të shkeullit XX dhe portreti i mikut tim Omer Kaleshi. Në këto dy portrete por dhe në disa portrete të tjera si ai i doktor Karatziadhis , Muharrem Rrushiti, Haxhi Zeka, Portret vajze, etj, duke i vështruar gjatë, më rishfaqet dalta e tij dhe dëgjoj ehon e çekiçit të godasë në kërkim të tipareve njerëzore, të syve, ballit, mollëzave, gojës, frakturave të portretit njerëzor gjer në detajet më të vogla ; ndjej dorën e artistit të rrëshqasë mbi fytyrat e ngurta duke fërkuar gurin, mermerin, bronxin për të vënë në pah një linjë, një rrudhë, duke iu afruar karakterit të personazhit në mënyrë që më në fund, në vargun e ditëve, muajve, portreti më së fundi të mund të flasë, të marrë frymë.  Ndjeja ato duar që per dy vjet rradhazi, si emigrant, ai kishte gdhendur mermerin në ndërrjen « Dhioniso » të Athinës njohur damarët dhe zërin e karrierave antike me të cilat punonte Praksiteli. A mund të flasë guri, mermeri, bronxi? A mund ta ndjejmë pulsimin e një fytyre, të një historie, pasi çdo portret ka biografinë, rrugëtimin e vet nëpër histori. Mjeshtrat e mëdhenj na e kanë vërtetuar këtë përmes kryeveprave të tyre përgjatë një historie të madhe. 

Idriz Balani është përkundur me historinë që në fëmijërinë dhe adoleshencën e tij kur për herë të parë tentoi të gdhend në gur, çka na e tregon dhe një fotografi e tij e vjetër, në kohë të adoleshencës me një fytyrë plot besim, me çekiçin dhe gurin në dorë për ta transformuar atë në një portret. Në damarët dhe shpirtin e tij historia ka rrjedhur vrullshëm me heronjtë e tij, sëpari me heronjtë e Çamërisë martire dhe të historisë kombëtare. Nuk është e rastit që në galerinë e tij personale ata rradhiten së bashku dhe herë pas here, « heronjtë » kapërcejnë pragun e atelierit për t’iu bashkuar heronjve të tjerë. Para disa muajsh ai ekspozoi në Nju Jork kompozimin e valles së Osman Takës, të cilën e ndiqte që fëmijë në dasmat çame në Durrës. Galeria e tij përbën si të thuash një marsh figurash që mbartin kujtesën popullore me idhuj si Skënderbeu, Ismail Qemali, Andrea Muzaka, Isa Boletini etj, e gjer në figurat legjendare të Kosovës, që duket se është sot një temë e dashur e autorit.

Vështroj duart e tij të vrara, të ashpra dhe mendoj sesa shumë ato kanë kërkuar ne portretet njerëzore, në portrete të njohura siç janë ato të ditëve tona, në portrete më të hershme që fotografia na i ka lënë në një farë mënyre, apo portrete të imagjinuara, ku gojëdhënat dhe letërsia historike na kanë lënë dëshmi për ta si njerëz të zakonshëm e njëkohësisht si heronj. Dhe padyshim, nuk janë thjesht duart e vrara të tij që rikrijojnë figurën njërëzore, por ka diçka më të thellë brenda artistit, një lloj mistike që i vë duart në lëvizje dhe i komandon ato. Padyshim që kur shohim veprat e Mikelanxhelos, imagjinojmë njëkohësisht dhe duart e tij, ato duar të imagjinuara përmes kameras së regjisorit Konçalovski në karrierat e Karraras, apo siç mund të imagjinojmë duart e një Roden, Burdell apo Majol. Duar të rënda, duar te mrekullisë. Duar si instrument të krijimit të së bukurës dhe madhështores, pasi janë ato që trasnmetojnë gjithçka që vjen nga shpirti dhe e brendshmja e artistit, frymën që përcillet nga ai tek vepra, tek materia e ngurtë, për të gjetur një fushë tjetër të shprehjes artistike.

Portreti i profesorit

Çdo artist ruan në vetvete gjurmët e mjeshtërve që e kanë mësuar, frymëzuar dhe nxitur në rrugëtimin e tij, që i kanë treguar se si ta bëj gurin të flasë përmes gjestit skulptural, që portreti apo kompozimi të ketë lëvizje, dinamikë, energjinë e njeriut që çan përmes stuhisë, siç e shohim në monumentin e Balanit për Bilal Xhaferrin.

Idriz Balani nuk e harron takimin e parë me mjeshtrin Sabri Tuçi i cili do ti mësonte artin e skulpturës dhe marrëdhënien me baltën, gurin, për të lënë aty gjurmën njerëzore. Që i ri e ka parë atë si një lloj idhulli dhe ka përjetuar dhimbjen e historisë personale të mjeshtrit. Besoj se ai ia ka mësuar çelësin e suksesit në krijimtari : atë të frymës. Dhe Tuçi mbeti gjithnjë një referencë apo piketë, një dritëz në errësirë edhe pse tashmë Balani e ka shënuar udhën e tij dhe hapi i tij është hap i sigurtë, hap i një mjeshtri të vërtetë, çka e tregoi duke krijuar dhe portretin e profesorit të tij, një portret tepër origjinal dhe njëkohësisht i gjallë, meditues, sfidues. Koka për një skulptor është shqetësimi më i madh për të krijuar një karakter që të mbërthejë thelbin e një njeriu, atë çka primon tek ai dhe që e bën të flasë. A ka shpirt lënda, materia ? Si bënte vallë Milenaxhelo në dehjen dhe vuajtjen e tij, kur në çastin kur nuk gjente frymën, krijesën e tij ai e thyente për ta filluar nga e para ? Për Balanin, kjo është mëse e njohur. Busti i krijuar për Sabri Tuçin është një portret që mbart mirësi, mënçuri dhe një botë humane, por dhe dhimbje e qëndresë. Po si mund ti japësh njëheësh këto ndjenja ?  Ky ishte dhe problemi i artisti në fillimin e krijimit të kësaj vepre, i cili e njihte mirë dramën e mjeshtrit, dhimbjen që provoi ky artist kur e ndaluan të bënte skulpturë dhe të jetë artisti. Shoh sytë e tij të thellë, rrudhat, ballin dhe për një çast imagjinoj dorën e artistit që i është rikthyer me qindra herë kësaj fytyre të paqtë ku dhimbja ka lënë gjurmën e vet të pashlyeshme, matricë e tërë kësaj vepre, ku ai përsërit aksiomën e të gjitha kohrave se « skulptura, arti, është jeta ime ! »

Në galerinë e tij, pashë të vendosur përkohësisht portretin në mermer « Mis Kazerta » krijuar nga mjeshtri, kur Tuçi, student për skulpturë në institutin e arteve në Romë, punonte në mermer portretin e një modeli (« Mis Kazerta ») apo Maria Iorio, e cila do të bëhej e dashura e tij, (si në atelierin e Roden me skulptoren e re Klodel) dhe më pas gruaja e tij. Një portret i mrekullueshëm dhe një mësim i vërtetë arti (kopja e të cilit ruhet dhe në Galerinë e arteve në Durrës) por që mbarti shumë dhimbje dhe peripeci familjare, pasi pikërisht Maria do të vuante burgjet totalitare në Shqipëri duke lënë pas këtë portret, që mjerisht termeti i para disa viteve e dëmtoi. Por Balani e mori këtë portret për « t’ia mjekuar plagët » si një gjest i mbijetesës, pasi siç thoshte dikur dhe Balzak « skulptura është si arti dramatik ».

« Koka » e Omer Kaleshit

Në galerinë e portreteve të Balanit ka dhe një « kokë » mjaft interesante. Është « koka » e Omer Kaleshit, një « kokë » që e njoh mirë pasi për më shumë se tri dekada kam qenë i pranishëm në jetën e tij artistike në Paris.  Për Omerin ishte një surprizë të shikonte « kokën » e tij në një ekspozitë të hapur në Montmartre të Parisit. Idrizi e kishte njohur piktorin në koloninë e artit në Durrës dhe ajo kokë e kishte tërhequr në veçanti. Ishte një surprizë edhe për mua. Në atë « kokë » ishte ngjizur jo vetëm karakteri i artistit të « kokave » siç i quante Kaleshi portretet e tij në pikturë, por gjithë bota e tij. E ndjeje menjëherë rrugëtimin e këtij njeriu, origjinën e tij, jetën dhe meditimin e tij të thellë si të një dervishi, pasi Omeri, edhe pse në Paris prej më shumë se gjysmë shekulli nuk e kishte ndryshuar natyrën e tij. Ishte po ai botkuptim me vështrimin e thellë të thelbit njerëzor. Ai portret që shikonte disi poshtë e treste vështrimin larg. Një vështrim që përhumbte siç e kemi parë tek « Mendimtari » i Ogyst Roden. Dhe Omeri, ashtu si Idrizi, e kishin Rodenin një lloj reference të artit të madh. Një përhumbje të tillë të Omerit e kisha ndjerë dhe në portretin e famshëm « Psalmi » të Kamij Klodel, mbuluar me një shall dhe në një meditim të thellë ashtu si dhe në kokat e murgjëve të spanjollit Zurbaran, apo dhe një portret në gur të Ossipe Zadkin të quajtur « Kokë heroike ». Pra portreti i Omerit mbërthente në vetvete një lloj misteri, një pikëpyetje të madhe të botës, siç e ndjeje dhe në portretin për Sabri Tuçi, një mister që forcohej përmes « clair-obscur » apo raporteve « të ndriçuara e të errta » ngjizur në të.

Kur mbrëmja po afrohej unë u largova nga kjo galeri, nga ky vend kulti, ku vetë artisti përgjërohej me daltën në dorë, si të ishte një vend i shenjtë. Vështrova për herë të fundit portretet, Muharrem Rushitin, doktor Karatziadhis apo Haxhi Zekën etj, dhe pyeta veten se ç’bëjnë portretet kur dera e galerisë mbyllet. Vallë bisedojnë ? Çfarë i lidh mes tyre. Thjesht duart e skulptorit apo diçka më e thellë ? Me siguri fryma, thashë. Janë portrete që frymojnë Në portretin e doktor Karatziadhis kishte një lloj flladi të humanizmit të antikitetit grek dhe epokës homerike. Dhe në fakt, tek ndahesha me skulptorin, duke biseduar për Rodenin dhe mjeshtërit e parapëlqyer të tij (ashtu si dhe profesoret e Institutit të Arteve A. Mano, H. Dule apo M. Dhrami) e pyeta se çfarë i bënte përshtypje tek ky mjeshtër i madh i skulpturës botërore. Dhe ai mu përgjegj shpejt dhe me një fjalë : Fryma ! 

U largova në mbrëmjen që po binte ndërsa dielli po shuhej thellë në det duke menduar përsëri se është arti që i bën të frymojnë idhujt e historisë edhe pas vdekjes së tyre.