Arben Iliazi/

Gjatë muajit gusht 2024 vizitova shumë bashkëpatriotë në Çikago, mes të cilëve edhe të nderuarin Skënder Shuaipi nga Markati i Konispolit, i afërm, shok e mik i pandarë i Bilal Xheferit, i cili ka qëndruar te koka deri në momentet e fundit. Pyetja që më erdhi natyrshëm për Bilalin, pasi rrufitëm kafet në shtëpinë e tij, ishte:  Ç’ndodhi para atij momenti fatal, para se Bilali të jepte shpirt? A kishte dorë Sigurimi i Shtetit, siç është përfolur?

M’u përgjigj shkurt, në mënyrë lakonike: “Bilali nuk ka nevojë për furka, nga ato që i vihen një muri për ta mbajtur. Arti që ai krijoi i përket njeriut të lartësuar. Ishte një talent i rrallë, një shpirt i kalitur hollë”.

Ishte një përgjigje e mençur, që më futi në mendime. Kam lexuar shumë për Bilalin, por kurrë nuk e kam hasur një shprehje të tillë, kaq të thjeshtë dhe të madhërishme njëkohësisht. Është kjo arsyeja që më nxiti për këtë shkrim.

***

Bilal Xhaferi u lind më 1935 në fshatin Ninat të Konispolit dhe zemra i ndali në 14 tetor të vitit 1986, në Çikago të Shteteve të Bashkuara, ku jetonte si emigrant, i arratisur nga Shqipëria në vitin 1969, pas privacioneve të shumta që pësoi nga regjimi diktatorial. Padyshim Bilal Xhaferi ishte një talent i lindur, një uragan letrar, me frymëzim dhe kthjelltësi të pakrahasueshme i cili, me veprat e tij, kapërceu  dhe e sfidoi kohën. Talenti i tij nuk mund të vihet në diskutim ndonjëherë. Sot, 38 vjet pas vdekjes, edhe pse vepra e tij mbeti e papërfunduar, ngrihet përherë e më mrekullisht drejt një horizonti pa kohë. Studiuesi i letërsisë Adriatik Kallulli, që e njihte nga afër Bilal Xhaferin, shprehej se ai ishte fund e krye “mik i njerëzve të së ardhmes, me energji të pashteshme”.

Regjimi komunist i shkaktoi Bilalit plagë të rënda, goditje shpirtërore, gati vdekjeprurëse, si goditje rrufeje, që nuk u mbyllën asnjëherë dhe nuk u shëruan kurrë plotësisht. Goditja e regjimit ndaj Bilalit ishte njëlloj kasaphane ndaj shpirtit të lirë të një shkrimtari dhe poeti kombëtar, prototipi i një natyre organike, me temperament të zjarrtë, aktiv dhe i papërmbajtur.

“Poet i nëmur” do ta quante Bilal Xhaferin shkrimtari Sabri Hamiti, duke u nisur nga vuajtjet e tij të shumta shpirtërore. Por Bilali kishte atributet e rezistencave vetëmbrojtëse dhe asnjëherë nuk e ndjeu nevojën e vetëmohimit. Kurrë nuk u shuan në gjoksin e tij flakët e ndezura të talentit  flakërues, vullneti krijues i sprovuar nga përvoja tragjike e jetës, edhe pse fati e braktisi qysh fëmijë. Ishte 12-vjeç kur humbi nënën dhe komunistët i pushkatuan të atin dhe, fill i vetëm, i duhej të kujdesej për tri motrat. “Bilali ishte në gjendje të përballonte ngarkesa të mëdha, tregonte shkrimtari dhe shoku i tij Bedri Myftari. Ai ishte gjithmonë në gjendje të trazuar dhe të shqetësuar. Ishte përherë në gjendje alarmi. Sigurimsat nuk ia dolën asnjëherë ta lëkundnin epërsinë  e hekurt të vullnetit të tij. Kishte një vullnet monumental dhe një aftësi të jashtëzakonshme për të përballuar vuajtjet…Në ‘68-ën, në skicën e dhomës ku qëndronte, planifikoheshin përgjuesit, e për çdo rast aty ishin operativët, shpesh ndër ata që i rrinin pranë, me dhjetëra, si “Petraq Myzeqari”, “Bilbili”, “Dhespoti”, e të tjerë. Derisa Bilalit nuk i mbeti zgjidhje tjetër veçse të arratiset, duke lënë pas një letër”. Studiuesi dhe shkrimtari Ahmet Mehmeti tregon se ka lexuar me kujdes dosjen e Bilalit, e cila përmban rreth 400 faqe dokumente. “Në dosjen e tij ka 111 dokumente. Ndaj tij Sigurimi  kishte angazhuar 18 bashkëpunëtorë. Rreth 60 familjarë ishin marrë në shqyrtim, ndërsa prej survejimit implikoheshin 83 persona të tjerë. Kjo tregon masën e përndjekjes që vuajti Xhaferri, vetëm se ishte shkrimtar dhe nuk lëvizte nga fjala e tij”, thotë zoti Ahmeti.

Deri dy ditë para se të arratisej, shkrimtari Bilal Xhaferri punoi në sektorin e fermës “8 Nandori” Sukth, punëtor në Brigadën e Vreshtave, ku u transferua pas debatit të hapur në Lidhjen e Shkrimtarëve për moskonkordancë me romanin “Dasma”. Është fakt se në vitin 1969 jeta e Bilalit u trondit nga cikloni i fuqishëm komunist dhe jeta e tij u shemb me uturimë .“Ju më privuat plotësisht, më mohuat, më zhdukët për së gjalli si letrar. Nuk e tradhëtoj kurrë këtë popull dhe atdheun, edhe pse emigroj larg”, thuhej në letrën e Bilal Xhaferrit, të lënë në postën greke të policisë kufitare, ku u dorëzua pas arratisjes nga Shqipëria, në vitin 1969. (Fashikulli i shkrimtarit Bilal Xhaferri publikuar nga Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish Sigurimit të Shtetit, 1944-1991, deklasifikuar nga AIDSSH më 22.11.2018).

Shpirti i tij, pas arratisjes drejt lirisë në SHBA, filloi të çlirohej nga marramendja, mundi të gjejë një koncept filozofik krejtësisht të ndryshuar, një koncept të ri për jetën. Dhe kjo e rriti deri në pambarim mundësinë e forcimit shpirtëror të tij. Kur shkoi në SHBA jeta e tij mori një kuptim të ri.

Si shkrimtar, gazetar e polemist i flaktë ai iu kundërvu, me tërë talentin dhe forcën e shpirtit, forcës shkatërruese të realitetit komunist, me ide dhe koncepte të reja për letërsinë dhe jetën. Energjia e rrufeshme e talentit të tij ishte e pashembullt. Shirti i tij nuk u çlodh dhe nuk u rehatua asnjëherë.

Bilali luftoi me kurajo, në ekstazë e me tërbim krijues, kundër harbimit të shfrenuar komunist, që nga Gazeta “Dielli”, ku shërbeu si zëvëndëseditor në vitet 1970-1972, e deri te revista “Krahu i Shqiponjës””, botim i Lidhjes Çame në dy gjuhë, shqip dhe anglisht, që themeloi në Çikago në vitin 1974. Artikujt e tij për çështjen kombëtare, për Kosovën e Çamërinë, dhe për tradhtinë kombëtare të regjimit komunist, të mbushuar me tharm e forcë, shkumëzonin me perla xixëlluese dhe me ritme të fuqishme. Shkrimet e tij kishin një dritë solemniteti, realizmi dhe tejdukshmërie magjike, deri në thellësitë më të mëdha, në mënyrë të pakrahasueshme, me përkushtim e ligjërim të shndritshëm. 

Në të përkohshmen “Krahu i Shqiponjës” botoi shumë artikuj publicistikë, botoi fragmente të romanit “Trotuare të kundërta” dhe “Hëna e kantjereve”.

Duhet pranuar se përndjekja e tij vazhdoi edhe në SHBA, pasi nuk reshti së akuzuari, me tërë forcën e shpirtit, regjimin komunist, si karikaturë e një sistemi të personifikuar te Njëshi. Tregojnë se kur shkruante për E. Hoxhën i kërcente damari i ballit nga tërbimi. Në Dosjen e arkivuar më 10.04.1987, me vlerë studimi, (Fashikulli 2/A nr. 98), e cila është deklasifikuar nga AIDSSH më 22.11.2018, thuhet:. “Përndjekja e Bilal Xhaferrit vijoi edhe gjatë qëndrimit të tij në SHBA. Në dosje ka elementë të shumtë që hedhin dritë në dinamikat e jetës së tij, jo vetëm në atdhe, ku u dënua nga sistemi dhe u survejua, po ashtu jashtë tij, ku u ndoq deri kur mbylli sytë në vitin 1986”. Edhe ai e dinte që përndiqej, por u përpoq të ruante mbijetimin e shkrimtarit dhe gazetarit të vërtetë, duke pranuar konsakrimin e vet: një jetë prej martiri dhe asketi.

Grehina shpirtërore e talentit të tij digjej nga zjarri i përqendruar i frymëzimit, derisa ndjeu dhimbjen e  fortë të sëmundjes vdekjeprurëse.

Vdekja e Bilal Xhaferit ka mbetur një moment i errët dhe i pashpjeguar. Nëse të gjithë e pranojmë që talenti i tij letrar është unikal, mendoj se nuk është nevoja që fati i tij fizik të shndërrohet në një mit. Në jetën e shkrimtarëve dhe artistëve të mëdhenj ka rastësi të mbrapshta. Biografët dhe studiuesit shpesh bëjnë një llogari të gabuar, duke synuar të arrijnë një efekt të ndjeshëm, në tejkalim të fakteve dhe rrethanave ku ka jetuar dhe mbyllur jetën shkrimtari apo artisti. Në shkrime të autorëve të ndryshëm është thënë se Bilali vdiq në një spital të Çikagos, në rrethana të dyshimta.

Për vdekjen e beftë të shkrimtarit në ‘86-ën në Çikago motra e tij, Antika Hoxha, është shprehuar, pa dhënë as emra as detaje, se i është thënë që kjo vdekje  nuk ishte natyrale, dhe se vëllanë e saj e helmuan…

Shkrimtari Naum Prifti, në shënimin e tij, me titull “In Memoriam Bilal Xhaferri”, botuar në gazetën Dielli, 14 tetor 2023, mes të tjerash thotë: “Bilal Xhaferri vdiq në një spital të Çikagos më 14 tetor 1986, pasi kishte pasur një operacion për heqjen e një mase tumori në kokë. Epikriza e tij mund të lexohet në arkivin e spitalit për këdo që interesohet të dijë me hollësi shkakun e vdekjes. A ka vepruar dora e Sigurimit jashtë shtetit? Sigurisht që po, por një pjesë të legjendave i përhapnin vetë punonjësit e sigurimit për të ngjallur frikë e panik te bashkatdhetarët në diasporë”.

Që shenjat e vdekjes ishin të qarta në kohën kur Bilali ndenji në spital dhe iu nënshtrua operacionit dhe se Bilali e dinte fatin e tij, e pohon edhe një dëshmitar që jeton ende sot. Quhet Kaso Hoxha, me origjinë nga fshati Markat i Konispolit, me banim në SHBA që nga viti 1985, kur u arratis nga Shqipëria, pasi kishte vuajtur dhjetë vite në burgjet e regjimit komunist. 

Në librin autobiografik “Tokë e bukur, njerëz të shëmtuar” (kujtime nga xhehnemi), botuar vitet e fundit, Kaso Hoxha shkruan:

“Ishte java e dytë e tetorit 1986, në mëngjes sapo kisha filluar punën, kur padroni i restorantit, Stefan Hajazi, më tha:

-Dikush do të flasë me ty”.

-”Alo, kush është”?,  i përgjigjem!

-”Jam unë Bilali, Kaso”!

-Mirëmëngjes Bilal, si jeni”?

-“Nuk jam mirë Kaso, jam në spital”, m’u përgjigj

-“Si the”? e pyeta i tronditur.

-“Jam i sëmurë Kaso, analizat që bënë tregojnë se kam tumor në kokë”, më tha me gjysëm zëri.

-“Në cilin spital je Bilal? Do të vij sa më shpejt të jetë e mundur”!

-“Jam në spitalin Masonic 836 Ë Ëellington Ave”, ti mos u mundo të vish, se do të hyj në sallën e operacionit dhe ti nuk do të mund të më shohësh. Hajde më mirë nesër”, më këshilloi Bilali.

Mora në telefon të gjithë fshatarët e mi që ndodheshin aty, nëse dinin diçka për shëndetin e Bilalit. Bilali njoftoi edhe Skënder Shuaipin, të vetmin njeri me të cilin flisnin. Shkova të nesërmen në spital bashkë me Rexhep Hoxhën. Në dhomën e Bilalit gjetëm Skënder Shuaipin me gruan dhe nënën e tij. Bilali ishte akoma në “koma”, ai nuk kuptonte asgjë çfarë ndodhte për rreth tij, ku infermieret shikonin herë pas here aparaturat.

Koka e tij e mbështjellë me fasho dhe vetëm një pjesë e fytyrës ishte e zbuluar! Pyetëm doktorin se kur mund të përmendej nga ai gjumë i thellë? Na tha: ”Besoj pas 24 orëve mund të flas”. Ne u larguam dhe e lamë që të vinim ditën tjetër që në mëngjes. E gjetëm Bilalin atë mëngjes  të zgjuar. Bilali na njohu dhe sytë ju mbushën me lot. Duke i zënë dorën që ishte aq e ftohtë, i them:

Bilali më tha: “Kaso, ky është fundi im”!

-”Të shkuara Bilal, kurajo. Ti je i fortë, do ta kalosh edhe këtë të keqe”!

-“Jo Kaso, prognozat nuk janë të mira, kam mbetur i paralizuar gjysma e trupit, nuk kam asnjë farë ndjenje. Me sa shoh ky është fundi im”!

-“Jo, jo! Mos e mendo atë kurrë, kurajo Bilal”, i dhashë kurajo.

Ai kishte nevojë për qetësi dhe unë e Rexhepi u larguam. Operacioni ishte shumë i vështirë, ndoshta i kishin dëmtuar sistemin nervor, dhe në qoftë se do të përmirësohej, ai do të mbetej në karrocë me rrota për atë jetë që i kish mbetur. U ktheva përsëri në fshatin ku punoja, me shpresë që të shkoja një tjetër ditë që ta vizitoja.

Në 14 tetor 1985, herët në mëngjes më telefonoi Skënder Shuaipi, i cili më dha lajmin e vdekjes së Bilalit.

Ja cfarë shkruan më poshtë Kaso Hoxha:

“I thashë pronarit të restorantit, Stefan Hajazit: “Do më falësh, unë do shkoj në Chicago, Bilali vdiq”. Pronari nuk tha asnjë fjalë, me sa kuptova nuk i erdhi mire, sepse nuk i bëhej puna dhe nuk kish punëtor të mjaftueshëm! Me gjithë atë unë ika, u lidha me Rexhepin dhe Skënderin, për të diskutuar dhe për të parë nga ana ligjore se si ishte e mundur të vdiste në spital, kush ishte përgjegjës për vdekjen e tij?!

Skënderi kishte nënshkruar të gjitha dokumentat e Bilalit në spital, si i afërm i familjes. Sipas raportit të spitalit, Bilali u gjend i vdekur, të gjithë aparatet që kontrollonin dhe e mbanin të gjallë, ishin të hequra dhe plaga e operacionit kullonte gjak! Ishte Bilali në gjendje dhe kishte kaq forcë që t’i jepte fund jetës së tij”?! 

Siç shihet Kaso Hoxha, edhe pse përshkruan saktësisht gjendjen shëndetësore të Bilalit pas operacionit të vështirë dhe me risk, për ta bërë më intrigues rrëfimin e tij në libër, aludon për një vrasje të mundshme, ose më saktë për një atentat kundër tij. Athere kujt i duhet besuar? Cila është e vërteta e së vërtetës? Mendoj se në këtë rast ekzistojnë dy të vërteta, një e vërtetë reale, sipas raportit zyrtar të spitalit, dhe një e vërtetë kriptogjenike, e fshehur, e maskuar, që është shndërruar në fiksion.

Njerëz si Bilal Xhaferi nuk ke pse t’i ngatërrosh, duke i mbuluar me mister e mjegullnajë, madje duke nënkuptuar që Bilali mund të ketë vrarë edhe veten, duke hequr fishat që e mbanin në jetë. Bilali ishte nga ata që e donin jetën më shumë se sa kuptimin e saj. Ai do të vdiste vetëm nëse me këtë ata që e donin do të ishin të lumtur.

Jam i të njëjtit mendim me shkrimtarin e shquar Naum Prifti se në vdekjen e Bilalit mund të ketë vepruar dora e Sigurimit, qofë edhe duke përhapur “fake news”. Por, nga faktet që kemi përballë bindemi, po aq, se Bilali ishte 

viktimë e fatit të lig, që kish vizatuar në fytyrën e tij çdo dhimbje. Sëmundja e rëndë e mposhti pasionin e tij tepër të fuqishëm për jetën. Kanceri ishte demoni që e mbërtheu për fyti dhe i mbështolli trurin, e torturoi derisa i mori frymën, pavarësisht rezistencës dhe vrullit të epërm të tij.

Krijues si Bilal Xhaferi janë aq gjenialë dhe të ndjeshëm, saqë lëndohen padashur edhe pas vdekjes. Ndaj është e kotë të kërkojmë arsye për të “motivuar” epilogun tragjik të jetës së tij.

Lereni poetin dhe shkrimtarin e pavdekshëm të pushojë i qetë përballë Hyjnores, mes çasteve sublime që ai krijoi dhe rikrijoi, me një ankth të shenjtë në shpirtin e tij fluturues!

Disa nga veprat e Bilal Xheferit:

Njerëz të rinj, tokë e lashtë (tregime, 1966)

Lirishta e kuqe (poezi,1967)

Dashuri e përgjakur (1992)

Krastakraus (roman,1993)

Eja trishtim (poezi,1995)

Ra Berati (1995)

Përtej largësive (1996)