(Ku mbaron kryeministri dhe ku fillon shteti)
Nga Arian Galdini
Nëse do ta shihnim vetëm në sipërfaqe, çështja Belinda Balluku do dukej një histori teknike, një masë sigurie pezullim nga detyra, një kryeministër i zemëruar, një ankimim në Gjykatën Kushtetuese dhe disa deklarata që mbushin kronikat e lajmeve.
Si shumë histori të tjera që vijnë, bëjnë zhurmë dhe ikin.
Nëpërmjet kësaj historie, në fakt po del përpara një pyetje shumë më e thellë, a kemi në këtë vend një shtet ku ligji prek vërtet edhe qeverinë, apo kemi vetëm një pushtet që ka mësuar ta përdorë ligjin si dekor?
Belinda Balluku nuk është rasti.
Belinda Balluku është testi.
Sepse përmes saj po testohet një kufi që deri tani ka mbetur i paqartë, ku mbaron kryeministri dhe ku fillon shteti.
Ku përfundon vullneti politik i një njeriu dhe ku fillon pavarësia e një drejtësie që u premtua se do ishte “e re” dhe “e paprekshme”.
Ky është termometri i Republikës.
Nuk mat temperaturën e një emri.
Mat temperaturën e shtetit.
SPAK heton çështje të rënda të abuzimit me detyrën, korrupsionit dhe shpërdorimit të fondeve publike.
Gjykata e Posaçme vendos një masë sigurie, pezullim nga detyra, për zëvendëskryeministren dhe ministren e Infrastrukturës.
Është masë e përkohshme mbrojtëse, jo dënim.
Është shenjë se ka indicie të mjaftueshme për të ruajtur integritetin e procesit, jo vendim fajësie.
Në çdo demokraci që respekton veten, një hetim penal në nivelet më të larta të qeverisë ngre dy pritshmëri të thjeshta, drejtësia të bëjë punën e vet, qeveria të tregojë se nuk i frikësohet të vërtetës.
Ne pamë diçka tjetër.
Kryeministri reagoi jo si kreu i një ekzekutivi që e di se shteti i vet është më i madh se ai, por si njeri që e konsideron çdo prekje të ministrave të vet si sulm personal.
Vendimi u cilësua “antikushtetues”, “ndërhyrje brutale në kompetencat e Këshillit të Ministrave”, “rrezik për demokracinë”.
Përkthimi i lirë i kësaj retorike është i thjeshtë, kur drejtësia prek kundërshtarët e mi, është reformë, kur prek njerëzit e mi, është puç.
Qeveria iu drejtua menjëherë Gjykatës Kushtetuese me pretendimin se GJKKO ka cënuar imunitetin e Këshillit të Ministrave, ka shkelur ndarjen e pushteteve dhe ka penguar funksionimin e ekzekutivit.
Ngjarja penale kthehet në konflikt institucional.
Rasti individual përdoret si pretekst për të ngritur një barrikadë përreth piramidës politike.
Gjykata Kushtetuese nuk po gjykon nëse Belinda Balluku është e pafajshme apo e fajshme, këtë, nëse arrijmë deri aty, do ta thotë një ditë gjykata penale me prova, apel, vendim.
Kushtetuesja sot po gjykon diçka tjetër, a lejohet që drejtësia penale të pezullojë nga detyra një ministre kur ka dyshime serioze, apo ministrja është territor i shenjtë ku gjykata nuk lejohet të hyjë?
Përgjigjja e saj do të tregojë nëse Reforma në Drejtësi ka qenë vërtet ndërtim i një shteti, apo vetëm një kirurgji selektive për kundërshtarët politikë, ndërsa trupi i pushtetit mbetet i paprekur.
Devijimi i parë i Edi Ramës në këtë histori është i qartë, nga njeriu që firmosi reformën në drejtësi dhe i kërkoi këtij vendi të besonte te SPAK dhe GJKKO si “goditja historike ndaj korrupsionit”, po shfaqet sot si relativizues i drejtësisë sapo ajo troket në derën e vet.
Nuk mund të jesh njëkohësisht promotori i drejtësisë së re dhe i pari që e vë në dyshim legjitimitetin e saj sapo ajo prek një nga bashkëpunëtorët e tu më të afërt.
Nëse SPAK është i mirë kur arreston kryebashkiakë, “rivalë brenda kampit” apo të opozitës, deputetë të djeshëm, ministra të konsumuar, nuk bëhet papritmas “puçist” kur guxon të prekë zëvendëskryeministren.
Drejtësia nuk është listë ku zgjedh rastet sipas oreksit politik.
O pranohet me të gjitha pasojat, ose s’është dashur kurrë me të vërtetë.
Nuk ka drejtësi “të mirë” vetëm kur i lipset retorikës së një pale.
Devijimi i dytë është personalizimi i shtetit. Kryeministri flet sikur ministrat janë pjesë e trupit të tij juridik, jo funksione të përkohshme të shtetit.
Kur thua se pezullimi i një ministreje është “sulm ndaj qeverisë”, në thelb po thua, “ministrat e mi jam unë, unë jam shteti”.
Në çdo filozofi serioze republikane, ministri është i zëvendësueshëm, shteti, jo.
Institucioni ka vlerë më të madhe se njeriu që e mban përkohësisht funksionin.
Kur dyshohet seriozisht për abuzim të një zyrtareje të lartë, shteti mbrohet duke e lejuar hetimin të ecë dhe duke i treguar qytetarëve se asnjë karrige nuk vlen më shumë se besimi i tyre.
Nuk mbrohet duke i veshur karriges një mantel të padukshëm imuniteti.
Devijimi i tretë është kërkesa e pashprehur për një lloj “imuniteti ekzekutiv” që nuk e gjen në asnjë vend që e marrim seriozisht si model.
Logjika e ankesës është e thjeshtë, gjykata penale nuk duhet të ketë fuqi të largojë përkohësisht një ministre nga detyra, sepse kjo cenon kompetencat e Këshillit të Ministrave.
Pra, ekzekutivi është aq i shenjtë, sa drejtësia duhet të rrijë gjithmonë një hap më mbrapa.
Në vendet që citojmë shpesh si referencë, nuk ekziston një imunitet i tillë.
Prokuroria mund të hetojë, gjykata mund të marrë masa sigurie ndaj kujtdo, përfshirë ministra.
Në vende ku ministra kanë dhënë dorëheqje për një faturë hoteli të paqartë, për një telefonatë të papërshtatshme, për një takim të gabuar, ne kërkojmë që dyshimet për miliona euro të presin deri sa të mbyllet mandati.
Tek ne, instinkti është i kundërt, kur një drejtor shkolle dyshohet për një shkelje, pezullohet në heshtje për të ruajtur figurën e institucionit, kur një mjek dyshohet për një procedurë të gabuar, dalin të parat komisionet e brendshme, kur një polic dyshohet për tejkalim kompetencash, hiqet nga radha deri në sqarim.
Imagjinoni një ditë të zakonshme, në mëngjes, një mësues në një shkollë periferike merr një letër pezullimi “deri në sqarim”, një mjek në një spital rajonal lë çelësat e pavijonit për një gabim protokolli, një polic zhvendoset në zyrë të vogël për një dyshim.
Po atë ditë, për dyshime me miliona, i thuhet gjykatës të presë në korridor derisa të mbarojë mandati i një ministreje.
Ky është përkufizimi i një rendi ku ligji matet ndryshe sipas lartësisë së zyrës.
Në zemër të kësaj historie, shteti ligjor dhe mentaliteti i vjetër po takohen ballë për ballë.
Shteti ligjor thotë, ligji është i njëjtë për të varfërin dhe për të pasurin, për ministren dhe për punëtorin e thjeshtë.
Kur drejtësia penale nuk arrin dot në katin e ministrave, por ndalet diku te “specialistët”, kemi një ligj të guximshëm me të pambrojturit dhe të përulur para të fuqishmëve.
Rasti Balluku nuk është thjesht pyetje për fajësinë e një gruaje me funksion të lartë.
Është pyetje nëse drejtësia e re ka kurajë të shkojë deri në majë të piramidës, apo do mbetet mjet selektiv për t’u përdorur vetëm kur politika e ndjen të leverdishme.
Gjykata Kushtetuese, në këtë kontekst, nuk ka luksin të sillet si noter i qeverisë.
Ajo nuk po vendos nëse vendimi i GJKKO-së është i drejtë në themel, po vendos nëse gjykata penale ka të drejtë të marrë masa sigurie ndaj një ministreje kur ka dyshime serioze për veprimtarinë e saj.
Nuk është çështje e ftohtë formule, është moment i së vërtetës për arkitekturën që kemi ngritur me aq bujë.
Nëse Kushtetuesja konfirmon se gjykata penale mund të pezullojë ministra, mesazhi është i qartë, ministrat nuk kanë imunitet special.
Shteti ligjor fillon edhe brenda Këshillit të Ministrave.
Nëse, përkundrazi, Kushtetuesja prodhon një mburojë procedurale për ekzekutivin, mesazhi është po aq i qartë, SPAK dhe GJKKO mund të shkojnë deri në një lartësi të caktuar, por jo më lart.
Republika e re do të ketë mure të padukshme përreth shumicës.
Në këtë skenë, aleatët tanë ndërkombëtarë nuk rrinë thjesht spektatorë.
Ata njohin mirë dallimin midis një qeverie që i bindet drejtësisë dhe një qeverie që përpiqet ta përkulë atë.
Prej vitesh, çdo deklaratë serioze nga partnerët tanë ka pasur në thelb një fjali të vetme, askush nuk është mbi ligjin.
Nuk janë përmendur asnjëherë emra ministrash, janë përmendur vetëm emra institucionesh.
Emrat që janë përshëndetur vazhdimisht nuk janë “ministri X” apo “ministrja Y”, janë SPAK, GJKKO, Gjykata Kushtetuese, si shtylla të një shteti që përpiqet të bëhet i drejtë.
Në vendet ku duam t’i përkasim, nuk mbron askush një funksionar nga hetimi.
Mbrohen vetëm rregullat që garantojnë se hetimi nuk është hakmarrje, por as nuk ndalet nga frika e pushtetit.
Kush e ka ndjekur me vëmendje këtë dekadë e di se kur partnerët tanë shprehen se mbështesin pa rezerva institucionet e reja të drejtësisë, ndërkohë që heshtin për fatin politik të një ministreje të veçantë, po thonë qartë se besimi i tyre qëndron te arkitektura, jo te rehati personale e kujtdo.
Në këtë logjikë, askush nuk i thotë qeverisë, “mos u mbro”.
Por kushdo që ka sy për të parë e sheh me dyshim çdo përpjekje për ta kthyer Kushtetuesen nga gardiane e rregullave në bunker të radhës të shumicës së radhës.
Si njeri që e sheh të drejtën si mburojë të qytetarit, jo si strehë të të fortit, si dikush që e kupton se dinjiteti i këtij vendi matet nga mënyra si sillemi para ligjit, e shoh detyrë ta them qartë:
Qeveria nuk ka nevojë për imunitet nga drejtësia. Qeveria ka nevojë për njerëz të pastër.
Shqipëria nuk ka nevojë për ministra të paprekshëm.
Ka nevojë për institucione të pandotura.
Reforma në Drejtësi nuk u bë që ministrat të flenë më rehat, u bë që qytetarët të flenë më të sigurt.
Nëse një ministre dyshohet seriozisht, pezullimi i saj nuk është dramë republikane, është refleks higjiene shtetërore.
Sa herë një nyje e piramidës dyshohet se është e kalbur, sistemi e nxjerr përkohësisht nga funksioni, që të mos infektojë pjesën tjetër.
Prestigji i Shqipërisë nuk bie sepse një zyrtar i lartë hetohet.
Bie kur dëshmohet se ky vend nuk di të përballojë një hetim në maja.
Në këtë histori, Belinda Balluku është objekt i një mase sigurie.
Por subjekti i provimit është Edi Rama.
Ai nuk mund të qëndrojë më në të dyja anët. O është kryeministër i një vendi që ka pranuar të jetojë si republikë me drejtësi funksionale, o është menaxher i një sistemi që kërkon t’i vërë fre drejtësisë sa herë ajo prek rrethin e tij.
Nëse beson se ligji duhet të jetë i njëjtë për të gjithë, duhet t’u hapë rrugë institucioneve të bëjnë punën e tyre, të ulë tonin ndaj gjykatave, të heqë dorë nga etiketimet “antikushtetuese” sa herë që vendimi nuk i pëlqen.
Kjo është prova e parë e maturisë, t’i japësh vetes të drejtë në debat, por të mos ia marrësh institucionit të drejtën për të gjykuar.
Nëse beson se qeveria duhet të ketë mburoja të veçanta, atëherë le ta thotë hapur, Reforma në Drejtësi s’ishte menduar kurrë për të prekur ata në qendër, por vetëm ata në periferi.
Ne të tjerët duhet të jemi po aq të sinqertë me veten: nëse, si qytetarë, e pranojmë sërish që ligji të tërhiqet para derës së qeverisë, atëherë vetë kemi zgjedhur të jetojmë nën pushtet, jo në shtet.
Në fund, çështja Balluku nuk është drama e një ministreje.
Është pyetja më e vjetër që ky vend ia ka bërë vetes dhe nuk i ka dhënë kurrë përgjigje deri në fund:
A kemi ne shtet, apo kemi vetëm pushtet?
Një shtet e duron hetimin, një pushtet e përdor.
Një shtet e njeh veten në gjykatë, një pushtet sheh vetëm veten në pasqyrë.
Një shtet e lejon ligjin të hyjë në çdo zyrë, një pushtet vizaton vijën e kuqe te porta e vet.
Përgjigjja nuk do të jepet nga deklaratat e ditës.
Do vijë nga vendimet e SPAK-ut, të GJKKO-së, të Gjykatës Kushtetuese, nga mënyra si qeveria i pranon apo i sfidon ato, nga mënyra si ne, si shoqëri, e pranojmë ose e refuzojmë idenë e një drejtësie që nuk pyet për funksione.
Nëse ky termometër i Republikës shënon se ligji mund të prekë më në fund edhe ata që deri dje ishin të paprekshëm, do të thotë se, pavarësisht vonesave e plagëve, kemi bërë një hap drejt shtetit.
Nëse tregon se përpara derës së qeverisë mjeti i drejtësisë thyhet, do të thotë se kemi vetëm një pushtet të vjetër me fjalor të ri.
Në një vend ku për shumë vite ligji ka qenë i ashpër me të dobëtin dhe i butë me të fortin, çështja Balluku është prova më serioze për të treguar se ky rregull po thyhet.
Pikërisht kjo e bën këtë histori test.
Dhe pikërisht nga kjo provë do të matet mosha jonë si republikë.