Dr. Davida Marku/
1. Origjina dhe kuptimi i besës në traditën shqiptare
“Besa” është një nga konceptet më të hershme dhe më themelore të kulturës shqiptare, i rrënjosur në strukturën e së drejtës zakonore dhe të jetës sociale. Në fjalorët e vjetër shqip e në përkthime të hershme biblike, termi përkufizohet si “fjalë e dhënë, premtim solemn, besim e garanci sigurie”. Etymologjikisht, lidhet me fjalën “besim”, duke e bërë të dukshme lidhjen midis të vërtetës së fjalës dhe garancisë morale që i jepet tjetrit. Në traditën shqiptare, besa nuk është vetëm një akt verbal, por një obligim moral dhe juridik: një normë që prodhon pasoja të menjëhershme në marrëdhëniet ndërnjerëzore.
“Besa” është një kategori etiko-juridike qendrore në kulturën shqiptare që përmbledh premtimin e dhënë, garancinë e nderit dhe institutin e “pushimit” të konfliktit (armëpushim i përkohshëm) brenda të drejtës zakonore. Ky punim trajton evolucionin e besës nga rrënjët e saj në normat e Kanunit dhe praksitë e fisit, te përdorimet politike gjatë periudhës së Rilindjes, ndërthurja me shtetin modern dhe resemantizimet në shek. XX–XXI (mikpritje, shpëtimi i hebrenjve, pajtimet publike, etika e biznesit dhe reputacioni digjital). Duke kombinuar burime arkivore dhe literaturë albanologjike në shqip e frëngjisht, argumentojmë se besa funksionon si “kapital moral” me fuqi rregulluese në mjedise ku autoritetet formale janë të dobëta, por vijon të ketë vlerë simbolike edhe në shoqëritë urbane dhe diasporë, si sintezë e besueshmërisë, përgjegjësisë dhe solidaritetit.
Fjalë kyçe: besa, Kanuni, e drejta zakonore, mikpritja, pajtimi, etika e nderit, solidariteti, moderniteti.
“Besa” në fjalorin konceptual shqiptar shënon njëkohësisht (a) premtimin solemn të pakthyeshëm, (b) garantimin e sigurisë për tjerët (i “zënë në besë”), dhe (c) një institut paqeje të përkohshme që pezullon armiqësitë. Ajo është element-kyç i etikës së nderit dhe mekanizmave të zgjidhjes së konflikteve në shoqëritë tradicionale malore shqiptare. Teorikisht, punimi mbështetet në ndërthurjen e antropologjisë së ligjit (e drejta zakonore si rend normativ), sociologjisë së besimit (trust) dhe teorisë së kapitalit shoqëror. Metodologjikisht, përdorim analizë të normave kanunore, dëshmi arkivore (akte pajtimesh, letra autoritetesh lokale, raporte administrate e udhëtarësh), si dhe literaturë themelore albanologjike në shqip e frëngjisht.
Në traditë, “besa” nënkupton fjalën e dhënë si akt performativ që prodhon pasoja shoqërore e juridike. Personi “me besë” është agjent i besueshëm; thyerja e besës sjell sanksion moral (turpërim) dhe, në sistemin zakonor, pasoja të rënda (përjashtim nga komuniteti, humbje nderi). Në “besa” bashkohen norma etike (nder, mikpritje) dhe procedurë juridike (pezullim hasmërie, garanci kalimi).
2. Besa në Kanunin e Lekë Dukagjinit dhe kodet e tjera zakonore
Kanuni i Lekë Dukagjinit, i përmbledhur nga Shtjefën Gjeçovi, përmban dhjetëra nene që trajtojnë besën si institucion juridik. Besa jepet në kuvend, nga pleqësia, dhe lidhet ngushtësisht me nderin, mikpritjen dhe gjakmarrjen. Për shembull, një armik nuk mund të vritej nëse ishte nën besë ose ndodhej brenda shtëpisë së një mikpritësi. Po ashtu, Kanuni njeh besën si instrument për pezullimin e hasmërisë dhe garantimin e paqes. Përveç Kanunit të Veriut, edhe Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Labërisë dhe normat zakomore të trevave të tjera përmbajnë parime të ngjashme, duke dëshmuar për përhapjen universale të këtij institucioni në hapësirën shqiptare.
Besa në të drejtën zakonore: normë dhe procedurë
Teksti i Kanunit (tradita e përmbledhur prej Shtjefën Gjeçovit dhe korpusi i normave paralele në Veri e gjetkë) njihte disa tipe besesh:
- Besa e mikut: garancia e paprekshmërisë së mikut nën strehë.
- Besa e rrugës: siguria e kalimit në territor të huaj (safe-conduct).
- Besa e madhe/e vogël: pezullime të armiqësisë me kohëzgjatje e kushte të përcaktuara nga pleqësia.
- Besa e gjakut: ndërprerje e përkohshme e ciklit të hakmarrjes për të mundësuar pajtimin.
Institucionalisht, pleqësia (këshilli i të urtëve) ishte autoriteti që e shpallte, negocionte dhe garantonte besën. Shkelja e besës konsiderohej cënim i rendit dhe trajtohej me sanksion të fortë zakonor.
3. Tipologjitë e besës: e mikut, e rrugës, e gjakut, e madhe/e vogël
Në praktikë, besa merrte forma të ndryshme sipas funksionit:
- Besa e mikut: paprekshmëri absolute e mysafirit nën strehën e shqiptarit.
- Besa e rrugës: garancia e kalimit të sigurt në një territor të huaj.
- Besa e gjakut: ndërprerja e përkohshme e hakmarrjes për të hapur rrugë pajtimit.
- Besa e madhe: armëpushim kolektiv i shpallur nga kuvendi për një periudhë të gjatë.
- Besa e vogël: marrëveshje e kufizuar në kohë, zakonisht për raste të veçanta.
Ky klasifikim tregon fleksibilitetin e besës si normë dhe aftësinë e saj për t’iu përgjigjur nevojave të ndryshme sociale.
4. Institucionalizimi i besës nga pleqësia dhe roli i saj në arbitrazh
Dhënia dhe shpallja e besës nuk ishte akt individual, por proces kolektiv dhe institucional. Pleqësia – organi i urtëve të fshatit apo fisit – kishte autoritetin për të garantuar besën, për të caktuar kohëzgjatjen dhe për të ndëshkuar shkelësit. Kjo i jepte besës karakter publik dhe juridik, duke e shndërruar në një formë arbitrazhi të pranuar nga të gjithë.
5. Besa në aspektin social
5.1. Besa dhe mikpritja shqiptare: garancia e sigurisë për mysafirin
Në kulturën shqiptare, mysafiri është i shenjtë. Besa lidhet drejtpërdrejt me mikpritjen: kush hyn në derën e shqiptarit dhe pranohet me besë, gëzon mbrojtje të pakushtëzuar. Ky parim shpjegon edhe rastet historike ku shqiptarët kanë rrezikuar jetën për të mbrojtur të huaj, duke e konsideruar shkelje të turpshme çdo dhunim të mysafirit.
5.2. Besa si instrument i pajtimit dhe ndalimit të gjakmarrjes
Në kushtet e mungesës së shtetit, besa ka shërbyer si mekanizëm de-eskalimi për konfliktet e gjakut. Pleqtë shpallnin besë, duke pezulluar armiqësinë dhe duke krijuar kohë për bisedime. Pa këtë instrument, ciklet e gjakmarrjes do të ishin edhe më shkatërruese për komunitetet.
5.3. Sanksionet për thyerjen e besës: humbja e nderit dhe përjashtimi nga komuniteti
Thyerja e besës ishte një nga shkeljet më të rënda. Ai që e thyente konsiderohej “i pabesë” – i turpëruar, i përjashtuar nga jeta sociale, shpesh edhe i dënuar me masa drastike. Kjo e bënte besën të fuqishme si instrument juridik, sepse garancia nuk ishte policia, por nderi dhe frika e turpit.
5.4. Besa në raport me solidaritetin dhe përgjegjësinë shoqërore
Besa lidhet ngushtësisht me konceptin e solidaritetit komunitar. Ajo krijon lidhje të forta besimi, duke ndërtuar një kapital moral që i jepte stabilitet marrëdhënieve shoqërore. Edhe sot, termi “ia kam besë” shënjon jo thjesht besim personal, por një marrëdhënie përgjegjësie të ndërsjellë.
6. Besa në aspektin historiko-politike
6.1. Besëlidhjet në historinë shqiptare
Në periudhën e Rilindjes Kombëtare, “besëlidhjet” u përdorën si formë organizimi politik. Kuvendet lokale shpallnin besë kolektive për të ndalur hasmëritë dhe për të bashkuar forcat kundër armikut të përbashkët. Kështu, besa u shndërrua nga normë zakonore në instrument politik e kombëtar.
6.2. Besa në kohë lufte dhe krize
Në periudha krize, si gjatë pushtimeve të huaja, besa shërbeu si armëpushim i detyruar dhe si garanci për aleanca. Ajo ishte një formë legjitimiteti popullor, shpesh më e fuqishme se dekretet e pushtetit zyrtar.
6.3. Shembulli i shpëtimit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore
Rasti i mbrojtjes së hebrenjve në Shqipëri është ndër dëshmitë më të fuqishme të besës shqiptare. Familjet shqiptare, duke e parë strehimin e tyre si obligim të besës, refuzuan t’i dorëzonin hebrenjtë tek pushtuesit nazistë. Ky veprim e bëri Shqipërinë ndër vendet e pakta në Europë ku numri i hebrenjve u rrit gjatë luftës.
7. Besa në kohët moderne
7.1. Besa në shoqërinë bashkëkohore: nga fshati tek qyteti
Në kohët moderne, besa është zhvendosur nga fshati tradicional tek qyteti, duke u ruajtur si etikë besueshmërie në marrëdhëniet e përditshme. Ajo shihet si “kapital social” në marrëdhënie biznesi dhe në marrëveshje joformale.
7.2. Besa dhe pajtimet publike në Kosovë në fund të shek. XX
Në fund të viteve ’80 dhe fillim të viteve ’90, në Kosovë u zhvillua një lëvizje e fuqishme pajtimesh, e udhëhequr nga Anton Çetta dhe intelektualë të tjerë. Me dhjetëra mijëra gjakmarrje u pezulluan me dhënien e besës publike. Ky është shembulli modern më domethënës i fuqisë së saj.
7.3. Besa në diasporë: rrjetet e besimit dhe kapitali social
Në diasporë, shqiptarët shpesh i referohen besës për të garantuar marrëveshje pune, kredi informale apo partneritete biznesi. Ajo funksionon si monedhë besimi kur mungon garancia institucionale.
7.4. Reinterpretimi i besës në biznes, politikë dhe marrëdhënie ndërpersonale
Në diskursin publik shqiptar, “besa” përdoret shpesh edhe metaforikisht: një politikan jep “besën” për një reformë, një sipërmarrës për një marrëveshje, një individ për një lidhje personale. Kjo tregon elasticitetin e konceptit, por ngre edhe pyetje mbi rrezikun e keqpërdorimit të tij.
8. Besa në aspeke krahasuese
8.1. Paralelet mes besës shqiptare dhe instituteve të ngjashme
Ngjashmëri gjejmë me:
- Safe-conduct (tradita europiane mesjetare për kalim të sigurt).
- Parole d’honneur (tradita franceze e fjalës së dhënë).
- Aman (tradita islamike e garancisë për të huajin).
Megjithatë, besa shqiptare ka një intensitet unik, pasi lidhet ngushtë me nderin dhe me sanksione kolektive shumë të forta.
8.2. Besa dhe koncepti modern i “mirëbesimit” në të drejtën civile e tregtare
Në të drejtën civile bashkëkohore, ekziston parimi i mirëbesimit (good faith), që kërkon që palët të veprojnë me ndershmëri në kontrata. Në njëfarë mënyre, ky është ekuivalenti juridik modern i besës. Por, ndryshe nga “besa” zakonore, mirëbesimi është i formalizuar dhe i mbrojtur nga gjykatat.
9. Dimensionet e besës nga lindja deri sot
- Dimensioni social: mikpritja, nderi, solidariteti
“Besa” është “porta” e mikpritjes shqiptare: shtëpia e hapur për të ardhurin është e paprekshme sa kohë që i është dhënë besa. Nga ana tjetër, ajo është mjet “de-eskalimi” në mjedise me potencial të lartë konflikti, duke ulur rrezikun e cikleve të gjakmarrjes dhe duke krijuar hapësirë për negocim.
- Besa në burimet historike dhe vëzhgimet e udhëtarëve
Burime administrative dhe rrëfime udhëtarësh të shek. XIX–XX përshkruajnë shpesh besën si mekanizëm efektiv rregullimi në zona me autonomi lokale. Tekstet frëngjisht të kohës (p.sh., Auguste Dozon, Alexandre Degrand, J.-C. Faveyrial) ofrojnë dëshmi për praktika të “armëpushimit të nderit”, mikpritjes dhe garancisë së fjalës, si dhe rolin e pleqësive në menaxhimin e konflikteve. Këto dëshmi, megjithë prirjet e tyre etnografizuese, janë të çmuara për të krahasuar normën zakomore me implementimin praktik.
- Besa në Rilindjen Kombëtare dhe shtetin modern
Gjatë Rilindjes, besa merr edhe ngarkesë politike: aktet kolektive të besës (premtimi publik i bashkimit, “besëlidhjet”) shërbyen si instrument mobilizimi dhe disipline në kryengritje dhe organizime shoqërore. Me konsolidimin e shtetit modern, e drejta pozitive tentoi të zëvendësonte arbitrazhin zakonor, por në shumë zona bashkëjetuan (dualist), ku besa funksiononte si parim moral dhe praktikë pajtuese nën hijen e institucioneve formale.
- Besa gjatë shekullin e XX: nga tragjeditë te solidariteti
Shekulli XX solli dy rishfaqje emblemë:
- Pajtimet publike: lëvizje të ndërmjetësimit zakonor (veçanërisht në Kosovë në fund të viteve ’80–’90, me figurat e pajtuesve, rite publike të dhënies së besës dhe ndërprerjes së gjakut).
- Shpëtimi i hebrenjve gjatë Luftës II Botërore: familje shqiptare ofruan strehë dhe garanci sigurie duke e përkthyer besën në obligim etik për mbrojtjen e tjetrit, përtej kufijve fetarë e etnikë. Kjo ngjarje është dëshmi paradigmatike e besës si normë humane me efekt praktik.
- Besa në tranzicionin post-1990: sfida dhe resemantizime
Pas viteve 1990, dobësimi i institucioneve shtetërore në disa periudha nxori në pah reaktivizimin e praktikave zakomore (pajtimi, ndërmjetësimi i pleqve), por edhe keqkuptime: romantizim, instrumentalizim mediatik ose përdorim si justifikim i vetëgjyqësisë. Në hapësirën urbane, “besa” po zhvendoset nga procedurë zakomore në etikë besueshmërie: fjalë e dhënë në marrëdhënie biznesi, asociacioni qytetar, filantropi.
- “Besa” dhe e drejta pozitive: përputhje dhe tensione
Nga këndvështrimi juridik, besa nuk prodhon titull ekzekutiv në të drejtën moderne; ajo nuk është kontratë e tipizuar. Por ajo mund të ankorojë reputacionin dhe të informojë parimin e mirëbesimit (good faith) në kontraktim, si dhe praktikat e mediacionit para-gjyqësor. Tensioni shfaqet kur normat zakomore bien ndesh me të drejtat themelore ose procedurat e shtetit ligjor; në këto raste, besa ka vlerë etikë e simbolike, jo detyrim juridik formal.
- Besa në diasporë dhe ekonominë e reputacionit
Në diasporë, rrjetet e besimit (“i kam besë filanit”) funksionojnë si kapital social për punë, kredi informale, sipërmarrje. Në epokën digjitale, besa gjen barasvlerës në reputacionin online (vlerësime, garanci publike), por mbetet e lidhur me identitetin: ndërsa teknologjia mat sjelljen, “besa” shënon përgjegjësinë personale për fjalën e dhënë.
- Krahasime ndërkulturore (shënime të shkurtra)
Konceptet e “safe-conduct”, “parole d’honneur” (fr.), ose “aman” (tradita islamike e garancisë) ofrojnë analogji pjesshore. Dallueshmëria shqiptare qëndron në intensitetin shoqëror dhe institucionalizimin zakonor (pleqësia, afatet e besës, sanksioni i nderit).
- Rreziqet e keqpërdorimit dhe nevoja për korniza bashkëkohore
Përdorimi metaforik i “besës” për të anashkaluar kontrata, ligje ose procedura mund të krijojë pasiguri juridike. Prandaj, një kornizë etiko-procedurale e ndërmjetësimit (mediacioni komunitar i certifikuar, protokollet e pajtimit, dokumentimi i marrëveshjeve) do të lejonte që vlerat e besës të kontribuojnë në paqe sociale pa zëvendësuar shtetin e së drejtës.
Përfundime
Besa mbetet një institut i gjallë kulturor dhe një resurs moral në shoqërinë shqiptare. Nga një instrument juridiko-zakonor për pezullimin e konflikteve, ajo është shndërruar gradualisht në etikë të besueshmërisë dhe simbol të identitetit. Sfida bashkëkohore është armonizimi: të ruhet thelbi i saj – fjala e dhënë si obligim moral ndaj tjetrit – ndërsa praktikat e pajtimit dhe garancisë të rreshtohen me standardet e shtetit ligjor dhe të drejtave të njeriut.
Besa është një trashëgimi kulturore që shtrihet nga zakoni i vjetër shqiptar deri në marrëdhëniet moderne të besueshmërisë. Ajo ka evoluar nga një normë juridike zakomore në një simbol kombëtar dhe një kapital moral me vlerë edhe sot. Sfidat bashkëkohore janë të ruhet thelbi i saj pa u keqpërdorur, duke e integruar në kornizat e shtetit ligjor dhe të marrëdhënieve moderne shoqërore.
Burime arkivore (orientuese)
- Arkivi Qendror i Shtetit (AQS), Tiranë: fondet e prefekturave dhe komunave (shek. XIX–XX), akte pajtimesh, korrespondencë administrative mbi rendin publik dhe të drejtën zakonore; kartela etnografike dhe fotografi terreni.
- Arkivat kishtare (katolike/ortodokse): protokolle vizitash baritore dhe raporte misionarësh me shënime mbi normat e mikpritjes, konfliktet dhe pajtimet.
- Koleksione periodikësh historikë: gazeta shqiptare (fillimshek. XX) me lajme mbi besëlidhje, pajtime dhe akte publike “të dhënies së besës”.
Në shqip
- Shtjefën Gjeçovi. Kanuni i Lekë Dukagjinit (botime të ndryshme).
- Anton Çetta. Folklor dhe tradita shqiptare (për pajtimet dhe institucionet e nderit).
- Mark Krasniqi. Etnografia shqiptare (studime mbi normat zakonore).
- Jaho Brahaj. Shkrime për të drejtën zakonore dhe pajtimet në Kosovë.
- Pëllumb Xhufi. Studime historike me burime arkivore për marrëdhëniet shoqërore në Mesjetë/Perandorinë Osmane.
- Eqrem Çabej. Vërejtje leksikologjike/kulturore mbi terminologjinë e traditës (për aspektin e fjalës së dhënë).
- Akademia e Shkencave. Botime mbi kulturën zakonore dhe pajtimet (korpuse studimore).
- Koleksione dokumentesh mbi shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri (testimoniale familjare dhe botime muzeale).
Në frëngjisht
- Auguste Dozon. Shkrime për Shqipërinë dhe folklorin shqiptar (shek. XIX) – vëzhgime mbi praktikat e nderit dhe mikpritjes.
- Alexandre Degrand. Souvenirs de la Haute Albanie (përshkrime të jetës shoqërore dhe normave lokale).
- J.-C. Faveyrial. Histoire de l’Albanie (material për kontekst historik dhe zakone).
- Studime në revista frankofone mbi Ballkanin (p.sh., artikuj në Revue de géographie, Études balkaniques), që dokumentojnë institucionet zakomore dhe mikpritjen.
- Përkthime në frëngjisht të Kanunit (botime të ndryshme) – për krahasimin terminologjik dhe kornizën normative.