Nga PAOLO VALENTINO/

Duhet shkuar përtej fjalimit të çoroditur historikisht e pak t’arsyeshëm politikisht, me të cilin Vladimir Putini dogji urat e fundit me bashkësinë ndërkombëtare, duke lajmëruar njohjen e dy republikave të ndara ukrainase, për t’u orvatur të kuptohet se ç’ka në kokën e presidentit rus e cilat mund të jenë lëvizjet e tij të ardhme. Putini ka përqëndruar dy dhjetëvjeçarë mllefesh dhe ankimesh në një fjalim t’atypëratyshëm të një ore, i ngjeshur me zëmërim të akullt, psherëtima, kërcënime të pafshehura. Por për të kapur kuptimin e thellë, duhet të shkojmë mbrapa, në dy çaste vendimtare të parabolës së gjatë të pushtetit të tij. I pari është në dhjetorin e vitit 2012, kur në sallën shkëlqyese të Shën Gjergjit në Kremlin, ai u betua për mandatin e tretë presidencial. Në fjalën e rastit Putini përmendi diçka që mbeti e errët për më të shumtit: ”Dikush do të marrë drejtimin e dikush do të mbetet mbrapa, duke humbur pashmangmërisht pavarësinë e tij, do të varet jo aq nga fuqia ekonomike, por më shumë nga vullneti i çdo kombi, nga energjia e tij e brëndëshme, ajo që Lev Gumiljov e quante passionarnost, aftësia për të shkuar përpara e për të pranuar ndryshimin”. Kush e dinte mori shënim menjëherë. Gumiljovi qe një filozof i përndjekur nga Stalini, që e mbajti për 14 vjet në një burg në Siberi. Prindërit e tij ishin një çift tepër i  famshëm poetësh rusë, Nikollaj Gumiljov dhe Ana Ahmatova, që i kushtoi “Requiemin” e saj vuajtjeve të të birit. Passionarnost është një fjalë e vështirë për t’u kuptuar, edhe më e ndërlikuar se ajo që i dha Putini: bën fjalë në fakt për kryqëzimin e tregon “aftësinë për të vuajtur”, atë që presidenti rus kërkon nga populli i tij. Por Gumiljovi qe edhe mbështetës i Eurazisë, që i ka frymëzuar Putinit krijimin e Bashkimit euraziatik, projektit të dështuar politik, që në dëshirat fillestare duhej të përkonte me kufijtë e BRSS.

Tjetër çast vendimtar është 2014, viti i bashkëngjitjes së Krimesë që Putini e përligji duke thirrur në ndihmë russkij mir, botën ruse, prej së cilës vinte koncepti Rusia e re dhe e barabarta e saj gjeopolitike. Duke u vetëngarkuar me misionin e ribashkimit, ai foli për “kombin e ndarë” të rusëve e për nevojën e “mbrojtjes të qytetërimit rus nga rreziqet e fuqive të jashtëme”, veçanërisht të atyre që vinin nga Perëndimi. Ideja e “botës ruse” i luhatëzon kufijtë e Shtetit, ata të Biellorusisë e t’Ukrainës së pari, duke nënvizuar rolin e “kampionit” të popullsive rusofone pikërisht të mëmës Rusi dhe të drejtën për t’a ushtruar.

Passionarnost dhe russkij mir janë përcaktuese për të deshifruar qëndrimet e Putinit, i cili, mbas dy dhjetëvjeçarësh pushteti e në prag të shtatëdhjetë viteve, me një shëndet të kthyer në sekret shtetëror e sigurisht jo në gjëndjen më të mirë siç e tradhëton fryrja e tij, ndoshta po mendon largimin e tij. Sigurisht është gjithënjë e më i depërtuar nga misioni i tij. Izolimi fizik e mendor, i detyruar nga pandemia, jeta e tij në një tumullac në dy vitet e fundit e kanë thelluar largësinë nga Vëndi dhe nga vetë bashkëpuntorët e tij, të cilët ose e shohin nga largësi të sikletëshme, siç ndodhi të hënën me Këshillin e Sigurisë, ose duhet t’i nënështrohen karantinave të gjata para se të hyjnë. “Putini vendos gjithënjë e më shumë vetë, askush nuk mund të thotë më se kush është këshilltari i tij më me ndikim dhe çfarë është në kokën e tij”, shpjegon Fjodor Lukianovi, drejtor i Russia in Global Affair. Ka një fjalë ruse për këtë lloj sistemi, që shkon në kohët e Carëve, kur sovrani nuk ishte i lidhur nga asnjë lloj rregulle: samoderzhavie, diçka shumë e ngjajshme me autokracinë. “Nëse këshillohet me ndonjë, atëherë e bën me Zotin – thotë pa shaka Dmitrij Trenin i Carnegie Moscow center – mjafton të shihen fotografitë e Krishtlindjeve, në kishën e tij, duke biseduar me të Plotfuqishmin. Putini e sheh veten si një mbret bashkëkohor”.

Por më parë se të formulohen lëvizjet e mundëshme t’ardhme, ka një pasojë që i shtohet dyfjalëshit passionarnost-russkij mir, po aq vendimtare që duhet mbajtur parasysh. I a ka shpjeguar mirë Viviana Mazzas ish ambasadori amerikan në Moskë, Michael McFaul: “Frika m’e madhe e Putinit është një Evropë demokratike dh e lulëzuar që do të përfshinte Ukrainën, sepse zbërthen tezën me të cilën ai kërkon të ligjërojë regjimin e tij autokratik përpara popullit rus. Nëse janë sllavë e nuk bëhet fjalë për të tjerë, si mund të mëtojë që Rusia ka nevojë për një Car e për një Shtet të fortë si pasojë e kulturës së saj e pastaj të ketë pranë një Vënd që bashkëndan Historinë e saj, por që është një demokraci funksionuese?”.

Të hamendësohet se çfarë do të bëjë Putini, tashmë që maska e hipokrizisë i ka rënë dhe që ushtarët e tij “mbrojnë” boots on the ground Luganskin dhe Donjeckin, mbetet një kumar. Mund të kënaqej me këtë bashkëngjitje të vogël dhe me atë puthadoren në veprim në Bjellorusi, ku nuk ka asnjë njet për të kthyer trupat në shtëpi mbas ushtrimeve. E t’a paraqiste si suksesin më të madh gjeopolitik të 30 viteve të fundit. Ose të marrë kohë, siç ka bërë shpesh, e të vazhdojë të verë në provë caqet e durimit perëndimor, duke mbajtur gjithmonë në gji Ukrainën, shënjestrën e madhe, xhevahirin e munguar të bashkimit përfundimtar të russkij mir. Në të dy rastet është një rravgim që Vëndet Perëndimore nuk mund t’i a lejojnë më. Edhe sepse ajo që Putini nuk po e merr vesh aspak është se ai lëviz me logjikën e tetëqindit, e përbërë nga kombëtarizmi dhe lumejtë e gjakut: “Përdor metoda të të XIX shekull në shekullin e XXI” tha njëherë Anxhela Merkel, me gjasë udhëheqësja që po i mungon Evropës në këtë krizë. Sintoma e sonambulëve që shkojnë pa ditur drejt Luftës së Madhe, është një rrezik i gjallë e i pranishëm.

“Corriere della Sera”, 23 shkurt 2022    Përktheu Eugjen Merlika    

ASLLAN  BUSHATI/

Pandemia  e koronavirusit në këto dy vitet e fundit, sic dëmtoi shumë gjëra në botë, dëmtoi edhe pjesën kryesore të veprimtarive aktive të Vatrës. Rrekja për tu mbështetur vetëm  tek ana virtuale, zvogloi mbledhjet, takimet, promovimet , festimet e veprimtaritë e tjera që historikisht  kanë qenë leitmotivi i frymës e vlerave të Vatrës. Kanë qenë forma kryesore  lidhëse e  respektit e dashurisë për njeri­ -tjetrin, ndihmesën e bashkpunimin, edukimin e brezit të ri, mësimin e gjuhës e historisë së Kombit tonë etj.

Vatra si institucion, e pasuri e madhe kombëtare me moshë 110 vjecare, ka patur e ka  nevojë për punë të thelluar e në vijimsi në përshtatje me kohën. E them këtë se ne si komb e kemi humbur shumë herë  kohën e veprimtarisë  operacionale në raport me të tjerët. Në këtë kuptim, drejtuesve të Vatrës, intelektualve vatranë dhe atyre simpatizant pranë saj, nuk u lejohet më humbja e mëtutjeshme e kohës së veprimit, kur cdo gjë është e bazuar në Kanunore e në ligjet amerikane.

Le ti hedhim një vështrim të shkurtër kohës nga Kuvendi i Detroidit të 2020-tës deri më sot. Ai kuvend u zhvillu mbi bazën e Kanunores dhe të amandanteve shtesave  që nga Kuvendi i 2014-tës, 2015-tës, e 2017-tës etj. Atje përcaktohej se Kryetari i zgjedhur paraqet për miratim me listë Kryesinë: (Dy nënkryetarët, sekretarin, financierin dhe 6 anëtarë). Po ashtu paraqet me listë emrat e Këshillit Drejtues në raportë  me koeficientin e miratuar nga Kuvendi. Në se ka kontestim për ndonjë person të vecantë, rihidhet në votim. Por kjo gjë nuk u bë fare, askush nuk u miratu në Kuvend me përjashtim të Zotit Elmi Berisha si Kryetarë i Vatrës. Më pas na dolën pesë nënkryetarë, shumë antarë pa asnjë aktivitet të theksuar, një Këshill Drejtues super të madh e me figura të panjohura fare, madje edhe pa qenë fare vatranë, të gjithë të pa miratuar në Kuvend.

Virualisht duhet të ishin bërë 3-4 mbledhje të Këshillit Drejtues  dhe 6-12 mbledhje të Kryesisë në vit dhe përfundimet e sejcilës duhet të ju bëheshin me dije gjithë vatranëve. Unë personalisht nuk kam marrë asnjë dijeni për to.

Pas Kuvendit të 2017-tës, Vatra pati një carje të thellë duke sjellë shumë stres, e mungesë përqëndrimi tek problemet e saj madhore. Nisur nga kjo, me vendim të Kuvendit të 2020-tës pati edhe përjashtime, e më pas procese gjyqësore  e ripajtime. Pyetja shtrohet si, kur dhe ku  u morën këto vendime dhe më kryesorja pse nuk ju bënë të njohura antarsisë së Vatrës? Kujt i shërbeu kjo fshehtësi?

Në gjykimin tim, për gjithsa më lart, (por edhe për shumë të tjera), nuk ka vend për mburrje.Drejtuesit e Vatrës duhet të ishin më institucional në vendim marrjet e tyre. Vatra nuk është pronë personale e askujt dhe nuk mund të keq qeveriset e keq përdoret. Ajo është pasuri e Kombit, dhe e krijuar për ti shërbyer po Kombit.

Duke menduar se e kaluara do të na shërben për të nxjerrë mësime, le ta hedhim vështrimin nga e ardhmja. Sot është një tablo krejt tjetër në raportë me një shekull më parë, sepse në atë kohë jo vetëm nuk kishte ambasada të ndërsjellta, por nuk kishte fare shtet shqiptar, rolin e të cilit shpesh e kreu Vatra. Sot ka ambasada amerikane në Tiranë e në Prishtinë dhe shiptare e dardane në Uashington e NY. Por edhe në këto kushte Vatra ka mundësi të luaj një rol të rëndësishëm në shërbim të interesave të komunitetit dhe të Kombit.

1.Unë mendoj si hapi i parë lypset të fillojmë nga zgjedhja e një lidershipi intelektual, prudent, institucional, bashkpunues, i përgjegjshëm, aktiv, kërkues ndaj vehtes dhe të tjerëve, i gërshetuar me persona me shumë përvojë dhe me të rinj e të reja. Mundësitë dhe kontigjentet nuk mungojnë si në qendër dhe në bazë . Por eksperimentet me lidershipin nuk kanë rezultuar të suksesëshme.

2.Vatra duhet të zgjerohet. Koncepti im për zgjerimin është: në Vatër duhet ta afrohen të gjithë: të djathtë, të majtë e të qendrës, republikanë, demokratë e socialist, monarkistë e ballistë. Ata do të vijnë në Vatër si atdhetarë e aktivistë të komunitetit e si antarë të Vatrës që kanë pranuar Kanunoren dhe kanë lënë jashtë Vatrës pikpamjet e tyre partiake. Njëanëshmëria  është zgjedhje jo e dobishme.

3.Ka ardhur koha që të kemi të zgjedhurit tanë si këshilltarë bashkiakë, sepse nuk na mungojnë djem e vajza të talentuar e të suksesshëm në shkolla e në biznese, por na duhet vetëm përqëndrim vote e mbështetje morale e monetare.

4. Na duhet të kemi miq të besuar në të dyja partitë e mëdha amerikane, që të mund të kemi kongresmenë e senator jo vetëm që na i dëgjojnë mendimet e shqetësimet tona, por që angazhohen në zgjidhjen e tyre. Edhe në këtë rast na lypset përqëndrimi i votive të vatranëve e të komunitetit dhe mbështetje monetare.

5.Vatra lypset të jetë e hapur ndaj gjithë të zgjedhurve në trojet etnike, shtetarëve, akademikve, studjuesve, intelektualve e dashamirëve të saj. Oraret e pritjes së tyre në Vatër, nuk duhet të bëhen pengesë për vizitat e tyre.

6.Shkrimet në gazetën “Dielli”, në gjykimin tim kanë qenë të një niveli të lartë dhe është bërë punë e lavdërueshme por lypset në vazhdimësi  të vazhdojë të rrokë probleme të historisë e gjenezës së Kombit tonë, të aktualitetit e të perspektivës, të qendrës e të degëve të Vatrës, me drejtshkrim, fjalor të pasur dhe etik, pa fyerje, brenda kornizës së kanunores e në shërbim të komunitetit, interesit publik dhe Kombit.

Për herë të parë bëjmë publike veprën antikaure të Pal Engjëllit (nipit të kryeiepshkvit të Durrësit, Pal Engjëllit senior)e cila është botuar në Venedik më 7 maj 1524, me titull: ”Epistola Pauli Angeli: ad Sanctissimum in Christo patrem et Dominum Nostrum Dominum [D.N.D] Clementem diuina Prouidentia Papam septimum...” – Kjo ksombël, edhe pse e botuar para 498 vjetësh, është e panjohur për albanologët dhe studiuesit shqiptar deri me sot. – Pal Engjëlli është autor i gjashtë librave të botuar në periudhën kohore 1520-1544.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest/

Pasurimi i fondeve të albanologjisë me tituj të ri, të librit antikuar, ku autorë janë shqiptarët, përbën një risi, përkatësisht zbulimet e tilla janë me një rëndësi të dorës së parë për albanologët dhe historianët. 

Zbulime të tilla janë të pakta dhe shumë të rralla, për shumë arsye. Më kryesorja, kërkohet një punë këmbëngulëse, e lodhëshme dhe shumëvjeçare, por edhe një përgaditje e lartë profesionale duke shtuar këtu edhe “fatin” si një faktor të rëndësishëm. Kërkime dhe hulumtime të mirfillta, sistematike të planifikuara dhe të organizuara nga institucione shqipatre deri me tani për mesjetën shqiptare nuk ka pasur. Kryesisht, për këtë periudhë “të errët të hisotrisë dhe albanologjisë” kanë shkruar autorë të huaj, e ndër ta, janë të paktë ata që kishin qëllim kryesor botimin dhe publikim e studimeve të mirfillta. Të huajt, më shumë rastësisht, pra pa ndonjë qëllim të caktuar, botuan dokumente, dorëshkrime dhe informacione me vlerë, të cilat edhe sot e kësaj dite edhepse jo të kompletuara, janë të patejkaluara në albanologji dhe historinë e popullit shqiptarë.

Nëse më parë kishte arsye dhe alibi për studuesit, hulumtuesit, historianët dhe albanologët shqiptarë, që nuk bënin studime dhe botime serioze, me karakter të mirfillët shkencor, sot, kjo alibi nuk ekziston më. Në fakt, tani vërehet hapur mospërgaditja profeisonale dhe mungesa e specialistëve të cilët me rrezultatet e tyre të mirogranizuara sistematiksiht të mbështetuara nga Shtetit Shqiptar dhe institucionet e përkatëse do të ishin të barabartë me kolegët e tyre pëerëndimorë.

Studiuesit e huaj, në botimet e tyre, të shumtën e rasteve, duke mos pasur qëllim parësor studimet albanologjike, botimet e tyre i kanë të mangëta, të paskata, kunëdrthënëse dhe mjaft të gabuara. Megjithatë, ne shqipatrët, duke mos pasur mundësi tjetër, jemi shërbyer me këto botime. Është koha e fundit, që Institucionet përaktëse shqiptare në mënyrë të planifikaur dhe sistematike të bëjnë kërkime dhe hulumtime për të gjitha fushat e albanologjisë dhe historisë, sepse për këtë gjë, kemi shumë nevojë dhe jemi të bindur se rrezultatet nuk do të mungojnë.

Gjatë kërkimeve tona nëpër arkiva e biblioteka kemi ndeshur në shumë dokumente, dorëshkrime, inkunabula, libra antikuar dhe të tjerë, të cilët janë të panjohura ose fare pak të njohura. 

Në këtë kuadër, bëjmë publike librin antikaur të Pal Engjëllit (nipit të kryeiepshkvit të Durrësit, Pal Engjëllit senior) i cili është botuar në Venedik më 7 maj 1524, me titull: ”Epistola Pauli Angeli: ad Sanctissimum in Christo patrem et Dominum Nostrum Dominum [D.N.D] Clementem diuina Prouidentia Papam septimum…”

Kjo ksombël, edhe pse e botuar para 498 vjetësh, është e panjohur për albanologët dhe studiuesit shqiptar, edhe pse ajo ruhet të paktën në nëntë kopje të botimit të parë nga viti 1524, të cilat i kemi konsultuar ne dhe në një kopje të ribotimit të dytë nga viti 1525. Duke dashur që kolegëve studiues, historianë dhe albanologë, por edhe lexuesit të gjërë, t’ua bëjmë sa më të afërt këtë ksombël të rallë, për mendimin tonë me vlera të veçanta hisotrike, filozofike dhe teologjike, ne botojmë disa faksimile të saj, përshkrimin fizik sipas kritereve bashkëkohore shkencore dhe analizojmë përbajtën e saj në mënyrë përmbledhëse.

Ne nuk dëshirojmë për momentin të futemi në debate me autorë të cilët me shkrimet e tyre paragjykojnë familjen e Engjëllorëve, për shkak se pothuajse të gjithë ata përshkruajnë njëri tjetrin ose kopjonë ndonjë studiues të huaj që nuk i ka dashur të mirën albanologjisë dhe historisë shqiptare, duke mos pasur në dorë dokumentet e shumta, dorëshkrimet dhe botimet poashtu të shumta, për të cilat ne, në asnjë mënyrë, nuk dëshirojmë të marrim guximin e të pohojmë origjinalitetin dhe saktësinë e tyre, pa bërë studime krahasuese dhe pa i ballafaquar ato, të paktën me disa burime tjera të sigurta. Në të vërtet, duke botuar dokumente e dorëshkrime, duke sjellur njoftime për tituj librash antikuar dhe të dhëna të reja biografike dhe bibliografike, dëshirojmë që vlerat e vërteta të dalin në dritë ndërsa falsifikatet (nëse ka tëtilla, të cilat duhet të dëshmohen me argumente e jo me pohime boshe dhe të paqëndrueshme) të hudhen në pluhurine harresës, atje ku e kanë edhe vendin.

Përshkrimi fizik i ksomblës nga viti 1524

  Të gjitha ksomblat e librit antikuar të Pal Engjëllit të botuara në vitin 1524 me 7 maj, janë të lidhur me kopertina të forta pergameni të bardhë. Në asnjërën prej 9 (nëntë) ksomblave që njohim ne, në kopertinë nuk ka shenime, dekorime apo ndonjë vizatim. Menjëher pas kopertinë janë 2 fletë boshe dhe pastaj vjen frontespici i cili është i shënuar në gjysëm faqe. Nuk ka asnjë ndryshim, cilidoqoftë ai, në asnjërën prej kosomblave që njohim ne, nga botimi i parë i vitit 1524. Të gjitha janë identike dhe kanë dimensione 21 x 14,5cm.

Përsa i përket botimit të dytë të librit antikuar të Pal Engjëllit, nga viti 1525, ne njohim vetëm një ksombël deri me tani, ndryshimi i vetëm është te dimensionet. Dimensionet e ksombëlës janë më të vogla, përkatësisht 15 x 10cm. Poashtu edhe madhësai e grafemave është më e vogël, ndërsa është ruajtur e njëta renditje si edhe te botimi i parë, i rreshtave në faqe, i paginimit, titullit dhe gjithçka tjetër. Faqja e frontespicit është e papaginuar. Në pjesën sipër tekstit është stema e Papës Klementi i shtatë, e cila është e vendosur në kronizë katrore. Ksombla nuk ka një titutll të shkrutër apo të veçantë, por fillon me një inicilal, grafemën “E” e cila është e shtrirë vertikalisht në tre reshta. Teksti i frontespicit përbëhet nga 14 rreshta.

Sikurse të gjitha botimet e kohës, edhe të nëntë ksomblat që kemi konsultuar, frontespicin e kanë të shoqëruar me një katërkëndësh të dyfishtë. Brenda katërkëndëshit ka dekorime floreale shumë të bukura, në të majtë, ndërsa lartë ka figura nga mitologjia, kurse në anën e djathtë dekorimet janë me motive bilbike shumë domethënëse. Poshtë, në fund të frontespicit ka dekorime floreale të shoqëruara me figura nga përditshmëria, ndërsa në mes është një stemë e cila mbahet fort nga duart e dy personave të cilët shikojnë në të majtë.

Në frontespic nuk është shënuar vendi i botimit, botuesi e as data, muaj apo viti i botimit të ksomblës, por këto shënime i gjejmë në faqen e fundit të ksomblës (f. 49v). Nuk është shënuar emri i botuesit, e as vendi i botimit. Mirpo, për vendin e botimit, pohojmë me siguri se është Venediku pas kërkimeve tona të bëra atje dhe literaturës së konsultuar kemi ardhur deri një përfundim i tillë.

Faqet janë të paginuara lartë në të majtë. Dy faqet që janë të renditura menjëher pas frontespicit nuk janë të paginuara, ndërsa fletët tjera janë të paginuara edhe pse në disa raste numrat nuk vërehen, për arsye se ngjyra është fshirë apo kur është bërë prerja e margjinave e faqeve të ksomblës së bashku me pjesët e letrës janë prerë edhe numrat përkatës. Ksombla ka gjithsej 98 faqe tekst. Pas përfundimit të teksti janë 2 fletë (katër faqe) boshe dhe kopertina e veshur nga brenda me letër të hollë të kohës. Ksombla është e ndarë në dy pjesë dhe tre kapituj. Pjesa e parë është e ndarë në dy kapituj të gjërë. Kapitulli i parë është i ndarë në pesë nën kapituj dhe atë: f. 1r-8v nënkapitulli i parë, f. 9r-12v i dyti, f. 13r-15v i treti, f. 16r-v i katërti, dhe f. 17r-v i pesti. Kapitulli i dytë është i ndarë në nënkapituj: f. 18r-20v i pari, f. 20v-22v i dyti, f. 23r-26r i treti, f. 26r-v i katërti, f. 26v-28v i pesti, f. 29r-30v i pesti, f. 31r-v i gjashti, f. 31v-33r i shtati, f. 33r-v i teti, f. 33v-34v i nënti, f. 35r-v i djeti, f. 35v-39v i njëmbëdjeti. Në f. 40r është përmbajtja tabelare e lëndës. Në f. 40v është stema e Pal Ëngjëllit. Stema është e vendosur në një shqyt, ndërsa shqyti brenda një katërkëndëshi. Nuk ka dekorime. Brenda shqytit të stemës është një engjëll që mban në dorën e djathtë një degë palme, ndërsa në kokë ka një kurorë mbretëore. Engjëlli krahët i ka të ngritur lartë. Është i gjunjëzuar dhe është i kthyer në të majtë. Sipër shqytit është një kryq me dekorime të varfëra. Pjesa e dytë e ksomblës fillon në f. 41r dhe ka këtë titull: “Epistola Salutifera charitatis: Pauli cognomento Angeli…” Në fillim të tekstit është një inicial me dekorime floreale ku dominon hardhia e rrushit me frut dhe gjethe të shumta, kurse brenda grafemës “E” është një zog me krah të hapur dhe kokën e kthyer në të majtë. Kjo pjesë nuk është e ndarë në kapituj, por paraqet një tërsi të veme përmbajtësore dhe tematike. Siç thamë fillon në f. 41r dhe vazhdon deri në fund të ksomblës në f. 49v. Në fund të faqes 49v, është data, muaj dhe viti i botimit të ksomblës, pra ksombla ka gjithesj 98 faqe. E tërë ksombla ka 107 inicila, me dimensione dhe forma të ndryshme. Nga këto iniciale (nistore) 3 janë me dekorime floreale, 68 janë unicial (grafema kapitale) dhe 38 janë grafema të vogla, të tipit mijuskul (italike).

Cilat janë veprat tjera të Pal Engjëllit junior dhe ku ruhen ato

  Ksombla e librit antikuar e Pal Engjëllit ruhet në bibliotekën: “Seminario vescovile–Como,” pastaj në: “Biblioteca Statle–Cremona, biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III–Napoli, biblioteca Comunale Augusta–Perugia, biblioteca Angelia–Roma, biblioteca Vallicelliana–Roma, biblioteca Universitaria Alessandrina–Roma; biblioteca Civica-Padova dhe në biblioteca Civica A. Hortis-Trieste.” Gjatë kërkimeve dhe hulumtimeve tona shkencore ne kemi konsultuar këto ksombla dhe kemi edhe riprodhimet e tyre në letër, në CD dhe mikrofilm. Për të mos e rënduar lexuesin ne nuk po shënojmë edhe vendodhjet [signaturat] ku ruhet ksombla në bibliotekat përkatëse.

Pal Engjëlli është autor i gjashtë librave të botuar në periudhën kohore 1520-1544. Nga këta tituj, vetëm njëri është i njohur për studiuesit, albanologët dhe historianët shqiptar dhe ai, vetëm si titull i përshkruar nga të tjerët (studiuesit e huaj) sepse shqiptarët nuk e kanë pasur asnjëher në dorë ksomblën origjinale. Është fjala për ksomblën me titull: “Epistola Pauli Angeli ad Saracenos: cum libello contra Alcoranum: pro proudia: preuiaque dispositione conuersionis infidelium omnium mirabiliter: et fere repente: ad Iesum Christum Dominum Deum nostrum, uiam, ueritatem, et vitam plene satietatis: cui soli sit emper omnis laus, honor, et gloria, nobis autem obedientia fidelis, et pura tantum. Amen. Venezia: Alessandro Bindoni, 1520” të cilën ne e kemi të riprodhuar të tërën në letër dhe të skanuar. Për këtë ksombël, vendodhjen e saj, përmbajtjen, përshkrimin fizik dhe gjëra të tjera do të shkruajmë një herë tjetër.

Titujt e pesë librave të tjerë antikaur të Pal Engjëllit janë:

1. “Epistola Pauli Angeli: ad Sanctissimum in Christo patrem et Dominum Nostrum Dominum [D.N.D] Clementem diuina Prouidentia Papam septimum. In Sathan ruinam Tyranidis et in salutiferi supersubstantialis panis quottidiani Christicolarum gloriosam resurrectionem triumhatem iterum in omnem terram. Item prefato eiusdem Paulum Angeli [P. A.] in summam angelicam ordinatiori transmutatione capitulorum iam reformatam pro quacumque etiam summam consimilim et prefato summi Pontifici suoque sacro Concistoriali Senatui corrigendam submissam, cum enucleata veraci, apertiorique declaratione perfectae detegenda… [Venezia, m.a.] Datum in Domo Domino Nostro Iesu Christi in peregrinatione nostratis, Anno Domini M.D.XXII, nonis Maii [7 maj 1524];”

2. “Epistola Pauli Angeli ad Sanctissimum Dominum Nostrum Dominum [D.N.D] Clementem diuina Prouidentia Papam septimum. Venezia: Bernardino Viani da Lissona, 1525;”

3. “Apologia: vel quasi exorcismus aduersus illorum hostium Dei peruersam: & ualde malignam intentionem: qui nuperrime triginta illas hamatiuas conclusiones Vuittemberge sic publice coaxare non horruerunt. Venezia: da Bartolomeo Zannetti, 1537;”

4. “In transmutationis Summae angelicae ornationem Pauli Angeli nouissima satiusque reordinata connexio. Venezia, 1543;”

5. “Pauli cognomento Angeli Apologia aduersus Lutheranae perfidiae nonnullas versutas palliatas & impias conclusiones. Venezia: da Bartolomeo Zanetti, 1544.”

Përmbajtja e ksomblës dhe vlera e saj

  Ksombla e Pal Engjëllit e shkruar para 498 vjetësh ka një vlerë të veçantë, për vetë faktin se renditet ndër librat e paktë të njohur deri me sot, që kanë për autorë një shqiptarë. Nëse e shikojmë në këtë kuadër, atëherë kjo ksombël me botimin e saj të parë (1524) dhe atë të dytë, (1525) është një fillim i mbarë (së bashku edhe me titujt tjerë të Pal Engjëllit) për plotësimin e një zbarzëtise shekullore të krijimeve autoriale shqiptare në latinisht dhe italisht.

Së bashku me paraardhësit ose bashkëkohësit: Marin Barletin, Marin Beçikemin, Mikel Marulin, Mikel Trkanjotin, Gjon Gazulin, Domenik Topinë, Dhimitër Frangun, Gjon Muzakën e ndonjë tjetër, Pal Engjëlli junior, me 6 veprat e tij të njohura deri me sot, do jetë njëri ndër krijuesit më frytëdhënës me vepra kryesisht teologjike, përkthime por edhe krijime të mirfillta në latinisht dhe italisht.

Ksombla që kemi në dorë fillon me letrën që autori i drejton papës Klementi VII, për të vijuar pastaj edhe me dy të tjera për adresantin e njëjtë. Letrat kanë karakter teologjik dhe trajtojnë porbleme thellësisht religjioze aktuale për kohën. Edhe pjesa tjetër kryesore e ksombllës trajotn të njëtën problematik, në disa raste me një trajtim filozfiko-historik të problemit, ku vërehet thellësia e mendimit dhe euridicioni i gjërë i doeminakit Pal Engjëlli.

Autori në më shumë se një vend shënon vitin 1524, por edhe muajt mars dhe datat kur ai shkruan letrat-debat të cilat secilan në vetvete duhet studiuar e analizuar për porosinë dhe anën përmbajtësore shumë të pasur.

Sekretari i Shtetit të Vatikanit, Kardinali Parolin, pas sulmit rus në Ukrainë pohon: “Ka ende kohë për vullnet të mirë dhe për negociata”R. SH. – VatikanNë ditën kur kriza në Ukrainë kaloi në konflikt, kardinali Pietro Parolin, Sekretar i Shtetit të Vatikanit, lëshoi për mediat e Vatikanit , ​​deklaratën e mëposhtme:“Përballë zhvillimeve të sotme të krizës në Ukrainë, dalin edhe më të qarta e më të brengosura fjalët, që Ati i Shenjtë Françesku i shqiptoi dje, në përfundim të audiencës së përgjithshme. Papa përmendi “dhimbjen e thellë”, “ankthin” dhe “shqetësimin”. U bëri thirrje të gjitha palëve të përfshira, për t’u “përmbajtur nga çdo veprim, që mund t’u shkaktojë edhe më shumë vuajtje popullsive”, “të destabilizojë bashkëjetesën paqësore” dhe “të diskreditojë ligjin ndërkombëtar”. Kjo thirrje ka domethënie dramatike pas fillimit të operacioneve ushtarake ruse në territorin e Ukrainës. Skenarët tragjikë, nga të cilët të gjithë kishin frikë, fatkeqësisht po bëhen realitet. Por ka ende kohë për vullnetin e mirë, ka ende mundësi për negociata, ka ende vend për ushtrimin e urtisë, që pengon mbizotërimin e interesave të njëanshme, mbron aspiratat legjitime të të gjithëve dhe e shpëton botën nga marrëzia dhe tmerret e luftës. Ne besimtarët nuk e humbasim shpresën në atë fije ndërgjegjeje të atyre, që i kanë në dorë fatet e botës. Dhe vazhdojmë të lutemi e të agjërojmë – do ta bëjmë të Mërkurën e ardhshme të Përhime – për paqen në Ukrainë dhe në mbarë botën”.