Prof.as.dr. Hasan Bello/

Në fund të shekullit të XIX-të kazaja e Tiranës ishte pjesë e vilajetit të Manastirit. Sipas vjetarit statistikor osman të vitit 1875, disatanca e Tiranës me qendrën e vilajetit ishte 39 orë.

Në Tiranën e këtyre viteve kishte 6. 457 shtëpi dhe 17. 500 banorë.

Përveç banesave dhe lagjeve karakteristike ekzistonin edhe disa godina të administratës lokale, konaku qeveritar dhe zyra e telegrafit.

Në aspektin fetar pjesa dërrmuese e popullsisë përbëhej nga myslimanët, një pakicë ortodoksësh dhe disa familje evgjitësh. Në qytet kishte 76 objekte kulti, 68 xhami dhe 8 kisha.

Përsa i përket institucioneve arsimore, në Tiranë kishte 13 shkolla fillore, 1 shkollë të ciklit të ndërmjetëm dhe 1 medrese. Numri i këtyre shkollave do të ndryshojë në raport me shtimin e numrit të popullsisë.

Në aspektin ekonomiko-tregtar Tirana kishte një pozitë të favorshme. Në këtë periudhë brenda në qytet kishte 19 hane; 653 dyqane; 19 magazina; 50 punishte për prodhimin e tjegullave dhe enëve prej balte; 145 mullinj; 3 mini fabrika artizanale dhe 1 hamam.

KOSTA NAKE/

(Vëllimi “Libri i burgut”, Tiranë 1994)

1. Mujo Ulqinaku i rrëfyer ndryshe

(Poema “Mujo Ulqinaku”, f.15)

Për të besuar atë që Arshi Pipa rrëfen artistikisht, po sjell informacionin që ofrohet në internet për një dëshmor që mban titullin e lartë Hero i Popullit:

Mujo Cakuli, i njohur më së shumti si Mujo Ulqinaku, u lind më 1896 në Ulqin në një familje të vjetër qytetare ulqinake, të cilët ishin detarë dhe pronarë velanijesh. Që në moshë të vogël hyri muço në Ulqin dhe më vonë punoi si detar në Shkodër e në Lezhë. Si nënoficer në një nënrepart të marinës në Durrës, më 7 prill 1939, ditën e agresionit fashist italian kundër Shqipërisë u vu në krye të detarëve të braktisur nga oficerë tradhtarë dhe organizoi me vullnetarë qëndresën e armatosur në portin e Durrësit. Luftoi me trimëri e guxim të rrallë, duke vrarë e plagosur dhjetëra fashistë. Ra në luftim të pabarabartë në mbrojtje të atdheut duke u bërë shembull i lartë atdhedashurie. 

Ja dhe materiali i botuar te kolana “Yje të pashuar”, vol.1, f.12:

“Një mitraloz, me të shtënat e tij të parreshtura rrëzoi përtokë ushtarët e parë italianë dhe dha sinjalin e luftës së madhe kundër okupatorëve të huaj. Ishte mitralozi i Mujo Ulqinakut. Fashistët ua mbathën këmbëve dhe u strukën në anën e detit. Hynë nëpër anijet. Si duket, ata prisnin t’u hidheshin lule dhe jo plumba. Dollën përsëri. Dhe përësri me plumba u pritën. Mujua ndërroi pozicion. U dëgjua sërish krisma e mitralozit të tij. Herën e tretë fashistët u përplasën të çoroditur nëpër anijet e tyre. Në pozicion grumbull gëzhojash. Mitralozi hesht. Një flamur i bardhë ngrihet. “U dorëzuan!” – thanë ata që qenë në det dhe u lëshuan drejt bregut. Mujua numëroi fishekët. “Pak, shumë pak!” Priti të afrohen. Mbërtheu duart në mitraloz. Uli diftakun e shënjestrës. I kishte afër, shumë afër! Shtrëngoi dhëmbët. Shtrëngoi dhe gishtin. Edhe pesëdhjetë fashistë të tjerë të vrarë!

Plumbat e armikut ia përshkuan trupin Mujos. Dhe u mbyt trimi në gjak, për një truall, për një prak! Ai ra që një popull i tërë të ngrihej në luftë.”

*

U befasova kur lexova poezinë e Arshi Pipës sepse në çast përjetova edhe një herë artistikisht diku afër Trojës, në një tjetër qytet si Durrësi, me të njëjtën strukturë të vargut, por me emra të tjerë, skemën e ndarjes së Hektorit me Andromakën. Po nëse Hektori shkoi në një përballje pothuaj të barabartë me Akilin, Mujoja pozicionohet para një formacioni luftarak pushtues, me një shpërpjesëtim të raportit numerik dhe me shpërpjesëtim edhe më të madh në teknikë luftarake.

Poezia fillon me një vendosje në kohë të ngjarjes dhe me një konstatim tashmë të njohur e të gjithëpranuar: 

“Errej trishueshëm ajo mbrëmje prilli… 

Jepej Shqipnija atë natë ndër duer t’anmikut. 

Po jo pa luftë, po jo pa gjak t’ atyne

Qi pritën me krahnuer n’ullishta t’Vlonës,

Durrës, Shëngjin e n’rranza t’Rozafatit.”

Fill pas kësaj vjen apostrofa atdhetare e lartësimit të figurës dhe mirënjohës për aktin e sakrificës sublime:

“Lavdi mbi tjerët ty, o burr’ i Ulqinit,

Qi edhe nji herë mâ shumë i shpalle botës

Se e gjallë âsht kjo Shqipni…”

Poezia i kushtohet një figure reale, prandaj fabula e ngjarjes e bën atë epike. Ka dy dialogje që zbulojnë dy skena të ndryshme të jetës shqiptare. Skena e parë – qëndrimi i tregëtarit dhe shtresës që ai përfaqëson:

Fuqi e madhe fort âsht, thonë, Tajlani

Dhe murit, Mujo, me krye s’i bihet.

Na shemb me top, na djegë…E çka na duhet

Shqipnija atbotë? A s’âsht sot mjaft e vorfën?

Vuen populli e tregtija ka mbarue.

Skena e dytë, Mujoja ishte mbi dyzet vjeç kur u vra, ishte familjar, por kjo gjë kalohet në heshtje në dy shkrimet e mësipërme. Pikërisht këtu qëndron rrëfimi ndryshe i Arshi Pipës që e bën dyfish më sublim aktin e tij. Është një parapërgatitje e vetëdijshme për qëndresë ndaj pushtuesit, prandaj gruaja përpiqet ta ndalojë:

“Pash Zotin, mos –  e i ra ndër këmbë e e rroku.”

Pastaj tri detaje të bukura të një ndarje të dhimbshme pa kthim që e konvertojnë amanetin me simbole të qëndresës martesore dhe familjare:

“Foli e prej xhepi qiti tash kuletën

E ja la grues, mandaj sahatin zgjidhi

Prej qostekut e hoq prej gishtit unazën…”

Gruaja përpiqet të shpëtojë fortesën e fundit:

“Jo, ti s’e don – tha – gruen, ti foshnjet tua

Aspakë s’i don qi zemër ke kësisoj!

E kush i ushqen ata kur ti t’u hiqesh?”

Të nesërmen qëndresa merr përmasat e legjendës dhe realizimi artistik është gjithaq mjeshtëror:

“Tri herë e msyni me tallaze zjarmi

Pyrgun e Mujit, thue po e shembë anmiku,

E mbrapsht tri herë u kthye tue u përplasun

Te ledhi i saj, si e mbushi me kufoma.

Si njaj ariu qi keq ngushtue te shpella

Prej nji kopeje, dimnit, ujqish t’unshëm,

Pezmatohet e malin zhgulë e poplat

Vigane ua fërfllon tue i dërmue:

Ashtu luftoi kreshniku der’sa predha

Prej aeroplanit nalt nji copë e shembi.”

Përmbyllja është një formulim i thjeshtë, i drejtpërdrejtë dhe mbresëlënës:

“Shembull i paharrueshëm n’bijt e nipat

Ta dinë se jetën humbë për me fitue

Tjetrën t’pamort, kush bie në fushë të nderit

N’emën t’atdheut me lavdin e dëshmorit.”

2. Ferri Dantesk shpërngulet përkohësht në Vloçisht

 (Poema epike “Kanali”, f.63)

Për ata që s’e dinë, kampi i të burgosurve të punës në Vloçisht nuk ka ekzistuar, për ata që e dinë, është si dallgë e turbullt e një vërshimi që përmbyt, për ata që e provuan mbi shpatullat e tyre ishte një ferr dantesk i shpërngulur përkohësisht atje për të marrë 73 jetë njerëzish ndër 2500 të dënuar vetëm në shtatë muaj. 

Brezi im e ka njohur vetëm anën heroike të punës për tharjen e kënetës së Maliqit nëpërmjet romanit “Këneta” të Fatmir Gjatës dhe ekranizmit të tij, kurse ky shfrytëzim mizor i të dënuarve politikë dhe ordinerë ka humbur gjatë në terr informativ. Mjafton të përmend tri figura të shquara të kombit: Mitrush Kuteli, Eqrem Çabej dhe Arshi Pipa të cilët e provuan atë kalvar dhe arritën të dalin gjallë prej andej, që të kuptohen përmasat e goditjes së verbër të diktaturës së proletariatit. Prej tyre, vetëm Arshiu u arratis dhe dëshmoi për atë që ndodhi atje, Eqremi dhe Mitrushi heshtën që të mos i bënin të tjerët të heshtnin. 

Thelbin e trajtimit e sjell në kujtimet e veta një i dënuar që përsërit fjalën e komandantit të kampit, Tasi Marko: “Ky është kamp i punës së detyruar dhe nuk është kamp pushimi”. 

Poema përbëhet prej 25 tingëllimash, mjedisi dhe vargu i tyre është dantesk, por ka dhe një dallim të rëndësishëm: Dante shkon në Ferr si vizitor, i shoqëruar nga Virgjili, kurse Arshi Pipa shkon atje si skllav. 

Tingëllima  e parë ka vetëm dy vargje për natyrën: 

“Nga Korça bumbullon. Currila shiu

rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje” (f.63), 

Pastaj menjëherë zbulohet mjedisi i skëterrshëm ku luftohet për mbijetesë. Tingëllima e tretë fillon me një portretizim të të dënuarve: 

“A mund të quhen njerëz? Qe, shikoj. 

Fëtyra dheu ku syt e shojtun ngrohen

kur shofin bukën; faqe që gropohen

e nofulla qi dalin si patkoj.

Njerëz kanë qenë. Sot janë veç zhele mishi,

automa kockash, nji bërsi, nji pleh,

ku veç prej emnave dallon e njeh.” (f.64-65) 

Norma e punës ishte e panegociueshme dhe nuk bëhet asnjë përjashtim për moshën dhe gjendjen fizike: 

“Tri metra e gjysëm kub për çdo njeri…

bani ja vdis: ankimi s’ban dobi.” (f.65) 

Të dënuarit zgjoheshin në orën tre të mëngjesit për të filluar punë në orën gjashtë, pasi fronti i punës ishte deri në Nizhavec. 

“Sa zente çquhej nata nga mëngjezi

ndër balta zhyteshim deri te brezi.” (f.66) 

Me dy vargje jepet gjendja e vuajtësve: 

“Zbathun ishim shumica e natja e brymtë

na futej deri n’eshtnat e krahnorit.” (f.70)

Tingëllima 12 vendos një paralele me skllevërit që ndërtuan piramidat e Egjiptit dhe koloseun e Romës, me të dënuarit që hapën kanalin që lidhi lumin e Moskës me Vollgën. Poeti fokusohet te vdekja që rrëmbeu jetën e dhjetra të dënuarve, sepse nuk u bënë dot ballë urisë, mungesës së ujit të pijshëm dhe lodhjes: 

“Vdesin hendeqeve ndër brraka gjaku,

vdesin nën shtrat ku mshehen për me vdekë.” (f.71) 

Ai lë për një çast vuajtjet dhe vdekjet për të ngjallur shpresën: 

“Ju shelqet e Vloçishtit qi shkëlzeni

kur lehtë puhija gjethin ju valvit,

te djerri  qi veç kallma  e driza rrinë

uzdajën time ndoshta shembëlleni?” (f.72) 

Dy tingëllima sjellin një skenë barbarie që prevalon nga dëshira për jetë: 

“Posa dha shpirt, e tu i plaçkitun krodhën

e bukës, krypën e çka n’torbë ju ndodhën.” (f.73) 

Plotësohet me një konkluzion të drejtpërdrejtë te tingëllima pasuese: 

“E pamë si prej urije pezmatohet

e bahet kafshë njeriu e bahet bishë.” (f.74)

Tingëllima 20 lë skenat e mjerimit dhe shpërthen me një apostrofë: 

“O paqe e votrës, ambëlsi e fmis!

Rreze e një malli t’ fortë qi nuk u shkime!

A  do t’i shofim prapë ato bekime?

A vinë mâ dit’ e humbuna t’rinis?” (f.76) 

Dy tingëllima bëjnë përqasjen e kampit të punës me kampet e përqëndrimit nazist dhe konstatimin e hidhur që dhuna e xhelatëve shqiptarë ndaj bashkëkombasve të tyre ua kaloi atyre të turqve, serbëve dhe grekëve.

Përmbyllja u vë vulën vuajtjeve, qëndresës dhe shpresës: 

“Me shpirt ndër dhëmbë duruem na kët skëterrë,

lirin andrruem te nata e bame sterrë,

e zemrat tona atë për flamur rrokën.

Se nuk dyshuem na kurr qi shpejt a vonë

nga tyranija e randë atdheu do t’shkundesh,

dhe si nji perlë e nxjerrun thellë prej fundesh

mâ e bukur do t’shkëlqente besa jonë.

Vuej po qëndro! Merr zemër te burrnija!

E vdis tue brohoritun: Rroftë Shqipnija!” (f.78-29)

3. Kjo qëndresë shqiptare që s’ka shoqe

(Balada “Sheme hajduti”, f.120)

Duke filluar që shekulli XV në territorin e Perandorisë Osmane dhe deri në katrahurën e Luftës Ballkanike u shfaqën grupime të armatosura që morën emra të ndryshëm sipas vendeve: hajduk në Galici në jug të Polonisë, kleft në Greqi, hajdut në Shqipëri, vojvodë në Maqedoni, etj. Shkaku kryesor i kësaj dukurie ballkanike ishte kundërshtimi i detyrimeve ndaj pushtetit osman dhe mobilizimit të gjatë ushtarak. Për shkaqe natyrore dhe ekonomike këto çeta vepronin nga Shën Gjergji deri në Shën Mitër dhe strehoheshin në raste të veçanta në shtëpi të sigurta që quheshin jatakë. Jeta prej kaçaku bënte që hajdutëria të shtrihej edhe mbi familje të pasura dhe karvanet e tregëtarëve. Mbijetesa lidhej edhe me krijimin e territoreve të qëndrueshme të ndikimit e strehimit, prandaj mund të kishte edhe përplasje mes çetave. Një ilustrim të qartë për këtë dukuri sjell balada “Sheme hajduti” e Arshi Pipës e frymëzuar nga figura reale e Sheme Kaso Ibrahimit (1822 – 1875).

Balada hapet me një apostrofë drejtuar qytetit të Gjirokastrës, sepse lagjja Manalat pati qenë vendlindja e Shemes, duke komunikuar atë që mund të ishte mbyllje konkluduese: 

“Kape, vrave një shqiponjë,

Le pa këngë një milonjë.”

Pas kësaj e ka radhën lajmi që shkon në Stamboll për kapjen e hajdutit pas një qëndrese 9-vjeçare për të mos shkuar ushtar. Pandehmat për kapjen e tij me trajtat pyetëse-mohuese ngrihet në rrafsh artistik:

“Mos u lodh a mos u mplak,

U mërzit nga çeta, vallë?

Mos ju shkrep, i ra një mall…

Për fëmijt’, gruan e re.”

Përgjigjja është ajo që pritet, me ngarkesë të madhe krenarie:

“Jo, mor jo, s’u mplak hajduti,

As u lodh, as falje luti.”

Ajo që nuk pritej, është pabesia e kushëririt:

“Faqeziu i shtroi gosti,

Mish të  pjekur dhe raki,

Kallëzoi në qeveri.”

Vetëm plagët e detyrojnë Shemen të kapet rob:

“Katër plagë trimi muar,

Dy në brinjë, një në duar,

Tjetrën mu në kraharuar.”

Peshën kryesore të baladës e merr ballafaqimi me pashain në burgun e kalasë së Janinës, ku hajduti tregon për jetën dhe bëmat e tij dhe ku përfshihen edhe aktet e bamirësisë:

“Edhe çupa kam martuar,

Pleq, bonjakë kam ndihmuar…”

Të gjitha ato që përmend Sheme hajduti i kam ndeshur edhe te hajdutovinat e Devollit gjysmë shekulli më vonë, por këtu marrin një përndritje me deklaratën që vijon:

“Jam hajdut, pëlqej më mirë

Të rroj malesh ujk i lirë,

Se sa balo me zinxhirë.”

Përballja mbyllet me një skenë që i ngjan një lirishte dashurie, është amaneti për gruan dhe fëmijët: gruaja le të martohet, fëmijët t’i marrin vëllezërit e Shemes. Befas balada ngrihet në një lartësi të re nga përgjigjja e gruas besnike të cilën e ka rrëmbyer që kur ishte kërthi:

“Lulja jote s’merr më burrë!

Do rris djemtë, t’u kall zjarrin

Gjakun tënd ata ta marrin!

Pasuri, oxhak nuk dua!

Do të bredh krua më krua

Të dëgjoj këngët e tua!”

Balada është ndërtuar me tetërrokshin e këngëve popullore dhe rimë të përputhur. Siç duket, kompozicioni i baladës është i gjetur me një raport harmonik të rrëfimit dhe dialogut. Ajo serviret si këngë popullore edhe pse ka një autor dhe pse nuk është e vetmja që i kushtohet kaçakut. Gëzim Zilja sjell një informacion të pasur për Shemo Ibrahimin, citon vargje këngësh të tjera dhe ka një emër për atë që e futi në kurth duke e lidhur me vrasjen e vëllamës Muhedin Vasjari.

4. Heronj që i larton çasti dinjitoz

(Poema “Kupe Danja”, f.124)

Nga Gjirokastra në jug ngjitemi në Shkodër në veri me një tjetër figurë reale, madje me një fotografi të Marubit. Nëse Shemo Ibrahimi kishte një histori qëndrese prej 30 vitesh, Jakup Danjës iu desh vetëm një rastësi që të hynte në këngë për hir të një akti simbolik që i kapërcente kufijtë e moshës.

Baza historike: Kupe Danja, një burrë në moshë të thyer që banonte në lagjen Perash, po dilte nga shtëpia e tij, kur pa dy gra katolike, të mbuluara me çarçafë,  që vinin nga lagjja Tepe dhe po nxitonin në rrugën e Qafhardhisë. Ato po ndiqeshin nga dy ushtarë turq për t’u abuzuar seksualisht, por, për fatin e tyre, vunë re plakun dhe i thirrën me zë të lartë: “Në dorën tande, se po na merret erzi sot!” Ushtarët nuk e vlerësuan aspak shkodranin dhe u vërsulën mbi gratë. Atëherë koburja e Kupes rrëzoi njërin nga ata, tjetri e mësyu, por Kupja qe më i shpejtë dhe e shtriu për tokë.

Kaq mjaftoi që Arshi Pipa ta bënte plakun një karakter ngrihet në piedestalin e heroit, kurse akti i tij përcolli modelin e bashkëjetesës fetare në Shqipëri një qasje e përsëritur me qindra herë dhe e pranuar botërisht.

Poema fillon nga rruga, duke prezantuar së pari dy agresorët seksualë, që për t’u bërë edhe më të urrejtshëm, janë ushtarë turq. Ndryshe nga episodi i sipërpërmendur, objekti i dhunës është vetëm një grua së cilës “fjolla flokësh prej shamis/ nëpër ball’ i janë përndarë.” Dhuna paralajmërohet nga romuzet e hedhura: 

“Kam nji shok, âsht pak qyqar

Fort maraku n’ty e ka kapë,

Hidhja syt’ e ban sevapë.”

Vargjet pasuese, me këmbënguljen e mëtuesit dhe bukurinë e shprehjes,  futen në hullinë e lirikave të dashurisë, po zbulojnë dhelprën e Lafontenit: 

“Bâhem gjarpën, n’u bâfsh ferrë!

Bâhem zog, n’u bâfsh qershi…

Ato duer, mori sulltanë,

s’jan’ për vegjë e për gjylpanë.

Në m’i dhanç, moj, gji e gushë,

me flori kam me t’i mbushë,

me flori e me inxhi..”

Sipas rrëfimit të mësipërm, ngjarja ndodhi në zhegun e vapës, kurse te poema e Pipës është buzëmbrëmje, Jakupi mbyll shitoren dhe shkon të falet, por përballet me skenën e përdhunimit dhe thirrjen e gruas: 

“Mjera vetë qi ndodha e hueja!

Mjera vetë ndër gjith kta njerëz

qi m’la Turku pa erz!…

Kupe Danja, ndore tande!”

Në raste të tilla ose duhet të tërhiqesh, ose duhet vepruar menjëherë dhe Kupja reagoi me një gjest rinor duke i vrarë të dy ushtarët turq.

Poema merr përmasa të tjera kur çështja shtrohet në rrafshin e besimit: një mysliman hyn në konflikt me qeverinë turke për të mbrojtur nderin e një gruaje katolike. Përgjigja është një variant i asaj të Pashko Vasës “feja e shqiptarit âsht shqiptarija!”: “Ndryshe kem’ Bajram e Pashkë,/besë e nder i kemi bashkë.” Arsyetimi i ndërhyrjes shoqërohet edhe me një vetëprezantim:

  “Nuk kam emën, pasuni,

jerevi m’ka lanë baba

kam dugajë me tri taraba.”

Poema mbyllet me solidaritetin e komunitetit shkodran, pa dallim feje, duke refuzuar ta dorëzojë personin e shpallur në kërkim: “S’e qet Shkodra kurr Jakupin.”

Sipas kronikës, Kupe Danja u arratis, u strehua ndër miqtë e tij, të cilët e pritën me shumë bujari, sepse kishte “qitë pushkë për nder” dhe ia kishte zbardhur faqen Shkodrës. Ky solidaritet vazhdon edhe pasi pashai dha urdhër për djegien e shtëpisë: 

“U çue prifti, vendi mbarë,

shehërlij e katundarë,

me t’ungjillit e t’islamit,

turrevrap iu gjegjën damit.”

Përtej poemës dhe kronikës, fakti që Marubi e ka fotografuar Kupen në moshë të thyer, tregon se atij ia fal jeta dhe  u vendos në konakun e bukur që ia ngritën “me një qoshk përmbi çardak.”

Durrës, 1 -12 shtator 2023

Astrit Lulushi/

Cili ishte defekti më i madh i dizajnit që ka ndodhur ndonjëherë në histori? Si u rregullua? Nëse ishte një e metë e projektimit, kjo është e diskutueshme. Për një inxhinier modern, do të duheshin studime tokësore për të shmmangur dështimin – megjithëse, ndoshta në atë kohë ajo që ata bënë ishte më e mira që mund të kishin bërë.

Katedralja e Salisbury-t (Uells), filloi në vitin 1175 dhe u shenjtërua në 1239. Gjatë njëqind e ca viteve të ardhshme dhe një tërmeti, kulla qendrore filloi të fundosej dhe të plasaritej, pasi toka nën të nuk mund të mbante më.

Për të hedhur peshën në tokë të fortë në të dyja anët e kullës, një mjeshtër i shkëlqyer murator, projektoi dy shtylla kryqëzuese në formën X për të transferuar ngarkesën. Katedralja është mbajtur që atëherë.

Gjëja magjepsëse është se llogaritjet strukturore ishin mjaft primitive në atë kohë. Dhe nuk ekzistonte asnjë ide, përveç se forcat janë dinamike.

Novelisti britanik Ken Follett shkroi një libër të mrekullueshëm, Shtyllat e Tokës (fiksion historik i hulumtuar mirë), i cili ka shumë informacione mbi katedralet, megjithëse nuk thotë se si u ndërtuan.

Matematika thjesht nuk ishte e përshtatshme për ndërtimin që donin të bënin, dhe madje më shumë se më parë dështimi e çoi inxhinierinë përpara.

Gjërat do të kishin qenë ndryshe nëse Arkimedi do të kishte lënë shënime për idetë e tij mbi llogaritjen nga të cilat do të përfitonin Njutoni dhe Leibniz.

Katedralja e Salisbury-t (Uells) u ndërtua në një moçal, dhe një burrë i pajisur me një kostum primitiv zhytjeje e kaloi pothuajse të gjithë jetën e tij thellë në themelet ujore, duke i mbështetur ato për të shpëtuar ndërtesën e lavdishme.

Në janar 2014, si pjesë e festivalit të filmit Bath, katedralja e Salisbury priti një shfaqje speciale të filmit “The Last Temptation of Christ” të Martin Scorsese. Kjo provokoi disa polemika, por kisha mbrojti vendimin e saj për të lejuar shfaqjen.

Salisbury u zhvendos, në shekullin e trembëdhjetë, nga një vend mbrojtës në majë të kodrës – ku rrënojat e katedrales së vjetër janë ende të dukshme – në një livadh të hapur, duke treguar se paqja e përhershme kishte ardhur. Por pyetja që shtrohet është – Pse u ndërtuan këto kisha?

Ka përgjigje të thjeshta – për lavdinë e Perëndisë, kotësinë e peshkopëve e kështu me radhë – por ato nuk mjaftojnë. Ndërtimi i katedraleve mesjetare është një fenomen mahnitës evropian. Ndërtuesit nuk kishin mjete elektrike, ata nuk e kuptonin matematikën e inxhinierisë strukturore dhe ishin të varfër: princat më të pasur nuk jetonin aq mirë sa, të themi, një i burgosur në një burg modern. Megjithatë, ngritën ndërtesat më të bukura që kanë ekzistuar ndonjëherë dhe i kanë ndërtuar aq mirë sa janë ende këtu, qindra vjet më vonë, që njeriu t’i studiojë dhe të mrekullohet.

Artur Vrekaj, Cambridge,MA/

Është një fat i madh për Federatën Vatra, riorganizimi me zgjedhje i kryetarit të degës Vatra Boston me votë të fshehtë. Meritë për riorganizimin kanë kryetari Elmi Berisha që vendosi përfundimisht pjesëmarrjen e komunitetit shqiptar në këtë moment kaq dritëndjellës për ardhmërinë e Vatrës.

Meritë u takon grupit nismëtar për anëtarësinë dhe vatranëve që janë anëtarë për disa dekada në Boston.

Vatra Boston sot ka moshën më të re dhe anëtarësinë më premtuese për gjallërimin e Federatës . E veçantë është se ka anëtarësinë edhe të Andrea Panit, nipit të ish-kryetarit të Federatës Vatra më 1929 ,Vasil Panit .

Çfarë mund të synojë dega Vatra Boston për të fuqizuar veprimtarinë e saj ?

Të prezantojë vizionin e saj përbashkues në komunitetin shqiptar për gjallërimin e Identitetit kombëtar apo kulturën shqiptare.

Të përpilojë regjistrin e familjeve të para vatrane ( për Massachusetts) dhe të organizojë një takim pasardhësit e tyre në Amerikë.

Të punojë në bashkëpunim me Federatën Vatra për të ngritur një shtatore për Nolin në Boston, një dhomë muze për Federatën Vatra dhe një film dokumentar për Vatrën në Boston.

Të punojë në bashkëpunim me bashkinë e Boston për të emëruar një rrugë në Seaport, Boston ku ishte dhe Pier 4 , me emrin e Anthony Athanas, lider i Vatra, edukator për kuzhinën Amerikane, filantrop dhe vizionar për lulëzimin e Bostonit në zonën e braktisur.

Të punojë për shtimin e familjeve shqiptare që të frekuntojnë shkollën shqipe të Massbesa.

Të përkujtojë dëshmorët bij të famijeve shqiptaro-amerikane rënë në luftën e dytë botërore e deri sot në bashkëpunim me organizatën e veteranëve të shtetit Massachusetts. Një nga heronjtë është edhe djali i themeluesit të Bandës Kombëtare Vatra , Thoma Nasit, Albert Nasi.

Të inicojë apo të bashkëpunojë për çdo projekt kulturor apo shkencor që ndërmerret nga studentë dhe pedagogë shqiptarë apo amerikanë nga auditoret e Harvard, MIT, Boston University etj që kanë për tematikë Identitetin dhe kulturën shqiptare.

Të mundësojë një ekspozitë kostumesh kombëtare në bashkëpunim me seksionet e diasporës në Shqipëri e Kosovë.

Të mundësojë trajnimin e ekipit të futbollit Vatra Boston për moshat 14 deri 18 vjeç për të çelur mundësinë e kampionatit shqiptar në Amerikë ndër qytetet me shqiptarë.

Të bashkërendojë me bizneset shqiptare Ditën e kuzhinës shqiptare në Boston.

Të organizojë ansamblin Vatra Boston Songs and Dance të konkurojë në festivalet e komunitetit shqiptar në Amerikë, në festivalet tradicionale në Kosovë dhe në festivalin kombëtar në Gjirokastër.

Të mundësojë me konsulta juridike sipas nevojave të rastit për komunitetin shqiptar në bashkëpunim me Albanian Bar Association of Boston.

Vatra Boston të inicojë nismën për ngritjen e flamurit kombëtar në çdo qytet amerikan çdo 28 Nëntor në Ditën e Flamuirt kombëtar kudo ku ka organizime shqiptare të çertifikuar në shtetet përkatëse .

Si mund ta ndihmojë Vatra Boston çështjen kombëtare ?

Me përbashkim të çdo organizimi të çertifikuar shqiptar në Massachusetts apo individi të kthejë në traditë të përvitshme Albanian Day me leksione, dokumentarë etj pranë Harvard apo në çdo kolegj ku ka shqiptarë me temën – Kush janë Shqiptarët e Ballkanit ?

Duke mbështetur punën studimore të studentëve apo kujtdo individi që shpreh interesim për shqiptarët e trevave etnike.

Të bashkëpunojë apo inicojë protesta paqësore përkundër mohimit të Identitetit kombëtar në trojet etnike pranë shërbimeve diplomatike në SHBA apo edhe në kordinim me Diasporën tonë në shtetet Europiane në të njëjtën kohë.

Të punojë për inicimin e një vizite të kongresmenëve apo senatorëve Amerikanë në trojet etnike për të verifikuar në terren mohimin e Identitetit kombëtar në Kosovën Lindore apo Ish-Sanxhakun e Pazarit të Ri, ose Masbjeshkën me synim mbështetjen e rezolutave për këtë rast apo edhe deri në dëgjime në Kongresin apo Senatin Amerikan.

Si do të fuqizohet dega e Vatrës Boston ?

Që Vatra Boston të jetë model i organizimeve shqiptare në Amerikë duhet :

Të bëhet pjesë e programve komunitare pranë bashkisë Boston.

Të synojë në bashkëpunim me bashkinë Boston një ambjent për të kryer lehtazi verpimtarinë e saj.

Të afrojë shqiptarë që kanë mbaruar studime për organizatat jofitimprurëse.

Të ketë komunikim të hapur me listën e anëtarësisë dhe komunitetit për çdo veprimtari.

Të jetë transparente në veprimtarinë e saj me anëtarësinë dhe Kryetarin e Federatës dhe organet qëndrore të Federatës.

Çdo vit t’ju urojë anëtarëve të saj Krishtlindjet dhe vitin e Ri dhe t’ju dhurojë Vatra Boston kalendar për veprimtaritë traditë për vitin në vazhdim.

Nëse do i themi dega numër NJË atëherë duhet të jemi model i organizimit të verpimtarive dhe strukturës organizative të degës duke zbatuar vetëm statutin e Federatës Vatra.

Falenderim të veçantë vatranit gazetar Fuat Memelli dhe Albanian Culture TV të zotit Adem Belliu për dokumentimin e kësaj dite zgjedhore.

Artur Vrekaj,

Nga fjala në kuvëndin riorganizues të degës Vatra Boston.

Titulli i autorit: ” Vatra Boston – premtuese për gjallërimin e Federatës mbarëshqiptare” mbajtur më 17 Dhjetor 2023.

Nga Frank Shkreli

Ditët e fundit, miku dhe kolegu im Ilir Ikonomi pati mirësinë të më dërgonte librin e tij të posa botuar: FAN NOLI -Apostulli, (Vëllimi i Parë), libër të cilin, për arsye të disa angazhimeve me rastin e festave të fundit vitit – nuk kam mundësi ta lexoj, tani për tani, dhe as të marrë pjesë në promovimin që po organizojnë Federata “Vatra” dhe “Këshilli Shqiptaro-Amerikan”, në Nju Jork (me 23 Dhjetor, 2023 në ora 1 pas drake në Producers Club Theatres –358 West 44^th Street, Nju Jork, Nju Jork, 10036) . Megjithkëtë, deshta që të pakën të përshëndes mikun tim dhe pjesëmarrësit në këtë promovim të merituar – të njërit prej penave më të mira të këtij komuniteti dhe më gjërë.  

Prandaj, ndonëse, në pamundësi të leximit të librit, dua të them dy-tri fjalë përshëndetse dhe paraprakisht, për të shënuar këtë rast të rëndësishëm për komunitetin dhe për autorin. Dëshiroj të uroj Ilirin për veprën më të fundit, për veprat e tija të deritanishme dhe për ato që jam i bindur se ai ka në plan të vazhdojë të botojë, jo vetëm një vëllim të dytë për Nolin, siç ka njoftuar se ka në plan, por edhe vepra me subjekte të ndryshme, duke pasqyruar jetën dhe veprimtarinë — ashtu siç e ka zanat – të personaliteteve historike të tjera shqiptare dhe shqiptaro-amerikane, siç ishin Faik Konica dhe Fan Noli.  Në vëllimin e parë — “Fan Noli – Apostulli” – autori Ilir Ikonomi i drejtohet lexuesit duke premtuar se, në faqet që pasojnë, ai ka ndjekur “rrugën e natyrshme”, duke i hedhur, “faktet në tryezë dhe ta lija personazhin tim të fliste vet, duke i paraqitur lexuesit Nolin e pafiltruar”, i bindur në vetvete se, “Sigurisht, që e verteta është e komplikuar dhe shpesh e dhimbshme.”   

Kohët e fundit, Ilir Ikonomi ka marrë pjesë në takime dhe ka zhvilluar intervista në lidhje me botimin e librit më të fundit, kushtuar Fan Nolit: Fan Noli – Apostulli. Por jo vetëm për këtë vepër më të re – por edhe për veprat e tjera, të botuara dekadën e fundit, si: Faik Konica – Jeta në Washington (2011), Pavarësia (2012), Pushtimi (2014) dhe Esad Pashë Toptani – Njeriu, lufta, pushteti (2016).

Librat e Ilir Ikonomit janë të njohura mirë tanimë për lexuesit shqiptarë, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë, por dhe në diasporë, përfshir komunitetin shqiptaro-amerikan. Nga pritja që iu bë në Shqipëri javët e fundit librit: Fan Noli – Apostulli, vura re nga larg, se të interesuarit e shikonin veprën më të fundit të Ikonomit si një joshje që zgjon interesim të mëtejshëm tek lexuesit, jo vetëm, për vëllimin e parë të këtij libri por edhe vëllimin e dytë dhe për vepra të tjera të autorit.  Megjithëse për mua, Ilir Ikonomi përsa e kam njohur si ish-gazetar në Zërin e Amerikës, dallohej ndër më të mirët. Prandaj, nuk është për tu çuditur për suksesin e Ilirit, si autor, si studiues dhe si historian. Ai tashti konsiderohet si mjeshtër në këtë fushë botimesh, ndërsa kritikët më të cilësuar të historisë së personaliteteve që trajton Iliri – përfshir librin: “Fan Noli -Apostulli” dhe libri “Faik Konica: Jeta në Washington” – kanë shkruar dhe flasin me admirim për punën e tij në këtë fushë. Fan Noli dhe Faik Konica, janë dy figura kryesore, ndër të tjera, të trajtuara nga Ilir Ikonomi.  Iliri ka pasqyruar veprimtarinë e tyre në Amerikë dhe më gjërë. Ai ka vlerësuar si diçka tepër të rëndësishme punën e tyre, neprëmjet të cilës i kanë bërë të njohur — jo vetëm botës amerikane por edhe botës më të gjërë – cilësitë dhe vlerat e Kombit shqiptar. 

“Thuamëni,thuamëni tani o miq, qysh do të mundim ndonjëherë t’ia paguajmë plotësisht Amerikës këtë borxh? Nuk do të mundim kurrë t’ia paguajmë plotësisht, kjo s’duhet të na shkojë kurrë nga mendja, por në qoftë se bejmë pjesën tonë për çështjen e njerëzimit dhe të qytetërisë, gjer atje ku na arrin forca, Amerika me shpirtmadhësinë e saj do ta quaj borxhin tonë të larë dhe kështu do të mundim të çlirohemi nga barra e paduruar e falimentit moral.” (Fan Noli, 1918), citim në librin: Fan Noli -Apostulli)

Në të njëjtën vijë të “larjes së borxhit” që Shqipëria dhe shqiptarët i kanë Amerikës, sipas Fan Nolit, Ilir Ikonomi — me veprën e tij më të fundit kushtuar Nolit, që promovohet në Nju Jork të shtunën që vjen — i lanë një borxh të madh vet Nolit, në emër të këtij komuniteti. Një borxh që  shqiptaria dhe komuniteti ynë në Amerikë — ku Noli ka jetuar e vepruar për pjesën më të madhe të jetës së tij — i kanë Fan Nolit. 

Edhe Ilir Ikonomi, në emër të shqiptarisë dhe të komunitetit shqiptaro-amerikan, me këtë botim, po i paguan Fan Nolit, një borxh sado të vogël në dukje ndoshta, por i madh në përmbajtje dhe simbolikë falënderimi dhe mirënjohjeje.

Uroj që edhe promovimi i librit më të fundit të Ilir Ikonomit në Nju Jork (shiko njoftimin më poshtë), të shtojë edhe më shumë numrin e sukseseve të tija. Është me gëzim dhe kënaqësi që, me këtë rast, të përshëndes autorin Ilir Ikonomin dhe të gjithë ju që po merrni pjesë në promovimin e librit të tij më të fundit, “Fan Noli – Apostulli”. Duke çmuar mundin e tij, përgëzoj mikun e kolegun tim Ilir Ikonomin për kontributin që po i jep lexuesit shqiptar në zgjërimin e njohurive të tija në fushën e historiografisë shqiptare nepërmjet botimeve më të fundit mbi Fan Nolin, si njëri prej përfaqsuesve më të dalluar të këtij komuniteti dhe të historisë mbarë shqiptare, atëherë dhe sot. 

Frank Shkreli

Nëntor, 2019, në Kuvendin e Bashkisë Nju Jork me Ilir Ikonomin, mikun, 

kolegun, ish-gazetar në Zërin e Amerikës e tani studiuesin dhe autorin e librave: Faik Konica -Jeta në Washington (2011), Pavarësia (2012), Pushtimi (2014), Esad Pashë Toptani – Njeriu, lufta, pushteti (2016 dhe Vepra më e fundit:  FAN NOLI – APOSTULLI, (Vëllimi i Parë).