Prof. dr. Bardhosh Gaçe/

Mjaft shkrimtarë të dekadave të fundit, në sprovat e tyre letrare kanë bërë përpjekje që, krahas lëvrimit të poezisë, të shpalosin talentin e tyre edhe në prozë, në ese, tregime e romane, duke dëshmuar kështu pjekurinë e tyre artistike dhe estetike. Tek autorja Armenida Qyqja, edhe pse në emigracion, në Kanada, si në muzën e saj poetike edhe në tregimtari, gjallon bota dhe jeta shqiptare. Duke kundruar këtë botë të gjerë artistike dhe estetike edhe pse ajo ka dekada që jeton në një kontinent tjetër, të duket sikur Atdheun e ka marrë me vete mbi supe, në frymë dhe në shpirt.

Janë 14 tregime nga vëllimi “Pirgjet e hirta” dhe 12 tregime nga vëllimi “I vdekuri që qesh” të autores Armenida Qyqja, që të përmbledhura në dy vëllime, botuar kohët e fundit, të ndjellin që t’i lexosh me endje. Kjo sepse autorja shtjellon një narracion jetësor me zhvillim karakteresh, duke marrë më së shumti ngjarje nga përditshmëria.

Është e rëndësishme ta themi që në fillim, se tregimi i Armenidës si tipologji i përket një ngjarje që vijëzohet në elementet dhe konturet e një subjekti të thurur me kujdes dhe të drejtpeshuar përmes qendërzimit të ngjarjes, që hapet aq sa mban pesha e saj e funksionalizimit të episodeve dhe e bërthamës rrezatuese të idesë.

Tregimet u përkasin viteve pas nëntëdhjetës, pikërisht kur në këtë periudhë ndodhën ndryshime të mëdha sociale, politike-shoqërore, kur individi me veten, me shoqërinë, me botën, me fatin, vuri raporte të reja ndërvarësie e varësie, prandaj ato e kanë të shtjelluar bukur mirë aspektin psikologjik dhe mental, që vihet re përmes subjekteve dhe detajeve që e materializojnë këtë.

Zbërthimi i karaktereve përmes rrethanave, mendësisë, fatit apo rastësisë, është një detyrë e moçme krijuese e letërsisë dhe nuk është nevoja të japim shembuj, sepse ato dihen. Ka mënyra të ndryshme të këtij zbërthimi përmes atmosferës, ku personazhi jepet konvencional, përmes realizmit, ku personazhi është konkret, apo përmes misterit, ku personazhi shtyhet drejt një bote të panjohur. Asnjë mënyrë nuk është përjashtuese ndaj tjetrës, ashtu siç themi se është këshilluese secila, kur kemi realizim artistik, sepse çdo mënyrë varet nga motivi, tema, subjekti apo nga shenjat e prirjet e talentit të rrëfimtarit.

Tregimi i Armenidës u përket më tepër gjendjeve shpirtërore që shpalosen, ndërthuren e hapen dhe mbyllen sipas situatave, ku vihet personazhi, që detyrohet t’i përjetojë ato sipas forcës së tij shpirtërore apo këndshikimit personal. Si i tillë, ajo ta afron personazhin përmes vërtetësisë së tij, duke ta dhënë të besueshëm sikur ti sapo e takove apo pret ta takosh e të bisedosh me të. Kuptohet, kjo është shenjë pjekurie artistike e një autoreje që prozën e shkruan me një nerv të kulturuar, me një rrëfim të natyrshëm që shkon në tendencë drejt zbërthimit të atyre elementeve bazikë të njeriut, shqetësimin për jetën, fatin, për të sotmen e të ardhmen.

Tregimin me subjekte të thjeshta – moraviane – ku personazhet hyjnë në ato marrëdhënie që i thërret e zakonshmja e jetës, mendojmë se kanë pëlqimin e tyre për një lexues, i cili e shikon jetën në shfaqjen e saj të natyrshme larg çudirave apo ndaj qasjeve për të dashur një element dhe një ndodhi me të papritura befasuese deri në kufij të zmadhimit të mbinatyrshëm, siç ndodh me disa autorë që kërkojnë ta çudisin lexuesin me zgjidhje deux ex machine. Jo, Armenida preferon të zakonshmen, çastin, por jo atë të zakonshme që shkon në thjeshtësim, por atë të zakonshme që mbart poezinë e jetës dhe i ngre kult bukurisë së saj.

Poezia e jetës ndodhet pikërisht tek ajo që është e zakonshme, tek ato detaje që nuk vihen re dhe vetëm syri vëzhgues i një shkrimtareje, siç është Armenida, i kap ato dhe i shtjellon me një befasi ndjesore që imponohet bindshëm dhe të krijon kënaqësi leximore. Tregimet e Armenidës frymëzohen nga ngjarje të thjeshta të jetës, duke zgjedhur një fabul që i ngjet të zakonshmes dhe që zgjerohet përmes një subjekti linear, ku nuk kemi retrospektiva apo paralelizma të shumta. Duke përzgjedhur mikrongjarje të tilla ajo zbulon prej tyre bërthama që gjenerojnë mjaft ndjenja e kundërshti, të cilat në shtjellimin e tyre portretizojnë njerëz dhe situata reale. Vetë titulli “Pirgje të hirta” tregon në mënyrë simbolike pengesat dhe kapërcimet e vështira që ndesh njeriu i sotëm në shoqëri, pengesa të llojllojta që vijnë prej natyrës së shoqërisë së sotme, e cila është shkapërdredhur në mjaft probleme prej një sistemi të ri që jeton. Plagët sociale janë të ndryshme, si: kurbeti, varfëria, prostitucioni, etja për para, venitja e jetës, rënia e dëshirës për punë dhe etja për përfitim, por autorja trajton edhe probleme psikologjike dhe etike, siç janë keqkuptimet, mungesa e karakterit apo anë të tjera të panjohura që shpërfaqin një botë instinktive të papritur.

Duke i marrë me radhë tregimet një nga një, nuk mundet tjetër veçse të zbulojnë një reliev të jetës, ku përthyerja e tij duket se ndryshon format çdo ditë pa u stabilizuar në një gjendje. Në një tregim është e rëndësishme të mos tregohet një histori, por të përshkruhet ajo se si e mbartin këtë histori të marrëdhënieve njerëzore, se si sillet përmes saj natyra njerëzore përmes një transfigurimi artistik. Dhe ky është arti. Gjendja emocionale e personazhet përcillen në situata herë të qeta e herë të vrullshme, duke shkuar drejt fundit, që jepet me një mesazh kuptimplotë dhe njerëzor.

Ndërtimi i personazhit kryhet në një mënyrë të tillë që ai të shkojë drejt plotësisë së mundshme të karakterit të tij dhe kjo është shenjë pjekurie e talentit të autores dhe vjen nga një përvojë e njohjes së temës dhe grumbullimit të përvojës gjithashtu nga leximet. Gjetja dhe ndërtimi i detajit bëhet me kujdes, që detaji të përçojë mundësi për zgjerim të narratives, e cila në tregimet e saj rrjedh e qetë dhe me plot antonime vërtetësie. Kjo narrativë përcjell gjithashtu edhe besimin se jeta është e bukur dhe ka kuptim vetëm kur atë duhet ta shikosh nga qëndrimet që mbajnë njerëzit e mirë, përkundër atyre që dinë të bëjnë keq dhe vetëm të shfrytëzojnë rastin në dobi të interesit të tyre meskin.

Thjesht e bukur jep autorja situatën te tregimi “I mbijetuari”, ku në figurën e Ermalit jep ankthin e masakrës dhe gjetjen e paqes, po kështu, në tregimin tjetër “Pirgje të hirta”, autorja vizaton figurën e Andit dhe jepet një pirg cigaresh të shuara – si shenjë e mërzisë dhe e pritjes- detaje që vizatohen mirë nga autorja dhe që japin një atmosferë gri.

“823 metra nën ujë” është një tregim tjetër interesant- i cili e rrit më tepër intensitetin e të rrëfyerit dhe komplikon situatat, duke përmbysur rrëfimin në raporte të ndërlikuara me thyerje lineariteti- Motivi i kërkimit të kryefamiljarit për gruan e humbur dhe fëmijët është çelësi që e mban tregimin në ankth dhe rrëfimi i jep përparësi një dinamike të mbyllur, që zhvillohet si një luftë e brendshme shpirtërore. Përpjekja gërshetohet me rastësinë dhe rastësia e ardhur për një jetë tjetër, sjell atë që quhet lodhje e dëshpërim- dëshpërim dhe humbje përmes tij.

“Nga zero” është një tregim tjetër që të bën të mos e humbasësh interesin për prozën e shkurtër rrëfimtare të Armenida Qyqes. Në këtë tregim jepet një përpjekje e njeriut për të arritur diçka dhe humbja- pastaj një ringritje e besimit për t’ia nisur sërish nga pika fillestare. Linjat shoqërore ngërthehen me linja dashurore dhe kështu fluksi rrëfyes nuancon jetën e njeriut në mënyrë shumëplanëshe. Tregime të tjera, si “Prapa diellit”, “Pllakat”, përfaqësojnë vlera të qenësishme etike-morale. Janë një sërë tregimesh që kanë në fokus temën e parasë, një temë e ditëve tona- paraja- ky mekanizëm diabolik, që lëviz gjallërimin e shoqërisë, djeg shumë dëshira, ashtu siç ndez shumëfishimin e tyre nga njerëzit e shtresave të ndryshme shoqërore. Jepet kjo bukur në tregimin “Zemra e nënës”- një tregim sa i rrafshit shoqëror dhe i problematikës së mprehtë, aq edhe i ndjesive të holla kur vjen puna për të reflektuar mbi ndjesitë e një nëne.

Edhe në tregimin tjetër “Gjashtë ditë”, autorja ndërton premisën si parakusht i kuptimit të vetvetes – si ngecje dhe harresë për gjërat e mundura me një angazhim tjetër shpirtëror për të arritur seriozitetin dhe aftësinë e një njeriu ndaj një tjetri. Në këtë kohë, kur njeriu përthithet nga absurdi i saj shpeshherë humbja e kujdesit bëhet edhe ndaj njeriut më të dashur.

Po kështu në tregimin “Çmimi” arrihet që të jepet një botë tjetër që induktohet dhe merret në një tërësi të veprimeve të personazheve, ku imazhet përzihen me njëra-tjetrën, duke përcjellë ankth. Andaj, të bukura janë tregimet “Vajzat”, “Djajtë e vegjël”, “Rrëfyesi”. Dilemat e personazhit, lufta shpirtërore me vetveten, është një mundësi e realizueshme këndvështrimi e autores, e cila e sjell botën njerëzore si komplekse dhe inkandeshente herë-herë.

Autorja krijon një minibotë të zhdërvjellët plot përndezje shpirtërore, me pengesa e pendesa, me një ritëm të qetë rrëfyes, ku poshtë rrjedhës narrative vlon një zjarr i brendshëm shpirtëror. Fraza e saj punohet me kujdes dhe autorja ruan sensin e masës, duke shmangur mënyrën përshkruese nga teprimet apo ngjashmëritë dhe duke arritur të na japë një prozë sa fabuleske, aq edhe refleksive.

Lidhur me mjeshtërinë e saj mund të themi se ajo nuk e prezanton problemin në fillim të tregimit- një zotësi konceptuale kjo – në mënyrë që lexuesi përmes një nisje rrëfyese të mbajë të gjallë kureshtinë e tij për të arritur tek pika e nyjës, aty ku lidhet intriga- dhe, ndërsa shkon aty, ai nuk hamendëson dot për zgjidhjen, veçse përpos zgjidhjes së autores, të cilën e kupton në fund. Kjo mënyrë tregon për një njohje të mirë të autores për artin e tregimit, i cili nuk mund të quhet i bukur nëse gjërat kuptohen që në fillim.

Përshkrimet e shumta transmetojnë gjendje shpirtërore, dilema e hamendje, por edhe mjedise, të cilat vizatohen në përshtatje të këtyre gjendjeve dhe rrethanave sociale. Duke paraqitur njeriun e sotëm kryesisht në mjedise urbane- në vend apo jashtë shtetit – autorja zhvillon një përmasë të re shpirtërore dhe mentale të këtij njeriu – ku hapësira nuk është më e kufizuar. Duke arritur të kapë tema e motive që kanë peshë – ajo tregon gjithëkohësinë e tyre me një universalizëm të kapjes, çka u jep tregimeve të saj një ton filozofik.

Kështu, vëllimi “Pirgjet e hirta” mbetet një nga vëllimet e mira në prozë – ku kapja e problemeve, mjediset, personazhet, karakteret dhe mendësitë e të sotmes, sillen në mënyrën e të shkruarit përmes një stili të qetë dhe që realizon një përmbajtje të gjerë e, më shumë, të thellë të shqetësimeve të individit të sotëm.

Gëzim Mekuli/

Kosova, si një vend me një histori të gjatë të okupimit dhe ndërhyrjes së jashtme, përfaqëson një shembull të qartë të asaj që Edward Said e ka analizuar në veprat e tij “Orientalism”, “Culture and Imperialism” dhe “Covering Islam”. Në librin e tij “Culture and Imperialism” (1993), një nga librat më me ndikim, Edward Said shkruan: “Asnjë kulturë nuk është e izoluar dhe e pastër në vetvete. Imperializmi dhe kolonializmi nuk kanë sunduar thjeshtë popujt; ata kanë ndikuar edhe mënyrën se si ne mendojmë, shkruajmë dhe përfytyrojmë veten dhe të tjerët. Letërsia, arti dhe historia janë ndërtuar brenda këtij sistemi fuqie, dhe shpesh e kanë përjetësuar atë.”

𝐋𝐞𝐱𝐮𝐞𝐬 𝐭𝐞̈ 𝐝𝐚𝐬𝐡𝐮𝐫,

Kjo copëz është shumë e rëndësishme sepse shpjegon se si kultura dhe ideologjia janë të ndërlidhura me pushtetin dhe politikën. Said argumenton se imperializmi nuk ka qenë vetëm një pushtim fizik i territoreve, por edhe një mënyrë për të kontrolluar mendjet dhe imagjinatën e njerëzve nëpërmjet letërsisë, arsimimit, edukimit dhe mediave.

Në këtë libër, Said analizon se si romanet e shkrimtarëve si Jane Austen, Joseph Conrad dhe Rudyard Kipling nuk janë thjesht vepra letrare, por reflektojnë dhe mbështesin idetë koloniale të kohës së tyre, duke e bërë të qartë se edhe letërsia më “e pafajshme” është e ndikuar nga struktura globale e pushtetit.

Nëpërmjet mendimit kritik të Said, mund të kuptojmë se si Serbia ka ndërtuar narrativën për Kosovën, duke e paraqitur atë si një hapësirë të papërgatitur për shtet, jo e aftë dhe gjithmonë në nevojë për mbikëqyrje dhe ndërhyrje nga “të tjerët”.

𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐚 𝐧𝐞̈𝐧 𝐉𝐮𝐠𝐨𝐬𝐥𝐥𝐚𝐯𝐢𝐧𝐞̈/𝐒𝐞𝐫𝐛𝐢𝐧𝐞̈: 𝐩𝐫𝐨𝐜𝐞𝐬 𝐢 𝐨𝐫𝐢𝐞𝐧𝐭𝐚𝐥𝐢𝐳𝐦𝐢𝐭?

Sipas Said, Orientalizmi është një sistem mendimi që e vendosë Perëndimin si superior, e të gjithëfuqishëm, dhe Lindjen e shef si inferiore, ekzotike dhe të paaftë për të qeverisur vetveten.

Në këtë logjikë, mënyra se si Serbia i ka përshkruar shqiptarët gjatë shekujve ka qenë tipike për një narrativë kolonialiste. Shqiptarët janë parë si “të egër”, “primitivë” dhe “të paaftë për shtetndërtim”. Kjo justifikonte shtypjen e tyre ndaj Kosovës dhe trajtimin e shqiptarëve si një popull që duhej të kontrollohej nga një fuqi “më e civilizuar”; në këtë rast, Serbia.

Në “Culture and Imperialism”, Said tregon se si Perandoritë kanë përdorur gjuhën e paternalizmit për të justifikuar dominimin e tyre.

E njëjta logjikë është përdorur historikisht nga Jugosllavia/Serbia për të arsyetuar represionin ndaj shqiptarëve.

Ja disa shembuj të paternalizmit serb në diskursin politik, mediatik dhe kulturor:

𝟏. “𝐍𝐞 𝐞 𝐝𝐢𝐦𝐞̈ 𝐦𝐞̈ 𝐦𝐢𝐫𝐞̈ 𝐬𝐞 𝐜̧𝐟𝐚𝐫𝐞̈ 𝐞̈𝐬𝐡𝐭𝐞̈ 𝐞 𝐦𝐢𝐫𝐞̈ 𝐩𝐞̈𝐫 𝐣𝐮.” Një shprehje klasike e paternalizmit, e përdorur nga Serbia dhe kolonizatorët, por edhe nga institucione ndërkombëtare që imponojnë politika ndaj vendeve të tjera.

𝟐. “𝐀𝐭𝐚 𝐧𝐮𝐤 𝐣𝐚𝐧𝐞̈ 𝐞𝐧𝐝𝐞 𝐭𝐞̈ 𝐠𝐚𝐭𝐬𝐡𝐞̈𝐦 𝐩𝐞̈𝐫 𝐝𝐞𝐦𝐨𝐤𝐫𝐚𝐜𝐢.” Një argument i përdorur për të justifikuar mbikëqyrjen e gjatë të një vendi ose ndërhyrjen në punët e brendshme të tij.

𝟑. “𝐊𝐞𝐦𝐢 𝐧𝐞𝐯𝐨𝐣𝐞̈ 𝐩𝐞̈𝐫 𝐧𝐝𝐞̈𝐫𝐡𝐲𝐫𝐣𝐞 𝐩𝐞̈𝐫 𝐭’𝐢 𝐜𝐢𝐯𝐢𝐥𝐢𝐳𝐮𝐚𝐫 𝐚𝐭𝐚.” Një narrativë e përdorur historikisht nga Serbia dhe nga fuqitë koloniale për të justifikuar pushtimin dhe imponimin e normave të tyre.

𝟒. “𝐀𝐭𝐚 𝐧𝐮𝐤 𝐞 𝐤𝐮𝐩𝐭𝐨𝐣𝐧𝐞̈ 𝐞𝐧𝐝𝐞 𝐬𝐞 𝐜̧𝐟𝐚𝐫𝐞̈ 𝐞̈𝐬𝐡𝐭𝐞̈ 𝐦𝐞̈ 𝐞 𝐦𝐢𝐫𝐚 𝐩𝐞̈𝐫 𝐭𝐚.” Një qasje serbe e cila e trajton popullin shqiptar si fëmijë, të cilët nuk kanë aftësinë për të marrë vendime të duhura.

Kjo retorikë, e përforcuar nga akademia serbe, kinematografia serbe, letërsia dhe mediat serbe, përgatiti terrenin për dhunën sistematike dhe spastrimin etnik të viteve 1912, 1926, 1940, 1990 dhe 2002.

𝐍𝐝𝐞̈𝐫𝐡𝐲𝐫𝐣𝐚 𝐩𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐨𝐫𝐞: 𝐂̧𝐥𝐢𝐫𝐢𝐦 𝐩𝐨, 𝐩𝐨𝐫 𝐞𝐝𝐡𝐞 𝐤𝐨𝐥𝐨𝐧𝐢𝐚𝐥𝐢𝐳𝐞̈𝐦 𝐢 𝐫𝐢?

Ndërhyrja e NATO-s në 1999 dhe ardhja e administratës së UNMIK-ut u panë si një çlirim nga kolonializmi serb. Megjithatë, siç argumenton Said në “Culture and Imperialism”, imperializmi modern shpesh nuk vjen në formën e pushtimit të drejtpërdrejtë (fizik), por përmes institucioneve që marrin kontrollin e politikës dhe ekonomisë së një vendi.

Kosova, edhe pas shpalljes së pavarësisë në 2008, mbeti e varur nga një aparat burokratik ndërkombëtar dhe i strukturave të Beogradit, ku UNMIK-u dhe më pas EULEX-i morën rolin e administruesve të vërtetë të vendit.

Në “Covering Islam”, Said analizon sesi Perëndimi përdor median për të ndërtuar perceptime të caktuara rreth vendeve myslimane. E njëjta logjikë mund të shihet edhe në mënyrën se si Perëndimi e ka paraqitur Kosovën: një vend “problematik”, “pa institucione të fuqishme”, “i korruptuar”, “një rrezik për stabilitetin e rajonit”. Kjo përallë justifikon vazhdimin e mbikëqyrjes ndërkombëtare dhe mungesën e sovranitetit të plotë.

𝐄𝐥𝐢𝐭𝐚 𝐢𝐧𝐭𝐞𝐥𝐞𝐤𝐭𝐮𝐚𝐥𝐞 𝐝𝐡𝐞 𝐦𝐞𝐝𝐢𝐚𝐭𝐢𝐤𝐞: 𝐩𝐫𝐨𝐝𝐮𝐤𝐭 𝐢 𝐤𝐨𝐦𝐩𝐥𝐞𝐤𝐬𝐢𝐭 𝐩𝐮𝐬𝐡𝐭𝐮𝐞𝐬/𝐤𝐨𝐥𝐨𝐧𝐢𝐚𝐥

Një tjetër aspekt i rëndësishëm që Said analizon është ndikimi i kolonializmit mbi arsimimin/edukimin, akademinë, letërsinë dhe mediat. Në «Culture and Imperialism», Said shpjegon se kolonializmi nuk dominon vetëm territorin, por edhe mendimin, duke prodhuar elita të cilat shërbejnë si riprodhues të narrativave të tyre koloniale.

Në Kosovë dhe Shqipëri, ky fenomen është i dukshëm në mënyrën se si shumë akademikë, gazetarë dhe opinionistë adoptojnë një qasje servile ndaj Perëndimit.

Përmes organizatave joqeveritare (OJQ-ve), mediave të financuara nga jashtë dhe sistemit arsimor të ndërtuar mbi vlera të huazuara e jo autoktone, krijohet një elitë intelektuale e cila jo vetëm që nuk e kritkon këtë dukuri, jo vetëm që nuk e sfidon këtë mbikëqyrje, por e justifikon dhe e legjitimon atë.

Shumë prej tyre e shohin çdo kritikë ndaj Perëndimit si një «𝐩𝐫𝐚𝐩𝐚𝐦𝐛𝐞𝐭𝐣𝐞 𝐧𝐚𝐜𝐢𝐨𝐧𝐚𝐥𝐢𝐬𝐭𝐞» dhe nuk guxojnë të diskutojnë ndikimin kolonial që Perëndimi dhe Serbia vazhdon të ketë mbi Kosovën.

𝐓𝐞̈ 𝐝𝐚𝐬𝐡𝐮𝐫 𝐥𝐞𝐱𝐮𝐞𝐬,

Në këtë kontekst, gazetaria shqipe nuk funksionon si një instrument kritik i politikave, por si një rrogëtare e narrativave të huaja. Media e Prishtinës dhe Tiranës promovon figura dhe politika që janë në linjë me interesat e aktorëve ndërkombëtarë (serb), ndërsa zërat kritikë ndaj ndërhyrjes së jashtme u mbyllet goja ose margjinalizohen. Kjo tregon se, ashtu siç argumenton Said, kolonializmi nuk ka nevojë të jetë i dukshëm për të qenë i fuqishëm; ai mund të mbijetojë edhe përmes strukturave kulturore, mediatike dhe intelektuale të një vendi.

𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐚 𝐬𝐢 ‘𝐋𝐢𝐧𝐝𝐣𝐞’ 𝐧𝐞̈ 𝐬𝐲𝐭𝐞̈ 𝐞 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐢𝐭?

Një nga pyetjet më të rëndësishme që më del mua nga analiza e Said është: 𝐀 𝐞 𝐩𝐞𝐫𝐜𝐞𝐩𝐭𝐨𝐧 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐢 𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐞̈𝐧 𝐦𝐞̈ 𝐬𝐡𝐮𝐦𝐞̈ 𝐬𝐢 𝐋𝐢𝐧𝐝𝐣𝐞 𝐬𝐞𝐬𝐚 𝐬𝐢 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦?

Pavarësisht se Kosova (Faktori shqiptar) është një vend me shumicë myslimane, shqiptarët historikisht kanë qenë të orientuar edhe nga kultura evropiane.

Megjithatë, Perëndimi e ka paraqitur Kosovën si një vend «të paqëndrueshëm», duke e trajtuar atë me të njëjtën gjuhë paternaliste që përdoret për Lindjen e Mesme dhe Afrikën.

Edhe pas 25 vitesh nga çlirimi, Kosova vazhdon të mbetet nën kontrollin e mekanizmave ndërkombëtarë, duke dëshmuar se ajo nuk shihet ende si pjesë e plotë e Perëndimit, por si një «hapësirë në zhvillim» që ka nevojë për udhëzim të vazhdueshëm.

𝐊𝐨𝐧𝐬𝐞𝐤𝐮𝐞𝐧𝐭 𝐝𝐞𝐫𝐢 𝐧𝐞̈ 𝐩𝐢𝐤𝐞̈ 𝐭𝐞̈ 𝐟𝐮𝐧𝐝𝐢𝐭;

Duke përdorur librat e Said, mund të shohim se Kosova (pra kombi shqiptar) ka kaluar nga një kolonializëm i drejtpërdrejtë serb në një formë më «të butë» të kolonializmit ndërkombëtar. Perëndimi e ka vendosur Kosovën në një hapësirë të ndërmjetme: as plotësisht e lirë, as plotësisht e kolonizuar, por gjithmonë nën mbikëqyrje.

Pyetja që mbetet është: 𝑨 𝒅𝒐 𝒕𝒂 𝒍𝒆𝒋𝒐𝒋𝒆̈ 𝒏𝒅𝒐𝒏𝒋𝒆̈𝒉𝒆𝒓𝒆̈ 𝑷𝒆𝒓𝒆̈𝒏𝒅𝒊𝒎𝒊 𝑲𝒐𝒔𝒐𝒗𝒆̈𝒏 𝒕𝒆̈ 𝒋𝒆𝒕𝒆̈ 𝒗𝒆̈𝒓𝒕𝒆𝒕𝒆̈ 𝒆 𝑷𝒂𝒗𝒂𝒓𝒖𝒓, 𝒂𝒑𝒐 𝒅𝒐 𝒕𝒆̈ 𝒗𝒂𝒛𝒉𝒅𝒐𝒋𝒆̈ 𝒕𝒂 𝒔𝒉𝒐𝒉𝒆̈ 𝒂𝒕𝒆̈ 𝒔𝒊 𝒏𝒋𝒆̈ 𝑳𝒊𝒏𝒅𝒋𝒆 𝒕𝒆̈ 𝒗𝒐𝒄𝒌𝒆̈𝒍 𝒃𝒓𝒆𝒏𝒅𝒂 𝑬𝒗𝒓𝒐𝒑𝒆̈𝒔?

Agim Baçi/

Të udhëtosh nëpër rrëfimet e shkrimtarit Franc Kafka, me shumë gjasë do ndalosh në tregimin “Porta e ligjit”. Është një portë e caktuar që dikush të hyjë, por fshatari e shikon rojën tek ajo portë si pengesën më të madhe, pa guxuar kurrë të hedhë hapin e ta kalojë atë portë, edhe pse shkon dhe qëndron përpara tij. Ai duket sikur është i shqetësuar vetëm për pengesat që e presin më pas, pasi roja që e pret te porta e ligjit prezantohet thjesht një nëpunës i vogël.

Por fshatari nuk e bën hapin ta kalojë atë portë, deri sa vdekja i troket, ndërkohë që vetëm atëherë merr vesh se ajo portë ka qenë për të e se ai veç duhej të kishte guxuar ta kapërcente. Në fakt, porta duhej të ishte veç një pikënisje drejt së ardhmes për fshatarin, por ai nuk u nis kurrë; preferoi vetëm të qahej për fatin e keq.

Një portë e tillë është thjesht fabula e mrekullisë të së paparashikuarës, por çështja mbetet e përjetshme përballë asaj porte për shumë njerëz: a do të kemi ne guximin që ta bëjmë hapin drejt së ardhmes sonë, apo do të vijojmë të qëndrojmë në vendnumëro dhe duke u justifikuar se dikush nuk na lë të ecim, se ka pengesa të mëdha “pas portës”, që na shfaqet gjithnjë me një rojë që na del përpara.

Në kurriz të këtyre pyetjeve ne shtrihemi vetëm në shtratin e së tashmes, pa guxuar të ndërtojmë asnjë të ardhme. Kafka ka mundur të na japë përmes letërsisë së tij njeriun, që në emër të së tashmes, nga frika se do t’i shkasë nga duart jeta që ka, nga frika se më pas bota është me shumë pikëpyetje, bën gjithçka që e tashmja të mos ndryshojë – domethënë, që e ardhmja të mos përvijohet, por më shumë të flitet veç për befasitë dhe frikërat që mund të mbartë kalimi i asaj porte, por jo për mundësitë që shfaq ai kalim.

Një njeri i tillë, i dhënë pas idesë se duhet të ruajë të sotmen për shkak të frikës që ka për të ardhmen, mbetet peng i një rrugëtimi të vogël pa e kuptuar kurrë forcën e tij, pa e kuptuar se ai mundet të provojë dhe të ndërtojë të ardhmen e tij. Duke u përpjekur të ruajmë medoemos të tashmen në kurriz të asaj që duhet të guxojmë, ne përfundojmë jo vetëm si fshatari përballë pafuqisë së tij për të guxuar, por edhe si personazhi tjetër i Kafkës, Gregor Samsa, që i transformuar mbërthehet në pafuqinë e tij, teksa sheh mollën që i kalbet përpara syve.

Një njeri i tillë nuk ka fuqi ta kafshojë atë mollë e as nuk ka fuqi të rikthehet në përditshmërinë e tij, sepse e tashmja për të ka ndërtuar një mur të pakalueshëm drejt ëndrrës për të besuar, drejt asaj që duhet të guxojë për ta ndryshuar. Kafka në fakt na ka pikturuar fatin e njeriut që nuk guxon, fatin e njeriut që vishet me fanellën e refuzimit për të pranuar historinë dhe për të kërkuar fatin e tij, duke besuar se ka fuqinë për të sjellë ndryshim. Ai ka pikturuar njeriun që në emër të tashmes pranon pafundësisht kompromise, duke ndërtuar vdekjen e ngadalshme të ëndrrave të tij.

Njeriu i Franc Kafkës prej kohësh ka zbritur në shoqëritë e sotme, e pa dyshim edhe në shoqërinë shqiptare, duke qenë rob i çdo kompromisi që të mos i prishet e tashmja, që të mos i trazohet ajo që ka, pa pyetur kurrë se sa do të ishte i aftë të ndryshonte për veten apo për të tjerët.

Artan Nati/

Shumë shqiptarë ndeshen me konceptin e votimit për “më të voglën nga dy të këqijat”, kur vjen sezoni i zgjedhjeve. A është ndonjëherë e justifikuar të zgjedhësh një kandidat thjesht sepse ata janë opsioni “më pak i keq”, edhe nëse nuk përfaqësojnë bindjet tona? Përgjegjësia qytetare nuk ka të bëjë drejtpërdrejt me aktin e votimit, por thekson rëndësinë e mençurisë, aftësisë dalluese dhe pjesëmarrjes në shoqërinë ku jetojmë. Në një ambient politik si i joni, shpesh e gjejmë veten duke zgjedhur midis opsioneve të papërsosura, jo vetëm në votime, por në shumë fusha të jetës.

Pra, si duhet t’i qasemi kësaj dileme si qytetarë? A duhet të abstenojmë nga votimi nëse nuk mund të mbështesim plotësisht një kandidat, apo është më mirë të votojmë për atë, politikat e të cilit janë e keqja më e vogël, edhe nëse ato nuk janë afër vlerave tona? Çfarë parimesh përdorni kur vendosni se si të votoni?

A jeni ndjerë ndonjëherë keq, të detyruar të zgjidhni vetëm midis dy fatkeqësive? Keni ndjerë se do të preferonit të goditeshit në fytyrë sesa me një thikë në stomak?

A preferoni të keqen më të vogël mbi atë më të madhen? Të gjithë kemi qenë fajtorë për zgjedhjen e një të keqeje “më të vogël” të përcaktuar në mënyrë arbitrare, një e keqe që është më e vogël për ne, ndoshta, por jo për të tjerët.

Unë them ‘fajtor’ sepse ne nuk jemi kurrë të pafajshëm për zgjedhjen e ndonjë niveli të së keqes, pavarësisht nga justifikimet tona se kemi të drejtë. Përveç kësaj, e keqja më e vogël nënkupton një të pavërtetë dhe ka gjithmonë një zgjedhje të tretë, dhe të katërt. Përtej kësaj mundësie të vetëm dy zgjedhjeve, qëndrojnë zgjedhje të tjera si ato parimore, që ne jemi shumë frikacakë dhe të dobët për t’i marrë në konsideratë. Edhe moszgjedhja është një zgjedhje e vlefshme. Edhe zgjedhja e të dyja opsioneve mund të jetë një alternativë. Megjithatë, ne zgjedhim të keqen më të përshtatshme sepse na përshtatet ta konsiderojmë të keqen “më të vogël”, duke mos ndalur asnjëherë për të pyetur veten “më e vogël për kë?” Dhe kjo nënkupton që ne u besojmë kapaciteteve tona mendore mjaftueshëm për të dalluar me saktësi se cila nga dy të këqijat është në të vërtetë më e vogël dhe sipas standardit të kujt.

Problemi me zgjedhjen e të keqes më të vogël është se ne humbasim kuptimin e asaj që është e mirë. Ne harrojmë se e keqja më e vogël është ende e keqe (duke supozuar se është me të vërtetë e keqja më e vogël e mundshme që mund të zgjedhim). Nëse ndihemi të justifikuar moralisht për zgjedhjen e një të keqeje, edhe pse më të vogël, ne korruptohemi moralisht, pasi ngatërrojmë të keqen më të vogël me të mirën.

Historia e demokracisë në vendin tonë fillon me zgjedhjen e të keqes më të vogël. Intelektualët shqiptarë, përfaqësuesit e klasave të përmbysura dhe për më tepër të burgosurit politikë, zgjodhën të keqen më të vogël dhe iu bashkuan disa partive të djathta (por vetëm në emër të tilla). Deri këtu gjithçka duket mirë, por në fakt në krye të saj ishin ish- komunistët dhe sigurimsat të emëruar nga ish byroja politike. të shndërruar në ëngjëj brenda natës (edhe djalli ishte ëngjëll, por i rënë nga qielli). Përkrahësit e ‘të keqes më të vogël’ këmbëngulin që, nëse vazhdoni të zgjidhni më të voglën nga të dyja, do të vazhdoni të minimizoni të keqen dhe me kalimin e kohës, do ta bëni të keqen të zhduket. Megjithatë, e kundërta ndodhi. E keqja paraqitet si “më e vogël” kur të kërcënon me një “të keqe më të madhe”. Mënyra si rrodhën ngjarjet pas krijimit të këtyre partive, tregojnë se ato u spastruan nga kundështarët, të persekutuarit politik u përçane, biles u akuzuan si spiunë. Disa prej tyre, që njiheshin në publik si antikomunistë, u larguan si ambasadorë apo iu dhanë poste të rëndësishme si edhe përfitime të tjera. Pranimi i keqes më të vogël solli të keqen më të madhe, duke shndërruar të djathtën shqiptare në pronë të nje rrethi të ngushtë njerëzish, duke i hequr shpirtin krijues të ëndërruar nga proponentët e “të keqes më të vogël”. E keqja triumfon kur ne refuzojmë të zgjedhim midis dyzimit të rremë të të këqijave “më të mëdha” dhe “më të vogla”. Të mos zgjedhësh asnjë të keqe është një opsion i tretë i zbatueshëm, por kërkon sakrifica që shumica nuk janë të gatshëm të bëjnë. Këta demokratë të vërtetë kishin opsionin që mund të mos zgjidhnin asnjë të keqe. Thjesht duhet të pranojnë se ishin shumë të verbër dhe frikacakë. E keqja më e vogël nuk është e mirë; është thjesht e keqja më e përshtatshme. Në fakt ata kishin mundësi të krijonin partinë e tyre si opsion i tretë, ndonëse me shumë sakrifica. Ndoshta akti më patriotik do të ishte të pranonin se zgjedhja e të keqes më të vogël është e keqja më e madhe, duke hapur kështu rrugën e demokratizimit të vendit në situata si kjo e sotmja. Pasoja e kësaj zgjedhje është e qartë: një pushtet i korruptuar i të majtës dhe një e djathtë inegzistente.

Sot Shqipëria dhe shqiptarët ndodhen para një dileme të ngjashme me atë të viteve 90, të cilën e dimë fare mirë si përfundoi. Zgjedhjet e 11 majit të këtij viti do të jenë një provë e madhe për maturimin e shoqërisë sonë, e cila do të jetë vendimtare për të ardhmen e kombit. Shumë nga intelektualët dhe njerëzit e penës në Shqipëri dhe jashtë saj janë të mendimit se ne duhet të zgjedhim të keqen më të vogël.

Mendoj se më tragjik është fakti se disa nga të burgosurit e mendimit dhe shkrimtarë të njohur tashmë kanë mbetur peng i të kaluarës, duke e parë botën në të mirë dhe të keqe, ose në rastin konkret në të keqe të madhe dhe të keqe të vogël. Mendoj se ne duhet të mendojmë përtej të mirës dhe të keqes, sepse duke zgjedhur të keqen më të vogël, pikërisht pa dashje këta njerëz u bënë pjesë e të keqes së madhe. Ata u bënë pjesë e tragjedive si ajo e 97- tës, apo anëtarësimit në konferncën islamike dhe më tej në marrëveshjet e turpshme PS e PD në kurriz të forcave progresiste. Unë mendoj se votimi për më të voglën nga dy të këqijat në të vërtetë çon gjithmonë në më shumë të këqija. Pra, ju ose votoni për “Satanin” ose “Djallin”, dhe ju prekni ferrin me njërën apo tjetrën zgjedhje. Nuk mund të jesh në rrugën e Zotit duke mbajtur dorën e djallit.

Nuk dua të them se njera parti është më e keqe se tjetra, apo cila është e keqja më e vogël. Thjesht mendoj se polarizimi i sistemit dypartiak në këtë vend na ka bindur se këta janë kandidatët për të cilët duhet të votojmë. Ata nuk janë të vetmit, ata janë njeri më i keq se tjetri.

Nuk duhet të japim votën për kandidatët që nuk po i përmbushin premtimet e tyre. Mos votoni për ta! Kemi dëgjuar boll argumente për të keqen më të vogël dhe se si duhet të votojmë për të. Kjo është ajo që dy partitë e mëdha duan që ne të mendonjmë. Ata duan që ne të ndiheni të detyruar të votojmë vetëm për ta, dhe ata zihen se kush është e keqja më e vogël. Kësaj rradhe ne kemi opsione të treta dhe nuk duhet të mbetemi peng e të keqes më të vogël.

Unë nuk dua të votoj për njërën palë vetëm sepse e urrej palën tjetër dhe anasjelltas. Mënyra se si do t’i qasemi këtyre zgjedhjeve të ardhshme varet nga ne, por ne nuk mund të vazhdojmë t’i lejojmë politikanët të na zënë në kurth që të votojmë për ta duke folur për një “të keqe më të vogël”. Duke ecur përpara, ne duhet të kërkojmë më shumë nga njerëzit që zgjedhim dhe të mos i lejojmë ata të na frikësojnë që të votojmë për ta. Para se të vendosim të votojmë duhet të mendojmë nëse vërtetë jemi të detyruar të vendosim nëse duam që kryeministri i ardhshëm do të jëtë i korruptuari me një kravatë të kuqe apo blu.

Të jetosh është të zgjedhësh. Por për të zgjedhur mirë, duhet të dish se kush je dhe çfarë përfaqëson, dhe jo të zgjedhësh se kush është më i keq satani apo djalli.

Kosta Nake/

Ndoshta është rasti i vetëm në historinë e letrave shqipe të tranzicionit që një roman të ribotohet edhe katër herë të tjera. Dy breza të shoqërisë shqiptare që navigojnë tri botë të ndryshme me konvejerin e kohës: Tiranë – Paris – Pekin. Një zbulim i raporteve afektive dhe shpërthimeve seksuale të moshës më të bukur si shtresëzim indiferent ndaj një epoke me konflikte të mëdha politike. Një zhbirim mjeshtëror i jetës familjare që, duke u bërë pre e ngarkesave politike, shpërbëhet dhe i çon individët në gjendje haluçinative. Një kompozicion i jashtëzakonshëm me një labirinth mjedisesh dhe karakteresh që të fton për t’iu rikthyer edhe një herë udhëtimit nëpër të.

Duke përkthyer diçka nga proza e shkurtër ruse, më është krijuar përshtypja që letërsia shqiptare e pesëdhjetë viteve të fundit, duke u angazhuar thekshëm politikisht, ka pakësuar frikshëm natyrën që e zbut bishën e fshehur brenda shpirtit njerëzor, shqiptarët janë bërë më luftarakë dhe më pak miqësorë; duke lexuar “Dragoin e fildishtë” mendoj se në tranzicion është krijuar një trend për viktimizimin e shoqërisë nën diktaturën komuniste, por nuk është hedhur dritë sa duhet për atë që po ndodh në sistemin e ri me largimin eksodik të shqiptarëve dhe me ftohjen akulluese ndaj jetës së fshatit dhe punëve bujqësore.

Një dashuri e pamundur dhe dragoi i fildishtë

Ndryshe nga romanet bashkëkohës të “Dragoit të fildishtë” të cilët e kanë politikën të ekspozuar pa kursim në shitoret e tyre, Fatos Kongoli ka zgjedhur në këndvështrim të veçantë duke vendosur në vitrinë fatin e individit që, edhe pse është i kushtëzuar nga politika, ka hapësirën e vet të mjaftueshme për ta jetuar jetën sipas ëndrrave, dëshirave, energjive të moshës në një sfidë të përhershme me rrethanat. Ja pse linja e dashurisë mes studentit shqiptar Genc Skampa dhe kinezes së bukur Çao Sui Lin përbën një fill magjepsës në rrjetin e ndërlikuar të strukturës së veprës duke sjellë simotrën e vet në historitë e nëpërkëmbura të dashurisë mes studentëve shqiptarë të viteve ’50 e ’60 që shkonin për studime të larta në vendet e ish-kampit socialist dhe vajzave vendase. Fillon si gjueti prostitutash dhe përfundon si dramë e dhimbshme. Fillon si dashuri me shikim të parë dhe përfundon me një përjetim të thellë e të bukur që as largësia e madhe nuk i mbyll dot të gjitha rrugët, as koha e pamëshirshme nuk e fshin dot siç bën deti me gjurmët në rërën e bregut.

Takimi rastësor i dy të rinjve ndodhi në magazinën Bai Huo Ta Lou në Pekin ku ishte statueta e një dragoi të gdhendur në fildish. Genci shkon për prostituta dhe dikujt pranë tij i bie të fiktit nga uria. Njerëzit mblidhen dhe atë që ndodhi e shpjegon një kineze e bukur që flet rusisht. Krijohet një shoqërim idesh që vazhdon deri në fund të veprës: statueta e dragoit – fytyra e bukur e kinezes – skena e të uriturit. Dragoi ia prish gjumin studentit shqiptar: “Je Kina, iu hakërreva me inat… Enigmatike, kurnace, e pistë. Ti s’më lejon të afrohem, të prek fildishin e ftohtë të zhguallit tënd. Lëviz, ulëri, godite me bisht xhamin e vitrinës, thyeje. Atëherë këtu do të shfaqet një vajzë, si shenjë e dorës së zgjatur të miqësisë sate.” (f.140) Dukej sikur dragoi ruante një të fshehtë dhe duhej t’ia shpjegonte Gencit pse ndodhej në atë vend, të padepërtueshëm si zhgualli i tij, me një enigmë të frikshme te sytë e tij. (f.146) Genci priste që dragoi që i kishte shkuar mysafir në dhomë si një pikturë, “…t’ia jepte pallmës. Si të pëlliste, të teshtinte. E si të teshtinte, përmes shtëllungave të flakëve të shfrynte mbi tryezë vajzën e bukur.” (f.148) Dragoi i shfaqet si mirazh kur katër studentë lundrojnë me varkë në liqen: “Ujërat e liqenit u rrudhën, rrudhat lëvizën, u kthyen në valë, valët rrahën ajrin, dielli u zu e përmes reve u shfaq në fluturim dragoi i fildishtë.” (f.153) Genci rri në një dhomë me një student kinez dhe rastësia bën që në Pekinin pa anë e fund ajo të jetë kushërira e Fengut, madje të shkojë për vizitë në shtëpinë e tyre. Sui Lini kishte qenë disa vite në Moskë, kishte dhe një emër të dytë, Raisa, prandaj Genci e kishte dëgjuar të fliste rusisht në takimin e parë rastësor. Njohja merr një shtysë të fuqishme nga kërkesa e kushëririt Vang Mei që tingëllon si amanet: “Shpëtoje Lui Sinin…Është vajzë shumë e mirë. Dhe shumë e bukur, shpëtoje, pra largoje nga ky vend.” (f. 294) Dragoi i shfaqet sërish në ëndërr Gencit, por këtë herë aspak me pamje të frikshme, sepse tashmë ai takohet hera-herës me Sui Linin. Takimet selitin një dashuri etalon dhe autori vendos një paralelizëm të jashtëzakonshëm mes Aleksandrit të Madh dhe Roksanës nga njëra anë, Gencit dhe Sui Linit nga ana tjetër. Po luftëtari i gjakut tonë të stërlashtë dhe pushtuesi i hapësirave perandorake vritet tepër i ri, kurse Gencit ia vranë dashurinë duke mos e lejuar të kthehet më në Pekin, sepse punonjësit e ambasadës kishin informatorët e tyre për studentët që “dilnin nga udha e Zotit.”

Tridhjetë vite më vonë ka një përpjekje të Gencit për ta gjetur Lui Sinin. Në anën tjetër të botës edhe ajo kishte parë një ëndërr me pulëbardhë para se të arrinte letra e Gencit. Por kjo është një dashuri e prerë dhunshëm për të mos u bashkuar më dhe ajo i shkruan: “Do të ndihem e lumtur po të më harrosh. Atëherë një pulëbardhë do të vijë përsëri të trokasë me sqep në dritaren time. Të më sjellë kujtimin tënd që e kam brenda meje.” (f.105)

Portrete vajzash

Rinia fillon me pubertitein, lulëzon me flirtet dhe dashurinë dhe arrin zenitin me aktin seksual. Bota e adoleshentëve pëson një transformim të madh dhe krijohet një dualitet i heshtur mes nevojave për arsimim dhe dukurive hormonale me sferën e fshehtë të imazheve dhe përfytyrimeve që fokusohen te seksi. Kuadri etik i shoqërisë orientohet drejt dashurisë romantike dhe krijon rrethin e tabuve që e konsideron imoral kontaktin seksual paramaretsor. Nevojat për çlirim seksual vijnë përpara mundësive për punësim dhe për të krijuar familje dhe kjo vjen për të gjithë brezin e ri në botë. Ja pse jeta e studentëve të huaj në Pekin nuk është një garë se kush do të jetë më i miri i kursit, por një kahje e mbërthyer fort drejt dëfrimit me mbrëmje vallëzimi, sport dhe gjueti vajzash.

Ka një histori dashurie paralele të një studenteje shqiptare, Nirvanës, me studentin polak Tomas Oshlovski që përfundon tragjikisht, sepse Nirvanën e dëbojnë të kthehet në Shqipëri, kurse Tomasi përfundon me vetëvrasje. “Nirvana ishte një rubin i ndritshëm.” (f. 89) “Humbja ime e parë quhet Nirvana.” (f. 107) “Ajo gjithmonë kishte qenë më e bukura. Nirvana ishte për mua një tempull i shenjtë, e pacënueshme, si një krijesë prej ajri, nuk arrija të përfytyroja se një ditë do të gjendej dikush që të guxonte të prishte qetësinë e hapësirave të virgjra të këtij tempulli.” (f.118) Ja pse fëmijën e parë e Genci e quajti Nirvana.

Jasmin nga Zanzibari, që e thërrisnin Xhesi, ishte një tjetër yll në qiellin e dashurive studentore: rreth 20 vjeçe, me sy të zinj, buzë të trasha, gjinj të mëdhenj, me lëkurë të hollë e të lëmuar me ngjyrë kafe të errët, e hollë, me flokë të shkurtër. Edhe ajo kthehet në atdhe para kohe për t’u martuar dhe përfundoi e therur.

Mes bukurosheve është dhe mulatja kubane Mercedes, me flokë të dendur të lëshuar, lëkurë ngjyrë çokollate, me buzë të trasha dhe sy të gjelbër, bombë seksi e vërtetë.

Familje të rrënuara nga politika

Për shqiptarët familja ende vazhdon të mbetet në bërthamën e përsiatjeve për të zbuluar oazin e lumturisë dhe bashkimin e forcave për t’i dhënë kuptim jetës. Paralelisht me këto përpjekje tërmete të fuqishëm e tronditin atë deri në themele. Kantautori amerikan Scott Weiland mendon se problemet që lindin duhet të mbeten brenda familjes. Të tjerë mendojnë se pas stuhisë do të ndriçojë dielli, por nuk ndodh kështu kur shkatërrimi i familjes vjen nga goditjet që merr nga jashtë. Fatos Kongoli shkruan: “Kjo jetë është një varg vogëlsirash banale që po nuk iu ruajte ta bëjnë ekzistencën skëterrë.” (f. 20)

Eva shqiptare është ajo që zuri vendin e Lui Sinit e cila mbeti në Pekin e gjunjëzuar para fatit të vet, po është sërish politika që e rrënon familjen e re. Pastrimi i radhëve të drejtuesve të lartë për shkak të zbulimit të grupeve armiqësore prek edhe babain e Gencit, në shtëpinë e të cilit më parë vinte një çift ministror. Ministri përfundoi i pushkatuar duke qenë i lidhur me tel me gjemba me dy të tjerë, kurse e shoqja u hodh nga pallati dhe u vetëvra duke e konsideruar e çmendur. Babai i Gencit, për shkak të lidhjeve me ish-ministrin, mbetet i papunë dhe Eva, për të shpëtuar dy fëmijët e vet nga nxirosja e biografisë, zgjodhi copëzimin e familjes në mënyrë të njëanshme, më pas kërkon divorc me mirëkuptim. Romani fillon trembëdhjetë vite pas ndarjes, pikërisht me pritjen e Gencit për të takuar të birin, Florin. Flori është rritur dhe ka ardhur në një moshë që të lërë takime me vajzat. Udhëheqësi budist Dalai Lama thotë se mënyra më e mirë për të zgjidhur çdo problem në botën njerëzore për të gjitha palët është të ulen dhe të bisedojnë.

Një fat të ngjashëm ka Rita, që pasi humbi virgjërinë, bëri një martesë të dështuar, i shoqi e braktisi dhe iku në Amerikë. Genci më kot është në mëdyshje të martohet me Ritën apo të shkojë në takim ripajtimi me Evën, sepse Rita nuk do të eksperimentojë më. Jeta seksuale e tij është e pasur, por jo vetëm nuk është i lumtur, por vetë konkudon: “Ndihem një karkasë boshe, i ngacmuar nga një shpirt në arrati.” (f. 312) Sikur të mos mjaftonte kjo, kalon një gjyq epistolar nga dikush që mbetet anonim deri në fund dhe që tregon se ka qenë i survejuar dhe anonimi i ngre një akuzë morale: “Je përpjekur ta marrësh veten gjithmonë me të mirë, në kompromise pa fund, s’ke mundur të bashkosh në një jetët e tua të ndara, jetë të fshehura, jetë të pakryera, të nisura e të mbetura rrugëve, të përpira prej tyre.” (f. 216)

Shqipëria e tranzicionit trashëgoi nga sistemi diktatorial plagë të rënda dhe shoqëria e sotme është vënë herë pas here para nevojës dhe mëdyshjes për pajtim kombëtar dhe, sigurisht, dora e parë e zgjatur është ajo e dhunuesve dhe përdhunuesve. Kjo në këtë roman është sjellë artistikisht me ftesat që dërgon Genci për një takim pajtimi në një përvjetor të caktuar, madje ftesat ua dërgon edhe atyre që kanë vdekur. Dy përgjigje refuzuese janë shumë domethënëse: E para është e ish-ministrit të pushkatuar të cilit duhej t’i dërgoheshin tri ftesa sepse gjatë ekzekutimit e kishin lidhur me tel me gjemba së bashku me dy të tjerë. Kjo ftesë bën të hidhet dritë edhe për vetëvrasjen e gruas së bukur të ish-ministrit, jo se ishte e çmendur por sepse vepronte “rregulli klasik i kohërave të barbarisë: u prisnin kokën meshkujve dhe përdhunonin gratë”. (f. 199) Kurse refuzuesi i dytë përgjigjet: “Këtu ku jemi kallur, s’pyesim se ç’bëhet atje sipër, në botën tuaj çmendurisht të poshtër dhe poshtërisht të çmendur.” (f.197)

Gjithsesi mesazhi i autorit përcillet qartë nga letra e bijës Nirvana drejtuar babi Gencit: “Nuk është koha të kërkojmë fajtorët, t’u bëjmë gjyqin. Jemi ende në këtë botë. Të izoluar nga njëri-tjetri. Me mërira, inate dhe dëshira hakmarrëse. Mami, në krizën e panikut, të braktisi për një arsye të vetme, shpëtimin tim dhe të Florit. Të gjithë duhet të bëjmë diçka. Është e tmerrshme të rrimë kështu si muhaxhirë në dyert e botës. Ka një rrugëdalje. Atë e keni në dorë ju të dy, ti dhe mami. Bëni diçka për ne, na shpëtoni.” (f. 176-177)

Politika me Lindje

Mjedisi shqiptar ka qenë dhe vazhdon të jetë i mbytur nga politika, nën diktaturë nga një angazhim i kërkuar dhe i detyruar, në tranzicion nga mendësia që ka nevojë më shumë se gjysmë shekulli që të shkarkohet nga barra e së kaluarës. Prandaj autori nuk i kursen gjembat e groteskut kur i duhet të kalojë përmes korridoreve politikë.

Për shqiptarët: “Ky vendi ynë fatzi duket është mallkuar për të ngrënë e grirë njerëzit e vet.” (f. 194) “Përse jemi kaq hajvanë ne shqiptarët me miqësitë që lidhim?” (f. 262)

Për Shqipërinë e sotme: “Po të futeshe atje duhej të merrje zemrën në dorë. Të përballeshe me jetën dhe vdekjen, Far West-in e madh shqiptar plot aventurierë e kontrabandistë, kriminelë e prostituta… Atje manipulohej e ardhmja në një bixhoz matrapazësh politikë.” (f. 213 – 214)

Për miqësinë e përjetshme shqiptaro-kineze: “Nëse dikush lëshonte një pordhë në Pekin, ajo merrej vesh në Tiranë dhe anasjelltas.” (f.128)

(Romani “Dragoi i fildishtë”, botimi V, Toena, 2018)