Gjon F. Ivezaj/

Naimi lindi në Frashër më 13 maj 1846. Pas mbarimit të gjimnazit “Zosimea” të Janinës në vitin 1870, jetoi dhjetë vjet në Shqipëri, herë me pushime shëndetësore, herë si nëpunës finance në Janinë, Sarandë dhe Berat. Megjithë gjendjen e keqe shëndetësore, gjatë viteve të krizës lindore Naimi mori pjesë në veprimtarinë patriotike shqiptare; Më 1878 u bë anëtar i Komitetit të Stambollit dhe më 1879 i Shoqërisë së Letrave Shqipe. Por Naimi filloi të zhvillojë veprimtarinë e tij të gjerë patriotike në vitin 1882, kur u vendos në Stamboll pikërisht gjatë valës së reaksionit turk. Këtë veprimtari e vazhdoi deri në vdekje, më 20 tetor 1900. Naim Frashëri u bë i njohur si poet në vitin 1882, me poezinë e tij patriotike “Shqipëria”, të cilën Shoqëria e Stambollit ua shpërndau të riprodhuar për patriotët shqiptarë. Dëshira për lirinë e Shqipërisë dhe urrejtja ndaj sundimtarit turk, e shprehur me një forcë të re poetike, u la mbresa të thella te atdhetarët.

Shkrimet e para shqipe, që u botuan në faqet e revistave “Drita” dhe “Dituria” (1884-1885), si dhe katër nga gjashtë tekstet e përgatitura prej tij, që u botuan në vitin 1886 nga Shoqëria e Bukureshtit, ishin shkrime në prozë dhe poezi me karakter edukativ. Dy të tjera ishin vepra poetike të një rëndësie të veçantë. Në një, në greqisht. “O alithis pothostom Sqipetaron” (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve), ai prezantoi para opinionit publik grek kërkesat e lëvizjes kombëtare shqiptare dhe njëkohësisht hidhte idenë e vëllazërimit e të bashkëpunimit midis dy popujve, Në tjetrën në poemën lirike patriotike, Bagëti e Bujqësia”, të shkruar me frymëzim poetik, me një gjuhë të ëmbël pa shembull deri atëhere, Naimi i këndonte me një frymë romantike Shqipërisë, bukurive të saj natyrore, jetës dhe punës së bujqve dhe barinjve shqiptarë, mallit për vendlindjen e tij dhe krenarisë që ndjente si bir i këtij atdheu të bukur. Qëllimi i poemës ishte të zgjonte në bashkatdhetarët dashurinë për Atdheun dhe ndjenjën e vëllazërimit midis tyre. Naimi është nga poetët e parë që i këndoi si luftëtar kombëtar atdheut dhe popullit të tij. Në ditët e errëta të sundimit turk,Bagëti e Bujqësia” u bë vepra më popullore në Shqipëri. Edhe tekstet ngushtësisht shkollore ndryshonin në një masë të theksuar nga letërsia e mëparshme mësimore.

Tekstet shkollore të Naimit ashtu si ato të Sami Frashërit, Pashko Vasës, Jani Vretos, kishin përmbajtje patriotike. “Historia e Shqipërisë” e Naimit e destinuar për klasat e treta të shkollave fillore, kishte qëllim t’u jepte nxënësve jo vetëm njohuritë fillestare mbi Shqipërinë, por edhe t’u ngjallte dashurinë për atdheun. Veç kësaj, ndryshe nga tekstet e shkollave turqisht e greqisht të komuniteteve fetare të vendit, të cilat i përshkonte botëkuptimi klerikal dogmatik, tekstet mësimore të Naimit ashtu si ato të rilindasve të tjerë i karakterizonte fryma laike e iluministe. Në përinjet kësaj letërsie shkollore bëhej gjithashtu përpjekja me sukses për të hedhur bazat e një gjuhe letrare të përbashkët. Se bashku me Kostandin Kristoforidhin dhe Sami Frashërin, lëvrues të kësaj pune të madhe, edhe Naimi e pastroi gjuhën letraes nga fjalët e huaja të panevojshme, sidomos duke u bërë një luftë të vendosur fjalëve turke e greke, që kishin depërtuar në gjuhën e përditshme, të cilat u zëvendësuan ose me fjalët që ruheshin në thesarin e gjuhës popullore ose me anë neologjizmash, shumica e të cilave, brenda pak vjetëve, u bënë pasuri e gjuhës sonë letrare. Në veprat e tij shkollore, sado modeste nga përmbajtja, Naimi shquhej për gjuhën e tij të pastër dhe stilin e rrjedhshëm. Krahas shkrimeve me karakter thjeshtë mësimor, në vitet e mëvonshme Naimi i dha letërsisë shqipe vepra artistike, me fry më patriotike, të cilat në krahasim me letërsinë e mëparshme shënuan një kthesë rrënjësore në fushën e lëvizjes kulturale shqiptare. Nga këto fituan admirimin e veçantë të bashkatdhetarëve përmbledhja e një tufe vjershash lirike me titull, Lulet e verës” (1890) dhe poema epike „Historie Skënderbeut” (1898), që është një historie vjershëruar e heroit tonë kombëtar.

Në “Lulet e verës” poeti i këndon me theks patriotik atdheut, u ngre hymn gjuhës dhe shkollës amtare, dënon pa mëshirë tradhëtarët dhe bën thirrje për bashkimin e shqiptarëve. Edhe në “Historinë e Skënderbeut” ai bën vazhdimisht aluzion për bashkimin e popullit shqiptar kundër sunduesve turq, ashtu si në kohën e Skënderbeut. Me vjershat e tij të zjarrta patriotike, Naim Frashëri fitoi simpatinë dhe respektin e bashkatdhetarëve, të cilët e quajtën apostull të shqiptarizmit”, „bilbil të gjuhës shqipe” dhe e njohën njëzëri si poetin kombëtar të rilindjes shqiptare. Në fushën e mendimit politik e shoqëror Naim Frashëri ish te një demokrat përparimtar. Ashtu si edhe rilindasit e tjerë, ai e urrente regjimin feudal dhe absolutist, ishte përkrahës i regjimit demokratik sipas shembullit të demokracive borgjeze më të përparuara të kohës.

Naimi ka shprehur më se një herë simpati për revolucionet borgjeze dhe në mënyrë të veçantë për revolucionin borgjez të Francës të vitit 1789. Në shkrimet dhe poezitë e Naimit ngrihet vazhdimisht zëri për barazinë e njerëzve, për luftën kundër varfërisë, për emancipimin e gruas per mondernizimin e jetës shoqërore në frymën e ideve politike, borgjeze. Naimi ishte armik i papajtueshëm i absolutizmit dhe anonte nga regjimi republikan. Armik i sundimtarit turk, Naimi u bë armik edhe i dogmës fetare islamike, që ishte dogma zyrtare e shtetit otoman. Pik transition transition nisje e botëkuptimit të tij filozofik e shoqëror u bë nevoja për të çliruar ndërgjegjen e bashkatdhetarëve të vet nga misticizmi islamik dhe nga fanatizmi fetar, që nxiteshin nga sundimtari turk, dhe për të ndriçuar mendjen e brezit të ri shqiptar me njohuri shkencore. Por dogmen islamike,nenkuptohet edhe kristiane, ai nuk e luftoi nga pozita materialiste, gjë që nuk përputjej me kushtet e ambijentit gjysmëfedual e fetarë të shqipërise ne shekullin XIX,por nga pozita idealist. Naim Frashëri përpunoi një botë kuptim në esencën panteist. Megjithëse ushqente simpati një teorinë e Darvinit dhe për për mendimet e materialistëve frengj të shek. XVIII, Naimi pranonte ekzistencën e një zoti që ka krijuar botën materiale. Por zoti nuk ishte një qënie e mbinatyrshme, transhedente, por një qënie imanente. Ky zot është i shkrirë në natyrë dhe është bërë një me të; ai është, tërësia e sendeve, ai gjendet edhe te vetë njeriu. Përpjekjet e Naim Frashërit për ta parë perëndinë kudo e në çdo send, të shpien ta shohësh perëndinë si një materie të hyjnizuar; për më tepër, ato e bëjnë nje rinë të mos e shohë zotin asgjëkundi. Me këto pikëpamje Naimi donte të thoshte se zoti nuk duhej parë në qiell, por në tokë; si rrjedhim, sulltani apo patriku nuk duheshin parë si mëkëmbës të zotit, se rrugët e komunikimit me „zotin” shqiptarët nuk duhej t’i kërkonin në Stamboll, por në malet, gërxhet, pyjet, liqenet dhe lumenjtë e Shqipërisë. Koncepti panteist i botës nuk e pengoi, përkundrazi, e ndihmoi Naimin të përqafonte të dhënat e Shkencave natyrore mbi përbërjen e gjithësisë, mbi origjinën e botës dhe mbi evolucionin e njeriut. Në këtë vështrim panteizmi i Naimit ishte në Shqipëri në shek. XIX një nga rrymat e për paruara të mendimit filozofik, megjithatë diçka më prapa nga pikëpamja filozofike të vëllajt të tij, Sami Frashërit. Mendimet Naimit sherozofike të vëllait të kaluar drejt materializmit por ky hap shërbenin si hap për të kalusolli në historinë e mendimit filozofike vertetë nuk keqkuptim origjinal të panteizmit,

të kombinuar me ide shkencore.

Meritë e madhe e tij është se ai besonte në forcën dhe sovranitetin e arësyes njerëzore. Idetë e tij ky iluminist i shquar që jetoi në ambientin e obskurantizmit turk, ia nënshtroi një qëllimi të lartë: çlirimit të atdheut të robëruar. Në formimin e këtyre pikëpamjeve filozofike ushtroi padyshim influencë edhe doktrina e bektashizmit, që po përhapej në Shqipëri me shpejtësi gjatë shek. XIX, anëtarë të të cilit qenë bërë edhe prindërit e tij. Naimi qëndroi në radhët e këtij sekti mjaft liberal edhe për faktin se bektashinjtë në kohën e tij ishin në luftë të hapur dhe të ashpër kundër halifatit otoman, kundër dogmatizmit të tij dhe kundër politikës shtypëse nacionale të Turqisë. Megjithatë, duke qëndruar në radhët e bektashinjve, Naim Frashëri futi në doktrinën e tyre pikëpamjet e tij përparimtare dhe frymën luftarake patriotike. Bektashizmi i përpunuar nga Naimi është diçka e re. Në veprëzën e tij „Fletore e Bektashinjët” ai shkruante ndër të tjera:,,Bektashinjtë jo vetëm në mes të tyre, po edhe me gjithë njerëzinë janë vëllezër’ e shpirt. Duanë si shpirtin e tyre dhe të tjerëtë musliman’e të krishterë dhe shkojnë mir’e bukurë me gjithë njerëzinë. Po më shumë duanë Mëmëdhenë dhe mëmëdhetarëtë, që kjo është m’e mirë nga gjithë të miratë”.

Foto: wikipedia.org

Arian Galdini/

Baza historike, ideologjike dhe filozofike e tij…

Neoshqiptarizmi është një doktrinë dhe platformë ideologjike që buron nga mendimi dhe veprimi më i ndritur i shqiptarëve në shekullin XIX dhe XX, por që e rishfaq veten si një domosdosh mëri historike, shpirtërore dhe politike për shqiptarët e shekullit XXI.

Kjo doktrinë nuk është thjesht një rikthim në vlerat e Rilindjes së fund shekullit XIX dhe fillim Shekullit XX, por një rinisje intelektuale dhe kombëtare që kërkon të përkthejë aspiratat e shqiptarizmit të asaj epoke në një mjet vizionar për të sotmen dhe të nesërmen.

Neoshqiptarizmi mishëron identitetin kombëtar, krenarinë kulturore, dhe përparimin, duke u mbështetur në një traditë të pasur mendimi filozofik, politik dhe letrar shqiptar.

Në zemër të kësaj doktrine qëndron bindja se një komb që nuk njeh rrënjët e veta është një komb i destinuar të humbasë në vorbullën e globalizmit dhe të zhbëhet, tjetërsohet apo mbetet i zbehur e i papeshë si subjekt historik. Siç shkruante Sami Frashëri në Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet: “Një popull që nuk njeh veten e tij, nuk mund të ecë përpara; ai shkon drejt shuarjes.”

Baza historike e Neoshqiptarizmit

Neoshqiptarizmi nuk është një koncept që lind nga vakumi, por është rezultat i një trashëgimie të thellë mendimi dhe veprimi që u kultivua nga brezi i Rilindjes Kombëtare dhe që u zhvillua më tej nga mendimtarët e shekullit XX. Që nga Rilindësit e parë e deri te filozofët dhe mendimtarët e pas Luftës së Dytë Botërore, mendimi shqiptar ka krijuar një pasuri të jashtëzakonshme idesh, që sot përbëjnë bazamentin e Neoshqiptarizmit.

Gjergj Kastrioti Skënderbeu si Babai i Shqiptarizmit!

Askush nuk e vë dot më në diskutim se Gjergj Kastriot Skënderbeu është figura më qendrore e historisë shqiptare, heroi kombëtar i cili simbolizon jo vetëm rezistencën ndaj pushtuesve osmanë, por edhe krijimin e një identiteti kombëtar që ka frymëzuar shqiptarët ndër shekuj. Që nga Rilindja Kombëtare dhe deri në ditët e sotme, figura e Skënderbeut ka qenë burim i pashtershëm frymëzimi për të gjitha lëvizjet shqiptare, duke përfshirë edhe Neoshqiptarizmin, si një doktrinë moderne që kërkon të ripërtërijë kombin shqiptar në bazë të vlerave historike dhe vizioneve të ndritura për të ardhmen. Gjergj Kastrioti, përmes rezistencës së tij të pashembullt kundër Perandorisë Osmane, ndërtoi një ndërgjegje kombëtare që tejkaloi dallimet lokale dhe krahinore të shqiptarëve.

Siç shkruan Fan Noli në librin e tij të famshëm Historia e Skënderbeut (1947), Skënderbeu nuk ishte thjesht një strateg ushtarak, por edhe një lider që kuptoi rëndësinë e unitetit kombëtar dhe të lidhjes shpirtërore midis popullit dhe tokës së tij.

Në veprën e tij Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet (1899), Sami Frashëri thekson se figura e Skënderbeut përfaqë sonte jo vetëm guximin, por edhe një vizion civilizues për shqiptarët. Samiu e quan Skënderbeun “mbrojtësin e Europës” dhe një simbol të përkatësisë së shqiptarëve në kulturën perëndimore.

Kjo ide ka një rëndësi të jashtëzakonshme për Neoshqiptarizmin, që synon ta vendosë Shqipërinë dhe shqiptarët si pjesë integrale të Perëndimit, pa mohuar identitetin e tyre unik.

Një nga aspektet më të rëndësishme të Skënderbeut ishte aftësia e tij për të ngritur një strukturë shtetërore që i rezistoi pushtuesve për më shumë se dy dekada. Sipas Arben Putos në librin Diplomacia Shqiptare në Epokën e Skënderbeut, përpjekjet e tij për të ndërtuar një aleancë me fuqitë perëndimore tregojnë një vetëdije të thellë për rëndësinë e marrëdhënieve ndërkombëtare në mbrojtjen e identitetit dhe lirisë kombëtare. Kjo ide është një shtyllë e rëndësishme për Neoshqiptarizmin, që kërkon të forcojë rolin e shqiptarëve si faktor stabiliteti dhe partner besnik i Perëndimit në Ballkan.

At Gjergj Fishta, në poemën e tij madhështore Lahuta e Malcis, e portretizon Skënderbeun si simbol të virtytit, drejtësisë dhe besës. Për Fishtën, Skënderbeu nuk ishte vetëm një hero kombëtar, por edhe një simbol i pastërtisë morale dhe shpirtërore që shqiptarët duhet ta mbajnë si udhërrëfyes në rrugëtimin e tyre historik.

Madje,figura eSkënderbeutishte frymëzimkryesor për Rilindjen Kombëtare Shqiptare. Pashko Vasa, në veprën e tij “O moj Shqypni”, e vendos Skënderbeun si qendrën e ndërgjegjes kombëtare. Për Pashko Vasën, një komb nuk mund të ekzistojë pa pasur një hero të për bashkët, dhe Skënderbeu përfaqësonte atë figurë që bashkonte shqiptarëtpërtejdallimeve fetare dhekrahinore.Neoshqiptarizmi, duke ndjekur këtë frymë, synon të krijojë një identitet të ripërtërirë shqiptar që bazohet në bashkimin e vlerave tradicionale me zhvillimet moderne.

Neoshqiptarizmi e shikon Skënderbeun si një udhërrëfyes për moralin dhe guximin politik. Arbën Xhaferi, një nga mendim tarët më të ndritur shqiptarë të shekullit XX, theksonte se Skënderbeu përfaqësonte atë lloj lideri që shqiptarët duhet të ndjekin edhe sot: një lider që kombinon vizionin strategjik me përkushtimin moral. Sipas Xhaferit, Neoshqiptarizmi duhet të udhëhiqet nga shembulli i Skënderbeut për të kapërcyer konfliktet dhe përçarjet e brendshme.

Në kohën e globalizimit, figura e Skënderbeut është një kujtesë e fortë për rëndësinë e ruajtjes së identitetit kombëtar.

Sipas Samuel Huntington në librin e tij Përplasja e Qytetë rimeve, identitetet kulturore dhe kombëtare janë thelbësore për të përballuar sfidat e globalizimit. Skënderbeu, si mbrojtës i identitetit shqiptar dhe europian, është një frymëzim për Neoshqiptarizmin, i cili kërkon të ndërtojë një komb shqiptar të bazuar në vlera të forta kulturore dhe shpirtë rore. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i trashëgimisë së Skënderbeut është lidhja e tij e ngushtë me Perëndimin. John Fine, në librin e tij The Late Medieval Balkans, thekson se Skënderbeu ishte një faktor i rëndësishëm për stabilitetin e Europës Juglindore. Neoshqiptarizmi, duke ndjekur këtë traditë, kërkon të forcojë marrëdhëniet me Europën dhe SHBA-në, duke e pozicionuar Shqipërinë si një partner të besueshëm në Ballkan.

Si rrjedhojë, është e padiskutimtë që Gjergj Kastriot Skënderbeu mbetet figura themelore e identitetit shqiptar dhe një burim i pashtershëm frymëzimi për Neoshqiptarizmin. Duke bashkuar trashëgiminë historike, guximin politik dhe vizionin perën

dimor, Skënderbeu ofron një model që mund të frymëzojë shqiptarët në sfidat e tyre të sotme dhe të ardhme.

Siç shkruante Faik Konica, “Skënderbeu nuk është thjesht një figurë historike, por një ideal i përjetshëm për çdo shqiptar që beson në të ardhmen e kombit të tij.” Neoshqiptarizmi, duke ndjekur këtë ideal, synon të ndërtojë një Shqipëri të denjë për trashëgiminë e Skënderbeut dhe për rolin e saj në një botë të ndërlikuar dhe sfiduese.

Lufta dhe udhëheqja e tij nuk përfaqësojnë vetëm një kapitull heroik në historinë shqiptare, por edhe një bazament të fuqishëm mbi të cilin u ndërtua ndërgjegjja kombëtare shqiptare.

Siç ka thënë At Gjergj Fishta: “Në çdo fushë, në çdo kuvend, Skënderbeu është frymëzimi i burrërisë dhe shqiptarisë.”

Figura e Skënderbeut nuk është thjesht historike, por simbolike dhe unike në ndërtimin e ndërgjegjes kombëtare. Faik Konica, në publicistikën e tij, e përshkruan Skënderbeun si “mbrojtësin e kombit dhe Europës”. Konica theksonte se vetëm përmes ruajtjes së figurës së tij shqiptarët mund të ndërtonin një ide kombëtare të qëndrueshme. Ai besonte se Skënderbeu ishte modeli ideal i një lideri që bashkon virtytet më të larta morale me vizionin strategjik.

Edhe Sami Frashëri, në librin e tij Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet, e konsideron Skënderbeun si burim të pa shtershëm frymëzimi për rilindjen dhe qytetërimin e kombit shqiptar. Sipas tij, figura e Skënderbeut përfaqëson një lidhje të pazgjidhshme midis identitetit shqiptar dhe përkatësisë euro piane, duke e vendosur Shqipërinë në zemrën e qytetërimit perëndimor.

Si një udhëheqës vizionar, Skënderbeu krijoi një model të qeverisjes që përfshinte parimet e drejtësisë, lirisë dhe unitetit kombëtar. Sipas historianit të njohur Oliver Jens Schmitt, në librin Skënderbeu: Një histori politike, përpjekjet diplomatike të Skënderbeut për të ndërtuar aleanca me fuqitë perëndimore tregojnë një ndërgjegje të thellë për rëndësinë e lidhjeve ndërkombëtare në mbrojtjen e identitetit kombëtar.

Skënderbeu, përmes Kuvendit të Lezhës në vitin 1444, arriti të krijojë një konfederatë të princërve shqiptarë, duke treguar aftësinë për të tejkaluar ndasitë krahinore dhe për të vendosur një vizion të përbashkët. Arben Puto, në librin Diplomacia Shqiptare në Epokën e Skënderbeut, e cilëson këtë si një moment kyç në historinë shqiptare, që dëshmon aftësinë e shqiptarëve për të ndërtuar një shtet modern dhe funksional. Figura e Skënderbeut mbart edhe një dimension shpirtëror që rezonon fuqishëm me doktrinën e Neoshqiptarizmit. Për Fishtën, Skënderbeu është më shumë se një hero; ai është një “shenjtor i shqiptarizmit”, një figurë që frymëzon besim, shpresë dhe veprim.

Figura e Skënderbeut ishte frymëzim kryesor për Rilindjen Kombëtare Shqiptare, duke u bërë qendra e çdo përpjekjeje për ringritjen kombëtare. Pashko Vasa, në poezinë e tij të famshme “O moj Shqypni”, bën thirrje për unitet kombëtar, duke përdorur figurën e Skënderbeut si shembull të një lideri që bashkoi shqiptarët përtej dallimeve fetare dhe krahinore. Për Neoshqiptarizmin, figura e Skënderbeut mbetet një frymë zim për të ndërtuar një komb të unifikuar, të bazuar në vlera të qëndrueshme dhe në një vizion të qartë për të ardhmen.

Arbën Xhaferi, një nga mendimtarët më të ndritur shqiptarë të shekullit XX, theksonte se “Skënderbeu nuk është thjesht një hero i së kaluarës, por një model lideri për të ardhmen”.

Për Skënderbeun, Perëndimi nuk ishte vetëm një aleat, por një përkatësi shpirtërore e kulturore. George Castriota Scanderbeg: Defender of Christendom, nga Harry Hodgkinson, tregon se si Skënderbeu u bë një simbol i rezistencës së krishterë kundër Perandorisë Osmane. Neoshqiptarizmi, duke ndjekur këtë traditë, synon të riafirmojë përkatësinë e shqiptarëve në familjen perëndimore, duke mbajtur njëkohësisht të gjalla vlerat dhe identitetin e tyre unik.

Një element kyç i Neoshqiptarizmit është ndërtimi i një lidershipi të bazuar në vlera dhe vizion. Skënderbeu, siç thekson historiani britanik John Fine, përfaqëson një model lideri që kombinon kurajën personale me aftësinë për të frymëzuar masat.

Për Neoshqiptarizmin, kjo figurë mbetet një frymëzim për të ndërtuar liderë që janë të përkushtuar ndaj interesave kombëtare dhe që kanë aftësinë të vendosin prioritete strategjike.

Në kohën e globalizimit dhe presioneve të jashtme, figura e Skënderbeut është një kujtesë e rëndësisë së ruajtjes së identitetit kombëtar. Samuel Huntington, në librin e tij Përplasja e Qytetërimeve, thekson se identitetet kulturore janë mburoja kryesore kundër asimilimit dhe rënies kombëtare. Skënderbeu, si mbrojtës i këtij identiteti, mbetet një burim frymëzimi për të mbrojtur dhe promovuar shqiptarizmin.

Figura e Skënderbeut na mëson rëndësinë e planifikimit afat gjatë dhe të veprimit të qëndrueshëm. Përballë sfidave të sotme, si emigracioni, varfëria dhe përçarjet sociale, Neoshqiptarizmi mund të gjejë te Skënderbeu një model për të ndërtuar një Shqipëri që jo vetëm mbijeton, por lulëzon.

Gjergj Kastriot Skënderbeu mbetet një burim i pashtershëm frymëzimi për çdo shqiptar.

Siç shkruan Ismail Kadare në librin Gjenerali i ushtrisë së vdekur: “Shqipëria është një vend i vogël, por me Skënderbeun ajo bëhet e madhe”. Neoshqiptarizmi, duke marrë frymëzim nga figura e Skënder beut, mund të ndërtojë një të ardhme që ruan trashëgiminë kombëtare, promovon vlerat universale dhe e vendos Shqipërinë në zemrën e familjes europiane dhe botërore.

Gjergj Kastriot Skënderbeu është një figurë universale që ka frymëzuar breza të tërë autorësh, artistësh dhe mendimtarësh shqiptarë e të huaj. Udhëheqësi legjendar i shqiptarëve në shekullin XV ka shërbyer si simbol i qëndresës, guximit dhe dashurisë për lirinë, duke u kthyer në një motiv të fuqishëm për letërsinë, muzikën, artet vizuale dhe studimet historike.

Në poemën epike Lahuta e Malcis, At Gjergj Fishta përfshin figura heroike dhe mitike të historisë shqiptare, ku Skënderbeu zë një vend të shquar. Fishta e portretizon Skënderbeun si një figurë shpirtërore që mishëron ndjenjën e bashkimit dhe qëndresës kombëtare. Ai e cilëson si simbol të lavdisë dhe krenarisë kombëtare, duke i dhënë jetë frymëzimit epik që përshkon poezinë e tij.

Naim Frashëri, poeti i Rilindjes Kombëtare, i kushton Skënder beut një vepër madhështore, “Histori e Skënderbeut”. Kjo poezi e gjatë përshkruan jetën dhe luftërat e heroit kombëtar, duke e ngulitur atë si një model për brezat që kërkojnë lirinë dhe ndërtimin e identitetit kombëtar. Për Naimin, Skënderbeu nuk ishte vetëm një udhëheqës i lavdishëm, por edhe një frymëzim për rilindjen kulturore të shqiptarëve. Fan Noli, figura tjetër monumentale e kulturës shqiptare, kontribuon me një studim të plotë dhe objektiv mbi jetën e Skënderbeut në veprën Histori e Skënderbeut. Noli ndërthur analizën historike me një stil të pasur dhe frymëzues, duke e portretizuar Skënderbeun si një strateg të shkëlqyer dhe një lider politik vizionar. Për Nolin, Skënderbeu ishte shenja e një kombi të ndritur, që sfidoi një perandori të madhe për të mbrojtur vlerat e tij.

Ismail Kadare i kushton Skënderbeut një trajtim artistik në romanin e tij Kështjella. Kadare përqendrohet në rezistencën shqiptare kundër Perandorisë Osmane, duke e përshkruar Skënderbeun si një strateg dhe lider të epokës, por edhe si simbol të përjetshëm të mbrojtjes së identitetit kombëtar. Në këtë vepër, Kadare përdor simbolizmin për të lidhur luftën e Skënderbeut me sfidat moderne të shqiptarëve për të ruajtur pavarësinë dhe identitetin.

Kristo Frashëri është një nga historianët më të njohur shqiptarë që ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në studimin e jetës dhe veprës së Skënderbeut. Në librin e tij Gjergj Kastrioti Skënderbeu (1405-1468), Frashëri ofron një analizë të detajuar të strategjive ushtarake dhe politikave diplomatike të heroit kombëtar. Ai e cilëson Skënderbeun si arkitektin kryesor të rezistencës shqiptare kundër osmanëve dhe një figurë qendrore në historinë e Ballkanit.

Aleks Buda, një tjetër historian i njohur shqiptar, ka shkruar gjerësisht për rëndësinë e Skënderbeut në ndërtimin e shtetit shqiptar. Ai e sheh Skënderbeun jo vetëm si një lider ushtarak, por edhe si një ndërtues të vetëdijes kombëtare, duke e lidhur atë me zhvillimet historike dhe politike në Europë gjatë shekullit XV.

Në studimet e tij mbi diplomacinë shqiptare gjatë epokës së Skënderbeut, Arben Puto thekson rëndësinë e heroit kombëtar si

një diplomat i aftë që krijoi aleanca strategjike me fuqitë perën dimore. Puto e cilëson Skënderbeun si një figurë që mishëronte ndërgjegjen europiane të shqiptarëve dhe angazhimin e tyre për t’i mbrojtur kufijtë kulturorë dhe politikë të Europës.

Historia e Skënderbeut u bë e njohur për publikun ndërkombëtar përmes veprës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis.

Ky libër, i shkruar në fillim të shekullit XVI, është burimi më i hershëm dhe më i njohur për jetën e Skënderbeut. Barleti përshkruan heroizmin dhe qëndresën e shqiptarëve kundër osmanëve, duke e portretizuar Skënderbeun si një mbrojtës të krishterimit dhe një simbol të lirisë. Në librin e tij Scanderbeg: Defender of Christendom, Harry Hodgkinson e paraqet Skënderbeun si një nga figurat më të rëndësishme të historisë europiane. Hodgkinson vlerëson aftë sitë ushtarake dhe diplomatike të Skënderbeut, duke e cilësuar atë si një nga mbrojtësit kryesorë të qytetërimit perëndimor kundër Perandorisë Osmane. Edith Durham, në shkrimet e saj për shqiptarët, e vlerëson Skënderbeun si një figurë që mishëron virtytet më të mira të kombit shqiptar: guximin, besnikërinë dhe krenarinë.

Ajo thekson rëndësinë e tij në formësimin e vetëdijes kombëtare shqiptare dhe mbrojtjen e identitetit kulturor. Figura e Skënderbeut ka frymëzuar kompozitorë shqiptarë dhe të huaj për të krijuar vepra madhështore. Operat Skënderbeu të Prenk Jakovës dhe Nikolla Zoraqit janë dëshmi e fuqisë frymëzuese të kësaj figure për muzikën shqiptare.

Figura e Skënderbeut është pasqyruar në qindra piktura, skulptu ra dhe gravura. Piktorë si Kol Idromeno dhe skulptorë si Odhise Paskali e kanë përjetësuar heroin në kryevepra që i japin një dimension të gjallë historisë shqiptare. Gjergj Kastriot Skënderbeu mbetet një burim i pashtershëm frymëzimi për autorët shqiptarë dhe të huaj, duke mishëruar virtytet më të larta të lirisë, drejtësisë dhe guximit. Letërsia, historia, muzika dhe artet vizuale janë dëshmi e përjetësisë së tij si një simbol universal i qëndresës dhe identitetit kombëtar. Përmes veprave të autorëve të shquar si Naim Frashëri, At Gjergj Fishta, Fan Noli dhe Kristo Frashëri, si dhe përmes studimeve të shumë autorëve të huaj e vendas, figura e Skënderbeut vazhdon të ndriçojë rrugën e shqiptarëve drejt një të ardhmeje të ndritur dhe të bazuar në vlerat e tyre më të mira.

Gjergj Kastriot Skënderbeu, nuk ka qenë vetëm një simbol kom bëtar për shqiptarët, por një burim frymëzimi edhe për artistët, shkrimtarët dhe muzikantët më të mëdhenj ndërkombëtarë. Prej epokës së tij deri në ditët tona, emri dhe historia e Skënderbeut kanë shërbyer si bazë për vepra letrare, poetike dhe muzikore që e kanë përjetësuar atë si një hero universal të lirisë dhe drejtësisë.

Një nga figurat më të mëdha të muzikës botërore, Richard Wagner, ka qenë i frymëzuar nga figura e Skënderbeut dhe e ka konsideruar atë një hero epik. Wagner, i njohur për operat e tij monumentale, përshkruante në veprat e tij konflikte të thella njerëzore dhe përballjen mes së mirës dhe së keqes, cilësi këto që mishëroheshin në figurën e Skënderbeut. Edhe pse Wagner nuk ka kompozuar një vepër të plotë për heroin shqiptar, dokumente dhe referenca tregojnë se ai e përmendte shpesh Skënderbeun si një shembull të virtytit heroik dhe të mbrojtësit të civilizimit europian kundër forcave shkatërrimtare.

Përtej Wagnerit, figura e Skënderbeut ka gjetur vend në krijimet e kompozitorëve të tjerë europianë. Opera si Scanderbeg e Antonio Vivaldi janë shembuj të përjetësimit të historisë së tij në muzikën klasike. Në këto vepra, Skënderbeu shfaqet si një hero tragjik dhe simbol i luftës për liri, duke reflektuar idealet universale të qëndresës dhe sakrificës. Një nga poetët më të shquar të letërsisë amerikane, Henry Wadsworth Longfellow, i kushton Skënderbeut një trajtim të veçantë në poezinë e tij. Në poemën “Scanderbeg”, Longfellow e përshkruan heroin shqiptar si “shpata e lirisë” dhe “mbrojtësi i qytetërimit perëndimor”. Në vargjet e tij, ai ngre lart virtytet e guximit dhe drejtësisë që mishëronte Skënderbeu, duke e krahasuar me heronj të tjerë të historisë botërore. Poema e Longfellow-it përforcon idenë e Skënderbeut si një figurë universale, duke e lidhur atë me idealet e përbashkëta të humanizmit dhe lirisë. Longfellow nuk ishte i vetmi; edhe shkrimtarë të tjerë si Lord Byron dhe Edith Durham e përmendin Skënderbeun në veprat e tyre, duke theksuar rolin e tij si mbrojtës i vlerave europiane dhe si një frymëzim për popujt që luftojnë për lirinë.

Figura e Skënderbeut nuk është kufizuar vetëm në letërsi dhe muzikë. Ai ka qenë frymëzim edhe për artet pamore dhe arkitekturën. Skulptura dhe piktura që përshkruajnë Skënder beun, si ato të realizuara nga artistë të mëdhenj shqiptarë si Odhise Paskali, janë dëshmi e fuqisë frymëzuese të heroit tonë kombëtar. Gjergj Kastriot Skënderbeu mbetet një figurë e pavdekshme, jo vetëm për shqiptarët, por për gjithë botën, si simbol i qëndresës dhe virtyteve më të larta njerëzore. Nga Wagner dhe Longfellow, te Barleti dhe Vivaldi, ndikimi i tij është ndjerë në çdo cep të kulturës botërore. Figura e tij frymëzuese është një urë që lidh shqiptarët me historinë dhe kulturën europiane, duke dëshmuar se vlerat universale të lirisë, drejtësisë dhe humanizmit nuk kanë kufij kombëtarë.

Në një epokë globale, ku identitetet shpesh sfidohen nga ndryshimet shoqërore dhe politike, Skënderbeu vazhdon të shërbejë si një shembull universal për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë dhe më të ndritur për shqiptarët dhe për të gjithë njerëzimin. Madje vetë Volteri e ka quajtur Skënderbeun: “Një Hero i Civilizimit Perëndimor”. Volteri (François-Marie Arouet), një nga filozofët më të shquar të Iluminizmit, përmend Gjergj Kastriot Skënderbeun si një figurë të jashtëzakonshme të historisë europiane, duke e vendosur atë në piedestalin e heronjve që kanë mbrojtur qytetërimin dhe vlerat e lirisë.

Në veprën e tij Essai sur les mœurs et l’esprit des nations (Ese mbi zakonet dhe frymën e kombeve), Volteri përshkruan Skënderbeun si një mbrojtës të madh të krishterimit dhe si një lider që qëndroi i patundur përballë pushtimit osman. Ai e cilëson atë si një figurë epike që luftoi jo vetëm për atdheun, por edhe për të mbrojtur civilizimin evropian nga zgjerimi i perandorisë osmane.

Nga Albert Vataj/

Mos u bëj poet nëse s’mund të lindësh/me secilin varg, të lindësh me secilën fjalë./Ngrehu mbi veten në do t’rrokësh frerët e erërave,/të shkelësh shpërgajt e mërisë dhe shtrëngatat e gjakut tënd./N’se dashurohesh, dashurohu n’flakë e n’valë,/jo ne sy të kaltër, se bëhesh det i çmendur pendimi./Mos u bëj poet nëse s’mund të vdesësh/për secilën varg, të vdesësh për secilën fjalë./

Këto nuk janë psalme të librave të shenjtë, as teksteve apokrif, por “Katër këshilla vetes” që i papërsëritshmi Azem Shkreli bënte asokohjen e vitit 1969, kur ai “E di një fjal prej Guri”. Kush ishte ai që i ka shkrepëtirë në ëndjen për të gjetur shtegun e për të hyrë në botën magjiplotë të poezisë, që si njeh këto vargje, këtë regëtimë të hovshme shpirti, që ka udhëtuar nëpër vite për të patur gjithnjë diçka për të thënë, “për të mos mësuar se si hesht e pathëna”.

Goditja e shpirtit të tij të ndjeshëm, e ka fërgëllyer dhe shkundur poetin nëpër ëndje dhe përkundur dëshirimeve, nëpër qiej e ka flakëruar, para se ta zbresë “me kangë t’gurgullimtë ndër buzë…”, e ta përmend atje ku “…lugjet me hije njomen, e drujt’ n’çdo vend/ rriten e lëshojnë freski…”.

Azem Shkreli anipse nuk i’u gjegj poterës dhe bujës mediatike, nuk u përfshi në listime emrash të vjershërimit shqip, me gjas ishte dhe mbëti kumbimi ma i zashëm që ka mujt me u flakëru në eterin shqiptar. Ishte një kushtrim jehues brezash, si një kandje e pashoqe përjetimi të fjalës si energji jetëdhënëse e asaj ç’ka shpirtin e mundon.

Në vetvete ishte çlire prej panevojës për të kumtuar dishepullin e ndokujt, veç solemnitetit idilik dhe epikës kreshnike që i’a kishte injektu në vena vendlindja. Si një feksje shkundullitëse behu ai në poezinë shqipe, për të qenë pena dhe parmenda e vjershërimit, vlaga e thellë në tokën e varrueme vrragësh të kahershme, britma e thekshme në plisin e mbjellur varresh, varresh që i shumon era e gjakut, duhma e lirisë. Në atëkohje djerrinash që i rreshkte hija e luftës së mbetur pezull, krahët dhërëpërveshur, shpirti i dlirë e gjaku i shulmuar në flakë, do të mbillnin tokën e këndimit të shpirtit. Ai ishte “poet idesh dhe gjykimesh të thella” kumton Agim Vinca. Ndërsa për kritikun Ali Aliu, Shkreli ishte “mjeshtër i vargut dhe i fjalës poetike”. Për Robert Elsie “Azemi është poet i mendimit”. Për Ali Podrimjen, Shkreli “njihet si fanatik i vargut, i latimit të tij, i ritmit, i muzikalitetit tekstor, i ironisë që shpesh na shfaqet në sarkazmë. Me pak mundohet të thotë shumë. Kjo është veti e krijuesve të mëdhenj, të cilët dinë përse shkruhet dhe artin e kuptojnë punë mjeshtërore”. “Azem Shkreli jetonte shpejt, dhe shkruante ngadalë”, kështu e ndërmend një mik i tij, i cili kujton ç’ka poeti i kish mëtuar një here se: “Poezia, aq sa don mjeshtëri për ta shkruar, po aq mjeshtëri don për ta lexuar, do kondicion, durim”.

Përgjatë gjithë rrugëtimit të tij krijues ai hovet tue lëshu shtat kumtimi dhe mëtimi bjeshkëve dhe krojeve, ku fërgëllejnë kallinjtë, e plisat zgjojnë ëndrrën e tokës, ku blegërimat i këndojnë ninulla yjesh bashtinave, ku gurët kanë një fjalë me thanë, gjaku ka një amanet, e liria “.. krahnorin po ma shtyn si dem…”. Ai erdhi kur fjala e shpirtit kishte nevojë për një ëmë me e përkund, një dashuri me e flakëru ndër ëndrra dhe dëshirime, dhe vdekja tue lyp amshimi me e përtëri jetën. Këtë fara hodhi në lavrën e lëruar të poezisë shqipe, Azem Shkreli.

Azem Shkreli datëlindi më 10 shkurt 1938 në Shkrel-Rugovë të Pejës. Në vendlindje do të merrte mësimet e para, ndërsa në Prishtinë ai do të kryente shkollën e mesme për të vazhduar fakultetin Filozofik, degën Gjuhë Letërsi Shqipe. Ndër shumë vjet ai ka dhënë një kontribut si kryetar i shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, gjithëpoaq ka drejtuar Teatrin Krahinor të Prishtinës dhe njihet si themelues dhe drejtor i “Kosova Filmit”. U shua më 27 maj 1997, për të mbetur i pashlyer në kujtesën e të gjithëve që e njohën, dhe i gjithmonshëm në panteonin e letrave shqipe, si poet, prozator dhe dramaturg.

Kumtim i këtij shkulmi të zëshëm

Azem Shkreli si fenomen i tekstshkrimit shqip shënon kthesën e themeltë në mëtimit poetik. Ndoshta letërsia shqipe nuk shënon në atëkohje ndonjë hendek cilësor, por ajo që vjen me Shkrelin kishte sosh që e panë si një urë komunikimi dhe përbashkimi me shpërthimin shqipshkrues të viteve ’30. Krijimtaria e tij në poezi rreket të çlirojë gulçin e kaplimit lirik prej të vetvetishmes personale duke e eksploduar si një diell përtëritës për të gjithë ata që rroken prej nevojës së vjershërimit si dëshirim. Dashuria amtare e buluar në gemat e pranverave të Rugovës e mbush me ëndje e shkulme jete, krejtkah gurron shpirti i tij krijues. Kësisoj u end ky yll e flakëroi në qiell si rrugëtim drejt lajmit të premtuar. Krijoi për të mos mbetur një relike por gjëndje, emocion. Kjo vringëllimë e pagjasë këngësh shpirti u shkund si balsam në dhimbje, asohere kur kapërcyelli i historisë e zhagitja e hijeve të së keqes, kërcitnin dhëmbët e mosbesimit, shpresëhumbjes. Me fjalë e me varg, me penë e me parmendë, ai nuk u ep për gjithëçmos.

Krijimtaria letrare

Rrugëtimin e përnjimëndtë nis më 1960 me “Bulzat”, për të vazhduar me “Engjujt e rrugëve”, 1963; “E di një fjalë prej guri”, 1969; “Lotët e maleve”, 1974; “Nga bibla e heshtjes”, një vit më vonë, më 1975. Më 1977 Rilindja në Prishtinë, nxjerr në dritë “Vjersha” të Azem Shkrelit, për tu pasuar nga “Pagëzimi i fjalës” më 1981; “Poezi” del nga “Naim Frashëri”, Tiranë,1984; “Kënga e hutinit” 1986; “Nata e papagajve” 1990; “Muri përfundi shqipeve”, 1993), “Shtatë nga ata” 1993, “Lirikë me shi”, 1994; “Zoti nuk është shqiptar” 1997, “Zogj dhe gurë”, po atë vit. “Rrënjë të gurta” vjen më 2001 si një botim i dytë i rishikuar. Vijnë njëri pas tjetrit këto zëra e jehona e tyre në kushtrim i kthen. Kolanën e e tij krijuese e vazhdon “Karvani i bardhë, “Sytë e Evës”, “Muri përfundi shqipeve” botuar në Cyrih, 1993; “Karvani i bardhë (i riu) 1997. Për të shku tek dramat: “Fosilet”, 1968 e “Varri i qyqes”, 1983. Gjithë ky zell e kjo kushtrimore krijuese, beh e regëtim atëditë e sot për të shuar etjen që e zhurit nëpër kroje e bunare andjeje estetike, shpirti shqiptar.

Përmbi gjithçka, mbetet poezia

Një ndër shtresime më të qenësishme, aty ku çmos gatoi ky shkulm i epshëm është padyshim poezia. Kjo gjini e letërsisë ku bota e brendshme, ndjenjat më sublime, frymëzimi hyjnor. Që prej te Matrënga e Budi, Bardhi e Bogdani, atëkohjen e këndej kjo dritë nuk ka reshtur së mëkuari dritën dhe hovet, këndimin shqip e kungimin e lirisë. Ai, Azem Shkreli e përjetësoim emrin dhe veprën duke u bërë mëkuisi i zjarrit, një Promete që do të çonte nga një gjenerat në tjetrën këtë pishtar. Është në radhën e etërve që skalitën me shpirt e pasion faqet e tyre të historisë, Naimi, Çajupi, Mjeda, Asdreni, e Shiroka… për të cytur më tej me kolosët Fishta, Konica, Noli, Migjeni e deri në tashmen e hambareve të shpirtit që e dengin pambarim.

Ardhja e Azem Shkrelit në poezinë shqipe, përpos që përputhej me bëhjen e talenti të fuqishëm, kungon sakaq një tjetërçka. Në formën shprehëse shënonte ndryshesë të ngutshme të fjalës dhe muzikalitetit, tempit dhe shkulmit zjarmëtar të gjakut dhe limfës. Shpalon saora një përvojë, një nevojë për tjetërqysh, një vetevete që dilte nga magja e gjenive për të promovuar modernitetin. Feksi një shpirt të shpenguar prej normës. Sillte një zë që kumton një skizëm nga rregulli dhe akademizmat hijerëndë. Frymëmarrja e zorshme e poezisë dhe myku i trashë i mureve të së kahershmes që gulçonte nën peshën e nevojës për çlirim rrëmbëjnë ngulmin e tij. Krejt kjo përpjekje ngadhnjimi do të kthente këtë penë në një ngadhënjim spartan, sprova e solemnitetit të fitores do ta kurorëzonte në katet e naltësimit deri te “Zogj dhe gurë”, botuar më 1997.

Epilog

Nga arena e garrametshme e teksteve që rrëmojnë në mu ndjenja të hobvshme, prej gjithë sëmbimeve ndaj dhimbjen që më dhëmb më shumë dhe e mbaj në duar si trofe të lojës me të mundshmen e përballjes, nënshtrimin prej një pasioni që m’gëlon s’brendshmi meje. Ajo shklet aty ku më përpush ky hap, prek aty ku me pizat ky ngulm, puth në buzët që cyten prej zjarmisë së dëshirës dhe rrënohen nga honi i pendimit. Është poezia e Azem Shkrelit, ajo që mbetet jo vetëm një zë në jehonën e letrave shqipe që më përshkon, por një e gjithmonshme që struket në nevojën për përjetime të potershme e ndijime ngjethëse. Poezia e tij rrëmon si asnjë parmend tjetër në koren e padurimit për t’u dhënë mish e shpirtë. Ai duke u strukur mes emrave dhe librave të pafund, e gjen rrugën e më qaset duke mbetur me mua dhe në mua si një zë, pëshpërimë, pshërëtimë, kushtrim, dhimbje, plagë, vdekje që ma kthen poetin, në çdo varg, në çdo fjalë. Azem Shkreli dhe poezia e tij, janë akti solemn i krijimit më i epërmi që prehet në ëndjen e një kushtimi vjershëtor.

Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dega Michigan priti në vizitë zyrtare deputetët e Partisë Demokratike nënkryetarin z.Gazmend Bardhi dhe deputetët znj.Jorida Tabaku e Bledjon Nallbati. Një takim i shkëlqyer patriotik e atdhetar ku u diskutua për të ardhmen dhe ndryshimet e domosdoshme në Shqipëri për hapat drejtë integrimit europian dhe aspiratave të përgjithshme kombëtare për një të ardhme më të zhvilluar, më të begatë e më të ndritur për të gjithë shqiptarët në Shqipëri e trojet etnike. Delegacioni zyrtar i Vatrës që priti opozitarët shqiptarë Bardhi, Tabaku e Nallbati përbëhej nga: Nënkryetari i Vatrës z.Alfons Grishaj, drejtori i degeve të Vatrës z.Mondi Rakaj, anëtarët e kryesisë së degës Michigan: z.Rafael Floqi, z.Mersin Gjini dhe z.Ben Pllumaj. Në pritje dhe diskutime morën pjesë dhe drejtues e përfaqësueses të institucioneve fetare shqiptare në Michigan: Dom Fred Kalaj – Kisha e Shën Palit, Mynyr Nazifi – Kryetar i Këshillit të Teqesë Baba Rexhebit, përfaqësuesi i Kishës Orthodokse z.Aleksander Kume. Përfaqësuesit e opozitës theksuan rëndësinë e pjesëmarrjes masive në votime prej shqiptarëve të diasporës si detyrë patriotike për të kontribuar për Shqipërinë e zhvillimin e saj demokratik e euroatlantik. Vatra ofroi mbështetje në këtë proces shumë të rëndësishëm për Shqipërinë dhe opozitën si alternativa e vërtetë për shqiptarët për zhvillim ekonomik, shtet ligjor, rend e siguri dhe reforma demokratike.

Vatra bën thirrje që diaspora shqiptare e Amerikës të regjistrohet për të votuar dhe uron e shpreson që të fitojë më i miri që mendon, mbron e lartëson interesat kombëtare.

Agim Baçi/

Ish-i burgosuri i kampit famëkeq të Aushvicit, shkrimtari hebreo-italian, Primo Levi, në librin e tij “Të shpëtuarit dhe të mbyturit”, përshkruan se si Hitleri helmoi moralin e shoqërisë përpara se të helmonte hebrenjtë. Levi shpjegon se duke falsifikuar kujtesën dhe duke asgjësuar gjuhën e njohjes së realitetit, pushteti ndërton një realitet të ri, që bëhet edhe arena e ideve, ku diskreditohen edhe bashkëpunëtorët, edhe kundërshtarët politikë, me qëllim që të ketë vetëm një version: gjuha e liderit. Kështu ndodhi edhe në ish-vendet komuniste, e padyshim edhe në Shqipëri, ku gjuha e komunikimit dhe kultura u përcaktua nga gjuha e liderit.

Ndërkaq, shkrimtari dhe eseisti Arthur Koestler, e konsideronte heshtjen ndaj së keqes si “një krim kundër njerëzimit”. Në romanin e tij “Errësirë në mes të ditës”, Koestler na sjell përpara nesh rrëfimin se sa delikate dhe arrogante është beteja mes vetë të shtypurve, pasi gjithkush rrezikon të humbë moralin dhe të luftojë më pas me të njëjtat mjete me të cilat lufton edhe shtypësi ndaj tyre. Një nga sugjerimet e Koestler, të cilën më vonë e ka marrë në idetë e tij Xhorxh Oruelli në romanin “1984”, është shmangia me çdo kusht e shoqërisë nga pesimizmi. Sipas Koestler, qeveritë gjithnjë synojnë dekurajimin si rrugën më të sigurt ku qytetarët do të kthehen më pas në aprovues, pa i shkuar ndërmend se duhet t’i debatojnë ato që u thuhen, që u urdhërohen. Ndaj, është lehtësisht e konstatueshme e njëjta gjuhë dekurajuese gjatë gjithë këtyre viteve: “ne nuk bëhemi”, “këtu nuk ka opozitë”, “nuk kemi kujt t’i besojmë?”. Përballë kësaj gjuhe është e rëndësishme që të gjendet më së pari një kurë e shmangies së pesimizmit. Por, për të shmangur pesimizmin, për të kërkuar ndryshimin, duhen “njerëz me gjak”, pra, qytetarë që besojnë se mund t’ia dalin.

Dhe për këtë rrugëtim duhen shmangur minutat oruelliane të urrejtjes dhe pesimizmit dhe të rikthehet bindja se një popull e ka gjithmonë mundësinë të marrë në dorë fatin e vet.