Artan Nati/

Ne përdorim rrëfimet magjepsëse të së kaluarës për t’i dhënë kuptim botës së sotme. Pse ka rëndësi historia? Sa herë që diskutohet rëndësia e historisë, përshkrimi, zgjedhja e fakteve si dhe gjuha e përdorur, i japin asaj një kuptim dhe emocion të ndryshëm. Si mund ta kuptojmë të tashmen tonë ose të shohim të ardhmen tonë nëse nuk mund ta kuptojmë të kaluarën tonë? Si mund ta dimë se kush jemi nëse nuk e dimë se kush ishim? A mundet historia të përcjellë një ndjenjë dhe t’i bëjë njerëzit dhe popujt të reflektojnë mbi gabimet e të kaluarës e t’i korrigjojnë ato që të mos përsërisin historinë? Natyrisht që po. Historia ka të bëjë me zbulimin “çfarë ndodhi në të vërtetë”, ndersa letersia na tregon sesi kane menduar njerezit ne ate kohë.

E kaluara mund të jetë e vdekur, por historia është e gjallë dhe është ndërtuar në të tashmen. Në fund të fundit, a ekziston një gjë e tillë si rrëfimtari apo ka vetëm histori? Me gjithë çuditë e disa kërkimeve shkencore misterioze, ne të gjithë e dimë se shkenca përfundimisht çon në funksionimin e llambave elektrike, motorët e makinave ndizen dhe zemrat e pushuara pompojnë gjak përsëri. A mund ta testojmë vlerën e historisë në të njëjtën mënyrë? A mund të vërtetojmë se një politikan, një individ apo një popull, një financier apo një mësues është më i mirë, më i lumtur apo më i plotësuar duke pasur një ndjenjë për historinë?

M.gj.s ka kaluar shumë kohë e breza nga periudha e mbretit Zog dhe ngjarjet e luftës së dytë botërore, përsëri emocionet triumfojnë mbi arësyen dhe ne kemi dy pamje të kundërta për historinë tonë. Historianët janë të ndarë në vërtetësinë e ngjarjeve, po ashtu edhe publicistët e shkrimtarët, duke përcjellë mesazhe negative dhe përçarë më tej njerëzit. Fakti që shumë nga shkrimtarët apo edhe historianët tanë e ndajnë historinë, ngjarjet dhe personazhet, në të mirë apo të keq, në ëngjëllor apo djallëzor, në se njerëzit do të shkojnë në parajsë ose ferr, harrojnë faktin se njerëzit janë të prirur të kryejnë vepra hyjnore apo djallëzore në varësi të rrethanave dhe zgjedhjeve që ata bëjnë. Kjo dinamikë shihet shpesh si një cikël i vazhdueshëm ku asnjëra palë nuk triumfon përgjithmonë mbi tjetrën. e mira dhe e keqja nuk janë absolute, por më tepër konstrukte sociale të pasqyruara në sisteme të ndryshme morale dhe siç e ka thënë nobelisti rus Solzhenicin “Vija që ndan të mirën nga e keqja nuk kalon nëpër shtete, as midis klasave, as ndërmjet partive politike — por drejt e në zemër të çdo njeriu.”

Funksioni kryesor i librave trillues është të përshkruajë se çfare mendonin, evolucionin dhe transformimin e personazheve, duke i lejuar lexuesit të “përtypë” rritjen dhe zhvillimin e tyre të brendshëm, ndërsa lundrojnë në sfidat dhe rrethanat e paraqitura brenda historisë, duke krijuar në thelb një ndjenjë udhëtimi personal dhe emocional. Per kete arsye Kadareja ndoshta është i vetmi që e bën lexuesin të jetë pjesë e historisë apo rrëfimit të tij. Në romanin “Dosja H”, Kadare, e bën lexuesin të ndihet si pjesë e ngjarjes e të ndez emocionet se patriotizmi nuk është një term abstrakt, apo një medalje në gjoksin e burracakëve. Atje tregohet se si të huajt shfrytëzojnë injorancën e qeverisë dhe naivitetin e protagonistëve për të shkatërruar vlerat tona dhe e bën lexuesin të revoltohet dhe të ndërgjegjësohet për realitetin e hidhur. Po ashtu te “Prilli i thyer” lexuesi bashkëjeton me shqetësimet dhe mungesën e shtetit ligjor duke e bërë atë të transformohet dhe të revoltohet ndaj gjendjes tragjike. Këto kërkohen nga shkrimtarët dhe historianët 35 vjet pas përmbysjes së komunizmit dhe 45 vjet komunizmi.

Duhet të largohemi nga mitizimi i dëshmorëve të lirisë dhe të persekutuarëve politikë, sepse të gjithë jemi njerëz që gabojmë dhe duhet të hymë thellë në shpirtin njerëzor për të kuptuar realitetin dhe historinë. Ata duhet te na jepen me te gjithe spektrin e ngjyrave te natyrës njerëzore. Shkrimtarët dhe historianët më me zë të kohës sonë nuk kanë arritur të shkëputen nga urrejtja, duke mbajtur shpirtin e tyre të prangosur dhe duke injektuar tek ne idenë se egziston vetëm e mira dhe e keqja dhe harrojnë se çdo gjë transformohet dhe udhëtimi më i vështirë, por çlirues, është udhëtimi në nënndërgjegjien njerëzore. Sfida më e madhe me të cilën përballen shkrimtarët, mësuesit dhe komunikuesit e mëdhenj të historisë nuk është të rrëfejnë vetë historinë, madje as mësimet e historisë, por pse historia dhe interpretimi i saktë i saj ka rëndësi. Si të ndizet shkëndija e parë e vullnetit të që ndodhi me lëvizjet e mëdha në historinë tonë apo edhe asaj botërore. Në fund, supozoj se historia ka të bëjë me imagjinatën dhe jo me faktet. Nëse nuk mund ta imagjinoni veten të dëshironi të kryeni trazira kundër korrupsionit galopant në ditët e sotme, apo kultit të individit dhe mungesës së demokracisë në partitë politike, sidomos PS dhe PD, atëhere shkrimtarët dhe historianët, nuk e kanë kryer rrolin e tyre.

Nqs nuk mund të mendojmë veten apo kombin tonë të kryejmë ato trazira që me parrullën “Liri – demokraci”, mobilizoi studentët e gjithë vendin për përmbysjen e komunizmit, apo sakrificat e pafund që sollën shpalljen e pavarësisë, atëhere historia dhe ata që e përçojnë atë kanë dështuar. Nqs ne nuk mësojmë nga historia se lufta heroike dhe sakrificat tona, të cilat u kurorëzuan me sukses në luftën nacional-çlirimtare, nuk u mbrojtën nga uzurpatorët komunistë, apo fitorja e demokracisë pas viteve 90, nuk u mbrojt nga uzurpatorët ish-komunistë dhe individë karrieristë, atëhere ne nuk kemi mësuar asgjë nga historia. Historia na mëson se jeta është një lojë për ata që mendojnë si të shfrytëzojnë sistemin dhe një tragjedi për njerëzit e thjeshtë të mbetur pa mundësi financiare për edukim dhe pamundëso biznesi. Kjo ka ndodhur si në kohën e Zogut, gjatë pushtimit të Italisë fashiste, kur shtresat e pasura, nën petkun e patriotizmit, mbanin popullin e thjeshtë në injorancë dhe skamje thjesht për interesat e tyre por nën maskën e patriotizmit që në fakt ishte tradhëti kombëtare. Kjo lojë vazhdon më tej në komunizëm, por shumë më çnjerëzore dhe reaksionare. Në ditët e sotme “patriotët” politikanë e biznesmenë nuk kanë fare ndryshim nga e kaluara. Kjo është një nga arësyet kryesore që shpesh thuhet se “Ne mësojmë nga historia që ne nuk mësojmë asgjë nga historia” Historia nuk është histori e të huajve, alienëve nga një mbretëri tjetër, por është historia që ne të imagjinojmë veten në atë kohë dhe situata. Historia është kujtesa që ne duhet të kujtojmë se si është të jesh mbrojtës i kristianizmit në kohën e Skënderbeut, si të jesh luftëtar i pavarësisë në 1912 apo si të sakrifikosh jetën e studimet e tua siç bënë studentët e dhjetorit apo edhe si të jesht i burgosur politik dhe ndoshta edhe komunist në kohën e diktaturës. Historia nuk është abstraksion, është armiku i abstraksionit.

Historia është studimi se si gjërat ndryshojnë. Provat janë gjithmonë të pjesshme. Faktet nuk janë të vërteta, megjithëse janë pjesë e saj dhe informacioni nuk është njohuri. Dhe historia nuk është e kaluara, por është metoda që ne kemi evoluar për të organizuar injorancën tonë për të kaluarën.

Çdo njeri në botë mban një barrë të rëndë. Kur u mësojmë histori të rinjve, ndonjëherë e bëjmë atë për të zhvendosur një pjesë të barrës sonë mbi supet e brezit të ardhshëm. Ne duam që të rinjtë të vazhdojnë të mbajnë në vete besimet, kujtimet, identitetet dhe konfliktet që na kanë rënduar gjatë gjithë jetës sonë.

Kjo është e padrejtë. Një arsye shumë më e mirë për të mësuar historinë është të ndihmosh fëmijët të çlirohen nga të paktën disi prej frikës, iluzioneve dhe urrejtjeve të tyre. “I shikon këto gjëra, fëmijë? Kam ngecur me to për vite me radhë dhe më kanë bërë të mjerë.”

Shpresoj që historia të bëhet një mjet për të liruar njerëzit dhe jo për t’i lidhur ata. Një mjet për të krijuar marrëveshje të reja në vend që të përjetësojnë konfliktet e vjetra. Në fund të fundit, qëllimi i mësimit të historisë nuk është të kujtosh të kaluarën, por të çlirohesh prej saj.

Zef Ujkaj/

Millutin Llazareviqi, një autor serb, ofron një vlerësim kompleks dhe kontradiktor për luftëtarët shqiptarë gjatë Luftërave Ballkanike 1912-1913. Ai, në katër vëllimet e tij, i portretizon shqiptarët si luftëtarë të shkathtë, guximtarë dhe të adaptueshëm duke theksuar aftësinë e tyre për të luftuar në terrene malore dhe për të sulmuar me shpejtësi në grupe të vogla. Përveç kësaj, ai i cilëson shqiptarët si gjuajtës të shkëlqyer dhe vë në dukje aftësinë e tyre për t’u përshtatur me situatën, duke përdorur mashtrime taktike, duke simuluar dorëzimin dhe pastaj duke sulmuar papritur e në befasi. Ai gjithashtu pretendon se shqiptarët nuk kishin frikën më të vogël nga çfarëdo lloj arme, përveç se nga topi, i cili i bën për t’ia mbathur.

Megjithatë, Llazareviqi shprehet kritikisht ndaj disa aspekteve të luftës, duke përfshirë pretendimin se shqiptarët, përkundër traditës së tyre, kryenin aktet e gjymtimit të kufomave. Kjo për ne paraqet një gënjeshtër nga autori, pasi në traditën dhe zakonet e shqiptarëve, nuk janë bërë veprime të tilla, qoftë edhe ndaj armikut më të egër. Po ashtu, ai akuzon shqiptarët për djegien e fshatrave të popullsisë së krishterë (kupto asaj ortodokse brenda Perandorisë Osmane, kryesisht në Vilajetet e Kosovës dhe Manastirit), duke mbjedhur frikë e terror. Kjo është një tjetër e pavërtetë e madhe, por duhet kuptuar edhe alibia e shteteve ballkanike për të krijuar fakte të paqëna si mjet për të ndezur luftën kundër Perandorisë Osmane.

Ky vlerësim për luftëtarët shqiptarë ka një nuancë të dyfishtë, ndërsa i njeh ata për aftësitë e tyre ushtarake, ai i përshkruan edhe si brutalë dhe të pamëshirshëm në taktikat e tyre, duke i bërë përgjegjës për akte të dhunshme dhe shkatërruese. Kjo tregon për një perceptim shumë negativ për shqiptarët nga perspektiva serbe, të cilët i shikojnë jo vetëm si armiq të rrezikshëm, por edhe si një popull i cili përdor metoda të dhunës e terrorit mbi popujt tjerë për të arritur objektivat e tyre kombëtare.

Lazer Stani/

Gjithmonë, kur kam pak kohë të lirë para ose pas punës, bëj një shtëtitje nga Penn Station deri në Herald Square, ku ndalem e ndez një cigare, i përhumbur në mendimet e mia, krejtësisht i çliruar nga ankthet e ditës. Edhe atë pasdite të vonë vjeshte këmbët me kishin çuar vetvetiu në Herald Square, ku ndalova, i shmangur disi nga turmat e njerëzve, që bridhin lart e poshtë dhe ndeza një cigare. Atë çast më terhoqi vëmendjen një burrë i veshur në mënyrë të çuditshme që ishte ngjitur mbi një nga shkëmbinjtë e vendosur në shesh dhe po recitonte. Recitonte si një mjeshtër i vërtetë i skenës, si një aktor profesionist, pa e vrarë mendjen për njerëzit që kalonin indiferentë përbri tij. Papritmas bërtiti në kupë të qiellit:

Hej njerëz, poezia që do recitoj tani është e Louise Glück fituese e çmimit Nobel.

“I have a friend who still believes in haven…”

(“Kam një mike që ende beson në Parajsë…”)

Interpretonte me pasion, duke tundur duart dhe trupin sipas ritmit të vargjeve, me një zë të thellë të që të ngjethte mishin.

Papritmas ndaloi në mes të recitimit:

“Kjo nuk është poezi, bërtiti. Ajo nuk është poete. Komiteti i Nobelit është çmendur! Janë çmendur të gjithë: redaktorët, botuesit, kritikët, juritë, Komiteti i Nobelit. Askush nuk e njeh më poezinë, tha duke iu drejtuar turmës mospërfillëse.

Unë po e degjoja me vemendje i magjepsur nga anglishtja e tij përfekte. Për herë të parë ndjeva dhimbje për veten që nuk do të flisja dhe as do të shkruaja kurrë një anglishte të tillë të përkryer. Disa humbje i kemi të parashkruara qëkur vijmë në këtë botë dhe betejen me to nuk do ta fitojmë kurrë.

Papritmas m’u avit një grua e panjohur dhe, duke më buzëqeshur, tha:

“Pse e dëgjon? A nuk e shikon se është krejtësisht i çmendur?

“Anglishtja e tij është e përkryer,”, i ktheva, duke thithur i pikëlluar cigarën time.

E panjohura, duke menduar se po bëja shaka, ia krisi të qeshurit.

“Paskeni një humor ekselent”, tha gruaja që ende vazhdonte të qeshte dhe u largua, duke më lënë në pikëllimin tim në sheshin tashmë pothuajse të zbrazët, ku burri i ngjitur mbi shkëmb ende vazhdonte të recitonte në anglishten e tij të përkryer.

Kosta Nake/

Objekti i veprës plot ngjarje me peshë historike e filozofike në 731 faqe, toni tërësisht i ndryshëm nga librat që kam lexuar, mjetet dhe teknikat e zgjedhura për sjelljen e karaktereve të sigurimsave dhe bëmave të tyre, përbëjnë një doktrinë për të ndryshuar disa kalke historike dhe botëkuptimore të cilat këto vite tranzicioni vetëm sa janë këqyrur nga jashtë qelqnajës së trashë mbrojtëse dhe shumë pak janë prekur.

Përbuzja

Ndoshta është e para vepër letrare ku shoqëria shqiptare e viteve të diktaturës komuniste dhe organizimi shtetëror i është nënshtruar një përzgjedhjeje të vëmendshme se si propoganda e atëhershme i shikonte klasat e përmbysura dhe forcat politike kundërshtare: “Ata kishin me vete policinë, pushtetin, simpatinë e shoqërisë dhe, sigurisht, halabakët… Na e nginjën trurin e njomë me parrulla, me idole, me gatishmëri, me shkencë e skolastikë, me materializëm dhe domosdoshmëri historike, me shkak-pasojë dhe besim në Njeriun e Ri… Tani në kokat tona ka vetëm shkretëtirë të paskjatë, xhungël mbijetese… Në mur varej një portret i udhëheqësit buzëtrashë.” Për ushtarakët përdoren karakterizimet qafëgic, qafëderri, fytyrëbytha, thatan, turiqena, zemërbisha, lukuni qensh të unshëm, si gostia e një zogorie qensh mbi pirg kockash.

Autori atakon drejtpërdrejt partinë që kishte marrë përsipër të luante rolin udhëheqës në gjithë jetën e vendit: “Partia është një sekt satanist, si çdo religjion e di për mrekulli se ç’është në gjendje të bëjë miti tmerronjës e lebetitës i frikës dhe demonizmit… Jo mirësia, jo ndriçimi, jo dashuria e përvujtnia, por ankthi, mizoria, ndëshkimi i përgjakur e absurd i nënshtron turmat… Njerëzit duan të jetojnë, frika e ankthi i rraskapit, i sfilit… Çmenduria dhe egërsia vjen një çast dhe të lodhin.”

Gjithë kjo ngarkesë negative shkarkohet mbi dy qëndrestarë: Martin Gega si mbrojtës i kauzës antikomuniste, Ljuba Borisovna si mbrojtëse e dashurisë së vërtetë.

Kompozicioni

Rrëfimit të autorit i bashkohen edhe rrëfimet e karaktereve duke shkrirë kufirin midis vetës së tretë me vetën e parë njëjës. Kompozicioni i përngjan një prizmi ku e njëjta ndodhi dhe i njëjti karakter shikohen dhe rishikohen nga sy dhe kënde të ndryshëm shikimi. Ai bëhet edhe objekt diskutimi në vepër: “Çështja e kompozicionit është tortura më e madhe për një shkrimtar dhe jo procesi i shkrimit… Kompozicioni është në thelb loja me kohën, sepse suksesi i një arkitekti të mirë është organizimi harmonik i hapësirës dhe triumfi mbi kohën: ja se çfarë e mban një rrëfim dhe çfarë i jep dramacitet fatit të protagonistëve në një histori.”

Romani hapet me prologun që i ngjan një amaneti për të rrëfyer një tragjedi që nuk është thjesht fati i një familje, por pikënisje për ta ndarë me dhimbjen e të tjerëve. Kaq mjafton që autori të sjellë në përmasa të ndryshme pesë modele të grave ruse që e lidhën fatin e tyre me atë të burrave shqiptarë: Zinaida që bashkëpunon me pushtetin komunist dhe ruan pozitën e lartë në fushën e artit dramatik, Ljuba që përballet me dinjitet me përndjekjen nga Sigurimi i Shtetit, Olja që e largojnë djallëzisht nga Shqipëria, Elena që qëndron larg rrymave të rrezikshme të ekspozimit politik, Ljudmilla që bëhet viktimë e burgut në Qytetin Stalin.

Pjesa e parë e romanit “Ofelia s’del në skenë” fillon me Ljubën që qëndron para pasqyrës: “gjinjtë e kërcyer, të fryrë e të fortë, qafa alabstër me vena të kaltra, supet të rrumbullta, e shkëlqare.” Bukuria fizike e saj do të jetë edhe karrem vuajtjeje sepse nga njëra anë do të lakmohet marrëzisht nga Viktori që është mik dhe armik i burrit të saj dhe nga ana tjetër do të tentohet të depersonalizohet nga punonjësit e sigurimit. Duke e vendosur Ljuba Borisovnën në qendër të veprës, autori hap dy shtigje për linjat e subjektit: Të zbulojë fantazmat dhe përbindshat që bashkëjetojnë me njeriun, i nxjerrin kthetrat dhe përgjakin shpirtrat edhe në rrethet e ngushta familjare dhe shoqërore siç ilustrohet me rrëfimin e Zinaidës për motrën e saj Ira dhe burrin e saj Misha, po ashtu marrëdhëniet e Ljubës me Lev Kashkinin, Viktor Sallakun dhe Martin Gegën. Kjo i shërben autorit si indicje për ta shtruar marrëdhënien seksuale në një rrafsh filozofik si raport mes vullnetit dhe dhunës, pranimit me dëshirë dhe detyrimit.

Martin Gega, i diplomuar si inxhinier gjeolog në Bashkimin Sovjetik, nuk pranon të ndahet nga bashkëshortja ruse dhe kaq mjafton që Sigurimi i Shtetit të gjejë pretekste ose të sigurojë dëshmitarë ta burgosë dhe ta vrasë pa gjyq për veprimtari armiqësore. Kur Ljubës i ofrohet roli i Ofelisë nga tragjedia “Hamlet”, Martini ka katër muaj që ndodhet në burg. Regjisorja Zinaida Mihajllovna e këshillon që të dalë nga pozicioni i vështirë duke filluar me joshjen seksuale dhe kurvërimin selektiv. Pikërisht këtu fillon heqja e tabusë për foljen e aktit seksual, përdorimi pa pika, pa asteriks, madje duke u ndalur në trajtën veprore dhe vetevetore, duke e kthyer në një nga veçoritë e punës së Sigurimit të Shtetit për depersonalizimin e njerëzve. Kjo bën që ky libër duhet lexuar vetëm dhe jo me zë për ta dëgjuar të tjerët. Atmosfera e nderë që përfton veprimtaria subversive e Sigurimit të Shtetit ka antipodin zbutës erotik që kalon paralelisht fund e krye veprës.

Një roman brenda romanit

Qëkur ishte student në Moskë, Martini kishte shkruar një roman dhe dorëshkrimi i tij kishte arritur edhe te duart e poetit Samuil Ismari. Ishte një sprovë e hedhjes në letër të jetës së vet të rinisë. I ati e pati dërguar Martinin 15-vjeçar të çonte me kalë trasta me ushqime në majë të Çoparit, te Logjet e Zanave ku ishte çeta antikomuniste e Jup Ndreut. Atje ra në pritë dhe ndodhi një masakër. “Kjo që po na bajnë komunistat s’ka mal që e mban mbi kurriz…. Nuk po lëmë me na bo zap do morra të partishëm. Ky pushtet mbushë me xhahila dhe këlyshë të anmikut shekulluer.”

Pasqyrimi i asaj masakre dhe pakënaqësia që s’mund të fshihej, e bënte atë roman jo vetëm në një krijim të pabotueshëm, por edhe të rrezikshëm për fatin e vetë autorit. Shoku i tij student, Viktor Sallaku, ka një parahistori antagonizmi me Martinin që te prindërit: I ati i Viktorit është shpallur dëshmor edhe pse “është vrarë duke vjedhur bostan”, kurse i ati i Martinit është pushkatuar pa gjyq dhe është klasifikuar si reaksionar. Ljuba u lidh së pari me Viktorin, pastaj iu dorëzua Martinit duke filluar një rivalitet dashuror që vjen duke u rritur, edhe pse Viktori krijoi një lidhje tjetër me Olja Pisarjevën. Këtyre dy shkaqeve u shtohet edhe termi “malok” që Viktori e përdor për Martinin duke përftuar racizëm brendashqiptar dhe patologji të urrejtjes. Kaq mjafton që Viktori ta bëjë Martinin pre të Sigurimit të Shtetit duke i zbuluar Nesho Dragoit se ai ka shkruar një roman të dyshimtë. Si rezultat Neshua i thotë Viktorit: “Martini ka karakter dhe bindje antipushtet. Ai nuk është njeriu ynë.”

Tragjedia “Hamlet” në një vështrim të ri

Rishikimi i trashëgimisë letrare botërore siç ndodh në këtë vepër me tragjedinë ‘Hamlet’, përbën një veçori të kësaj vepre që e ndeshim gjerësisht dhe mjeshtërisht në Veprën e Ismail Kadaresë. Sipas autorit, Klaudit nuk i duhej mbretëria e të vëllait, po mbretëresha Gertrudë, jo froni por shtrati. Nga ana tjetër edhe Gertruda mund të jetë joshur fillimisht nga Klaudi, pastaj ka zgjedhur fronin. Mos mbreti ishte i paaftë në shtrat? Pse u zgjodh helmi në vesh? Kujtohet paralelizmi me Egjistin e Klitemnestrën te Sofokliu, Paolon dhe Françeskën te “Komedia” e Dantes. Duket qartë se autori jo vetëm se e ka rilexuar tragjedinë e shqipëruar nga Noli, por ka parë edhe variantin rus të Pasternakut. Një detaj ilustrues: Noli përkthen “qyqe” kurse Pasternaku “kukuvajkë.” Qyqja dhe kukuvajka bashkohen te vetmia, por qyqja këndon ditën dhe kukuvajka natën. Noli e quan Ofelinë “zonjë”, kur ajo është “zonjushë”, kurse Pastërnaku e quan “ëmbëloshe.” Së fundi, autori ka vënë re se fjalët “mos të të rrejë mendja dhe dije mirë” nuk janë fare te përkthimi i Nolit.

Shkrimtari Samuil Ismari

Pjesa e fundit e romanit “Ç’lajme na sjell, Hermes?” i kushtohet shkrimtarit Samuil Ismari, por ai shfaqet gjatë gjithë romanit, duke filluar që në pjesën e parë. Ka ndonjë detaj që na bën ta lidhim me një shkrimtar real, që ishte ende gjallë deri pak muaj më parë: “Samuil Ismarit iu zmadhuan bebet e syve poshtë qelqeve të syzave optike.” Kur shkrimtari rrëmbehet nga policia, shtrohet pyetja: “Kush do t’i dilte krah? Prindërit atje, në qytetin e Jugut.”

Duket qartë në vepër se autori është rreshtuar në anën e adhuruesve të këtij shkrimtari. Kur Martini e pati takuar Samuilin në Moskë, i patën thënë se “është ylli në ngjitje i letërsisë së re shqipe,” kurse Martini i thotë Ljubës se “është një fenomen i letërsisë më të re.” Shumë besojnë se Ismari është i shenjuar me talent, andaj një palë mundohen t’ia hanë kokën dhe një palë tjetër ta mbrojnë. Madhështinë ia njohin edhe ata që nuk e duan ose janë dyshues: “Një qiellor me flatra, dhelpër e rafinuar… S’e dija që qenka karagjoz kaq i madh ky Samuil Ismari… Ai është një pusht karizmatik, sa çdo femër e bukur do të ëndërronte një histori dashurie me të, në mos më shumë, një flirt… Samuili është i talentuar… më i talentuari, por ama edhe me prirjet më të rrezikshme.”

Shkrimtari Tufa nuk është kufizuar vetëm me vlerësimet, por është i pari që e fton për të qenë pjesë e subjektit të veprës. Përpjekjet e Sigurimit të Shtetit për të shtënë në dorë romanin e birit të reaksionarit, arrijnë deri te marrja forcërisht e shkrimtarit Ismari nga policia dhe agjentët e sigurimit. Edhe pse shkrimtari Samuil përballet me dinjitet me represionin, autori gjen rast të bëjë edhe deklarimin e vet: “Nuk ka asgjë heroike në përballimin e torturave dhe nuk mund t’ia kërkosh askujt një heroizëm të tillë.” Ka dhe një shpjegim për titullin e kësaj pjese: “Hermes është hyu që zbret në ballkonin e Samuilit dhe sjell “kumtet e qiejve.”

Shkrimtari Tufa e shfrytëzon këtë pjesë të fundit për të na çuar të shohim një galeri figurash nga Lidhja e Shkrimtarëve, disa prej të cilëve janë lehtësisht të identifikueshëm: Poeti hundëfajkua Dritan Agalliu – një yll fushor në ngjitje në qiellin e poezisë së angazhuar shqipe, me namin e Ezopit, që ia thotë për dolli. Kryetari i lidhjes, shoku Shute. Dafina Luçi – anëtare e detashmentit “Engjëjt e hekurt”, e re, tunduese, alturiste, gjithë sharm, stil dhe dell aventuresk. Nasihat Toçaj – prozator me subjekte sigurimsash, ambicioz i madh, servil, mediokër.

Historia

Agron Tufa është i pari autor që në rrafshin artistik bën një postluftë fyt për fyt e dhëmb për dhëmb me sistemin e diktaturës komuniste duke u ndalur në pikat më të zeza të atij sistemi. Ai guxon të heqë nga lista e temave tabu edhe çështje shumë të ndjeshme që lidhen me historinë e re të Shqipërisë, duke filluar nga lufta çlirimtare kur deklaron: “Historia do të vazhdojë të mbetet një bijë bastarde e kohës, përderisa atë do të vazhdojnë ta shkruajnë fitimtarët, sepse pergamena ku e shkruajnë do të jetë po e njëjta: lëkura e të mundurve.” Në gojën e Martinit ai vë akuzën: “Pushteti ynë politik ka ardhur në qeverisje duke kryer krime gjatë dhe pas luftës.” Gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri u shfaqën dy palë me qasje të ndryshme ndaj pushtuesit, por të dyja palët kanë dhënë jetën për qëllimin më të epërm në emër të atdhedashurisë. Pse disa quhen “dëshmorë” dhe të tjerët “tradhëtarë”? Pse disave u ngrihen lapidarë e të tjerëve nuk u gjendet eshtrat?

Shtatzania e Ljubës

Shtatzania e Ljubës pasi Martini është asgjësuar dhe pa kontakt me ndonjë mashkull tjetër, i ka dhënë titullin krejt romanit. A kishte aftësi koitale dorëshkrimi i Martinit që gëlltiti për të sjellë ngjizjen e papërlyeme? A është një mrekulli? “Asnjëra prej fjalëve nuk e shpreh gjendjen e saktë të një gruaje, së cilës ia kanë thithur me shiringë shpresën deri në pikën e fundit.” Autori ka krijuar një linjë speciale subjekti për këtë rrjedhë të pazakontë të fatit të saj tragjik. Si gjithçka tjetër në mjedisin shqiptar, dukuria bëhet pronë e thashethemnajës, ai kapërcen cakun e shqetësimit familjar, hyn te rrethi shoqëror, madje autori thërret në skenë mjekun Zef Sheldia si zëdhënës shkencor i kësaj ngjizjeje të papërlyeme, na fut në hullitë e shkencës dhe alkimisë dhe në labirinthet e partenogjenezës dhe telegonisë, e vendos nën lupën e orgazmës dhe regjistrimit të materialit trashëgimor.

(Romani “Ngjizja e papërlyeme” i Agron Tufës, Roman, Onufri 2021)

Agim Baçi/

Çfarë ndodh me kritikën letrare, kritikën e kritikës dhe të kritikuarit? Për mua, të shkruaj artikuj rreth përshtypjeve të mia për romane apo libra me poezi e tregime, është gjithmonë kënaqësi, më shumë se sa profesion, edhe pse masteri dhe doktorimi im është në fushën e “kritikës letrare”. Ndoshta çështja e të paturit apo mungesës së kritikës, nevojës apo shpërfilljes së kritikës, duhej të ishte prej kohësh një debat i rëndësishëm mes katedrave të letërsisë, shoqatës së botuesve dhe Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, pasi letërsia nuk është një zbavitje, kalim i këndshëm i kohës, por dhe një takim i rëndësishëm me gjuhën, që në rastin tonë është element shumë i rëndësishëm në mbijetesën kulturore, pasi nëse helmohet gjuha, na helmohen edhe mendimet, edhe komunikimi.

Shumë autorë, herë me të drejtë e herë jo, fajësojnë mungesën e kritikës për atë që po ndodh, me indiferentizmin ekstrem ndaj letërisë dhe letrarëve.

Në fakt, njoh shumë nga ata që ankohen për mungesë kritike, por që, njëkohësisht, janë të parët që mund të të sulen nëse i kritikon publikisht për fabulën apo për stilin. Siç ka edhe autorë që kërkojnë të vërtetën për krijimet e tyre letrare, duke pritur qetësisht heshtën e fjalëve kritike.

Unë për fat, të mirë a të keq nuk mund ta them, e kam njohur kritikën që është lëvruar në fund të viteve ’80, e më pas, edhe pas vitit 1990. Them kritikë, e jo studime shkencore, pasi në universitete është lëvruar në këto vite studimi shkencor i veprave të mjaft autorëve, por te lexuesi nuk ka patur ndonjë efekt, ose, ka patur efekt të papërfillshëm.

Më vjen keq të them se, nëse para vitit 1990 koncepti i kritikës u përdhunua nga ideologjia komuniste, që orientonte leximin sipas partishmërisë, pas vitit 1990 më shumë pati një striptizë të kritikës, nën ritmin e muzikës funebre të shkollës komuniste, që nuk u fut kurrë në hullinë e një debati të vlerave të vërteta estetike-ideore. Kritika e shfaqur në shtyp apo TV, më së shumti ishte prezantim libri se sa kritikë. Ose edhe më keq, ka patur qoka-kritika, që më shumë dëmtojnë autorin, i cili nis të besojë se Balzaku, Dostojevski, Tomas Mani, Kundera, Floberi, Kafka, Xhojsi, Çehovi, Buxati, e shumë të tjerë, mund të flenë të qetë se pasardhësi i tyre tashmë ka mbërritur pikërisht në Shqipëri.

Por kjo nuk do të thotë se kritika nuk duhet. Personalisht, besoj se një autori më shumë dëm i sjell heshtja për të, siç i sjell dëm edhe lëvdimi i gënjeshtërt.

Shkolla e sotme shqiptare ka pak shanse të përgatisë kritikë, por të paktën kemi nisur me një nivel më fin të lexuesve, që janë hapi i parë drejt kritikës. Unë kam biseduar gjithë këto vite me të rinj, studentë e nxënës, të cilët janë lexues me bindjet e tyre, që kanë aftësitë edhe të jenë në të ardhmen sugjerues të mirë të leximit, e më pas edhe kritik.

Dhe unë besoj se shkolla e sotme duhet të përgatisë më së pari lexues, nga të cilët më pas mund të dalin dhe kritikët që mund të ftojnë lexuesin të ndjehet pjesë e udhëtimit me atë çfarë na sjellin autorë të ndryshëm.

Universitetet, QKLL, Shoqata e Botuesve dhe vetë botuesit, duhet të jenë nxitësit për një debat sa më të hapur për letërsinë e sotme shqipe, e cila ka qenë në këto vite e dënuar dy herë- me lexues të kufizuar, për shkak se lexuesit shqip kaq janë, dhe me mungesë debati rreth vlerave të tyre.

Ndaj çdo “kritikë” për mungesën e kritikës duhet parë me dashamirësi, pasi letërsia ka nevojë të debatohet, sepse shumëkush që është i interesuar për letërsinë ka nevojë të dijë se për kë dhe përse flitet.