Kastriot Fetahu/

Duhet guxim i madh për të ndryshuar jetën – një ide që më parakalonte mendimet teksa lexoja faqet e romanit Porosia e Kullës. Autori, Pashko Camaj, herë pas here në mendimin tim dukej sikur vishte identitetin e një figure të madhe shqiptare, si Pashko Vasa. Mes tyre ka mjaft të përbashkëta, dy Pashkot e shquar shqiptarë. Që në hyrje të romanit, tronditesh nga të vërtetat e një djaloshi që guxoi të ëndërronte mbërritjen në SHBA.

A ngjason kalvari i njëzetvjeçarit Camaj me atë të Amirit te Khaled Hosseini? Shkrimtari Khaled Hosseini, në romanin e famshëm Gjuetari i Balonave, përshkruan emigrantët afganë duke kaluar kufirin e Pakistanit në një betoniere të hapur nga sipër. Duke bërë krahasimin, e gjitha i ngjan një gare: kush ka udhëtuar në kushte më të tmerrshme – Pashko njëzetvjeçar apo Amiri i Hosseinit?

Gjithsesi, dukshëm jeta e njeriut është shumë më e rrezikuar në një automjet me vetëm tre emigrantë të paligjshëm, sesa në një grup më të madh si në Gjuetari i Balonave.

Kjo të ngelet në mendje dhe të befason me ngjyrat e ankthit. Ditët e fundit e kam pyetur veten shpesh: se pse fati duket sikur na lidh me qytetarët e botës së tretë, kur nuk i përkasim asaj as gjeografikisht?

Nuk i kam dhënë ende përgjigje kësaj pyetjeje, sepse trishtimi të mbyt kur kujton se Amiri ishte një banor i fiseve Pashtun në Afganistan në gjendje lufte dhe më pas nën pushtetin e talebanëve, ndërsa Pashko Camaj një pasardhës i ilirëve dhe i Skënderbeut, në zemër të Evropës.

Duket sikur historia na ka trajtuar me ashpërsi gjatë shekujve të mbijetesës kombëtare – na ka vendosur si subjekte të një eksperimenti sociologjik të pafund, duke na caktuar të jetojmë në një univers alternativ.

Ashtu si zoti Camaj nuk mund të ndryshojë lojën e bejsbollit apo rrjedhën e muzikës country në SHBA sot, po ashtu djaloshi Pashko ishte i pafuqishëm të ndryshonte fatin e tij dhe fluksin e dritës së munguar të lirisë në vendlindje. Ndaj zgjodhi alternativën ekzistenciale të prekjes së fundit për t’u ngritur mbi të – si Nautilusi i Zhyl Vernit, nga thellësia e detit në sipërfaqe.

Edhe sikur të mos ekzistonte një e ardhme më e mirë, dukej sikur djaloshi Pashko kishte vendosur ta shpikte atë.

Në atë makinë, në bagazhin me disa vrima ku hynte pak dritë dielli e racionuar, djaloshi Pashko Camaj nuk mendonte dot nëse ishte i çliruar nga urrejtja për shkaktarët e fatit të tij, sepse nuk ishte ende i çliruar nga frika e atij udhëtimi kalvari misterioz. Pritja është një vrasëse e ngadaltë e njeriut kur nuk mbaron kurrë. Siç shkruan autori, ai udhëtim zgjati sa një përjetësi.

Shoferi i asaj makine, që “i ngjante më shumë kryqit të Jezusit”, kumtoi se rruga kalvar përshkohej për 30 minuta. Sa shumë janë nëse i krahasojmë me 4 minutat e romanit të Tacuo Jasuda, “Një lodër në orarin e udhëtimeve”…

Djaloshi Camaj ndodhej midis ankthit të jetës dhe ankthit të lirisë – i pari kishte destinacion Hadin, ndërsa i dyti Tokën e Premtuar, duke përjetuar brenda qenies së tij dy ekstremet e ekzistencës.

A ishte Pashko Camaj një subjekt i pastër ekzistencialist në këtë rrugëtim që ngjante me atë të Kristofor Kolombit pesëqind vjet më parë?

Për ekzistencialistët, nuk ndodh asgjë derisa të prekësh fundin. Pashko Camaj e kishte “dorëzuar” veten tek Zhan Pol Sartri në këtë tridhjetëminutësh – eklipsi më i madh në jetën e tij, ku regjisor ishte rastësia.

A është mëkat i abstenueshëm vendimi për të lënë vendlindjen?

Çfarë është një stuhi ferri me përmasa epike, më shumë sesa ky udhëtim në errësirën më të madhe të jetës – i ngjashëm me udhëtimin e shumë shqiptarëve në shekullin XXI?

Duket sikur rëndësia e kohës së zgjedhur vërteton thënien persiane: “Një gur i hedhur në kohën e duhur është më i vlefshëm se ari i dhënë në kohën e gabuar”.

Pashko Camaj provon në këtë roman, përmes një kohe më të shkurtër se francezi Henri Charrière, luajtur nga Steve McQueen në filmin Papillon, se rruga drejt lirisë dhe prosperitetit kalon gjithmonë në ngushticën midis Shilës dhe Karibdës. Në këtë rrugë, Odiseu arriti Itakën, ndërsa Camaj – Amerikën.

Thuhet se letërsia ushqen iluzionet, por autori i romanit Porosia e Kullës, Pashko Camaj, provon se doli nga kështjella e Ifit pa ndihmën e Abatit Faria – vetëm përmes vendosmërisë së tij të pathyeshme shqiptare, në kërkim të lirisë, duke krijuar një “Edmond Dantes” të ri nën firmën e tij.

Pashko Camaj, Porosia e Kullës u kry!

HARVARD CAMBRIDGE 12/14/2024

Lidhjet e tij me gazetën “Dielli” kanë qenë që kur Atjoni nxori esenë e parë dhe vazhdimisht kemi botuar shkrime të tij 

Që kur ishte fëmijë, Atjonit i pëlqente të vizatonte diellin, një pllangë të artë dhe kur u rrit ca, nuk vizatonte një diell, por dy-tre në një peizazh, sikur nuk i mjaftonte njëri dhe po i bënte dhe në formën e zemrës…

Atjoni studionte për filozofi në Itali, në Universitetin “Sacro Cuore”  të Milanos. Ndërkaq ishte dhe anëtari më i ri i PEN Clubit italian, po kështu dhe anëtar i Parlamentit Rinor Europian, përfaqësonte të rinjtë shqiptarë..

Atjon Zhiti është autor i librit, “Për atë që dua(m)”, (bot. 2015) një përmbledhje me ese, recensa, poezi, intervista e përkthime të një 19 vjeçari, i pritur me dashuri nga lexuesi, sidomos të rinjtë dhe kritika, ku guximi në ide gërshetohet me ëndrrën dhe përkushtimin, që bëjnë të besosh se brezi i ri di të dojë, të kërkojë dhe të presë nga vetja, ku vizioni lidhet me kritikën konstruktive, për të ecur përpara si vend. 

Po kështu në Prishtinë enti botues “Bogdani” ka nxjerë librin “Jam Atjoni”, përmbledhje skicash dhe shkrimesh të ndryshme.

Para se të dilte albumi i madh “Opera Atjon” (në shqip dhe italisht, bot. 2017), ku janë riprodhuar të gjithë vizatimet dhe pikturat e tij të fëminisë dhe adoleshencës, me vlerësime nga studiues e kritikë arti nga vendi, më pas dhe nga të huaj, ishin hapur dhe ekspozita me punime të Atonit në mjedise universitare. 

Artikuj të Atjonit kanë dalë në shumë media në Shqipëri e Kosovë dhe në diasporë, në Itali, Zvicër, Mbretëria e Bashkuar, SHBA. Pjesë të tyre janë përkthyer dhe në gjuhë të tjera si italisht e rumanisht. Po kështu ka dhe botime të tjera, libra të ndryshëm brenda dhe jashtë vendit me kopertina dhe ilustime nga Atjon Zhiti. Për “Studentin e përhershëm” siç e quan gjenerata e tij, kanë folur dhe shkruar personalitete të njohur të kulturës shqiptare, por dhe asaj të huaj.

Në Romë, në një nga kishat pranë Piazza “Navona” është dhënë koncerti për violinë dhe piano, kushtuar Atjonit.

 Festivali Ndërkombëtar i Filmit për Fëmijë “Giffoni” ka dhënë çmimin me emrin “Atjon Zhiti” për anëtarin më të mirë të jurisë, ku ai bënte pjesë dhe ishte dalluar në takimet në Shqipëri dhe Itali. 

Dhe në letërsi jepet çmimi ndërkombëtar “Atjon Zhiti” nga Shoqata e Shkrimtarëve “Bogdani”, me qendrat në Prishtinë dhe Bruksel. Ky çmim së pari shkoi në Argjentinë, më pas në Itali dhe së fundmi në Japoni.

Emri i Atjonit është bërë më i njohur dhe më i dashur për të gjithë që e kanë njohur apo lexuar. Ai çeli një rrugë dashurie e dritë për të rinjtë dhe vërtet në Tiranë është emërtuar dhe “Rruga e Atjonit”, ajo në hyrje të Parkut të Madh, që bashkohet me Rrugën “Faik Konica”, të cilin ai e adhuronte.

Në nderim të Atjonit tonë, si ideal dhe frymëzim në këto 10 vjet për gjenratën e tij, po risjellim pjesë nga shkrimet e tij.

– Redaksia –

DO TA RREGULLOJMË BOTËN ME BUZËQESHJE… – kështu na thoshte Atjoni, dëshmon studenti nga Kosova – 

Në përurimin e librit “Për atë që dua(m)” të Atjonit në Universitetin Europian të  Tiranës, në Aula Magna, të mbushur si kurrë ndonjëherë, me të rinj, intelektualë, shkrimtarë, deputetë, ish të burgosur, të panjohur, vinin të tjerë, s’kishte më vende, rrinin dhe në këmbë, etj, pasi folën emra të njohur për vlerat e librit, mesazhet që përcjell e befasitë, u ngrit në fund dhe një djalë nga salla, vij nga Prishtina, tha, posaçërisht për këtë takim, jam student në Zyrih, Ylli Haziri quhem. “Jam më shumë sesa shok i Atjonit, – vazhdoi ai – jam vëlla i tij. E kam njohur në mbledhjet e Parlamentit Rinor Europian, ai si shqiptar nga Shqipëria dhe unë si shqiptar nga Kosova. Kemi qenë bashkë në Riga e Barcelonë, në Paris e Pragë, në Beograd, Preshevë dhe Prishtinë, në shtëpitë e mia…kam mbresa të pashlyeshme. Atjoni ishte aq sa i mirë, po aq dhe dinjitoz, të  përqafonte fuqishëm dhe kishte mendime të fuqishme; i gjithi i çiltër dhe gjithë dashuri. Atjoni kishte dy dashuri të  mëdha, – tregoi ndër të tjera, teksa dridhej mes emocionesh të  dukshme për shokun e tij, – dashuri për dashurinë, për vajzat si të thuash, dhe dashurinë për atdhe, ku brenda kishte dhe Kosovë. Dhe prekej shpejt…”. Atjoni dinte të bashkonte. Në një nga takimet e Parlamentit Europian të të Rinjve, ai është mes shokëve shqiptarë dhe serbë, ku me njërën dorë po mban të shpalosur flamurin e Republikës së Kosovë dhe me tjetrën atë të Serbisë. Me çiltërsinë e tyre, ata 19 vjeçarë, bënë atë që politika e dy vendeve, por dhe ajo ndërkombëtare, nuk po e realizon dot. Pranuan tjetrin. Fotoja e këtij çasti është vërtet  emblematike… Do ta rregullojmë botën me anë të buzëqeshjeve”, na thoshte Atjoni – e përfundoi fjalën e tij studenti nga Kosova…  Buzëqeshja e Atjonit mbetet vepër arti, ajo të bënte për vete, që jo vetëm ta doje, por dhe ta besoje Atjonin menjëherë. Ishte ai që këmbëngulte ndër shokë se duhej të studionin, në universitet jashtë sa më shumë, në Europë e Amerikë e të ktheheshin patjetër, se “Atdheun do ta bëjmë ne”, besonte, “më të bukur dhe më të fortë.”

(Nga libri “Jam Atjoni”)

THËNIE PËR ATJONIN TONË

– nga botime të ndryshme –

“…Leximi i shkrimit të Atjonit ka qenë nji eksperiencë që përjetohet rrallë, shumë rrallë, në ditët tona. Dukej sikur zani vjen nga diku larg, shumë larg, dhe na tregon si mendon nji i ri me aftësi të rralla mendimi dhe shprehje, dhe si ndjehet zemra bujare e të rinjëve të pakomprometuem nga ndeshtrashat e jetës “moderne”. 

      Unë e përjetova edhe si nji “lajmërim” për ne të gjithë që jemi të zanun me problemet (shpesh artificiale) të jetës së vështirë që jetojmë… Sa mendim i thellë, sa gjykim i mprehtë, dhe sa bujari zemre lexohet në atë shkrim.   

      Përdorimi i dialektit geg ashtE manifestim i deshirës së autorit me qenë sa ma afër viktimës e me përdorue, si shenjë respekti gjuhen e “fshatit” tij.   

      Sa fisnikëri natyrale; sa ndjenjë miqësore!”

      Sami Repishti

      Shkrimtar dhe eseist

      Lauruar në Sorbonë, jeton në SHBA

“…Nxorra pasazhe nga shkrimi i Atjonit dhe i shkrova me dorë në fletoren time, që t’i kem gjithnjë afër fjalët e Tij të pjekura, idetë e thella e largpamëse, shprehjet plot rrezatim të një intelekti të rrallë e shpirti subtil. Thashë me vete: Kur ikin njerëz si Atjoni, varfërohet planeti e pasurohet Qielli!…”

Ferhat Ymeraga

        Kent, Washington State, SHBA

“ …me shkrue gegnisht asht sprovë e njeriut të kulturuem, e njeriut pa paragjykime. Merre me mend, Atjoni  djalosh shpalos dijen e tij për gegnishten dhe asht i hapun për pasurimin e gjuhës sonë të shkrueme me visaret e gegnishtes të lana mbas dore prej druvarëve që i prenë nji krah Gjuhës sonë amtare. Kurse, përkundrazi, do gjoja profesorë të paguem mot e jetë prej  shtetit, u duket se bahet kiameti me studiue gjuhën e Camajt, të Fishtës, të Koliqit e të tjerëve.

      Të mos  e zgjas, Atjoni e ka shikimin ma të kthjelltë se gjojaprofesorët dhe e ka gjuhen ma të rrjedhshme se gjuha e drunjtë e disave prej tyne.”

Sami Milloshi

     Gazetar, poet, SHBA                                                                   

“Libri i Atjonit – testament i Tij… si Ungjilli për bashkëmoshatarët e tij, fari ndriçues i brezit të tij.”

                        Eugjen Merlika    

studiues, kritik letrar, Itali. 

      “Bota është më e varfër pa Atjonin… Një engjëll i bukur që na fali gjithmonë dashuri, ngrohtësi e miqësi…” 

                Luan Topçiu 

kritik arti, studiues, përkthyes, 

  Bukuresht, Rumani

“Kjo fytyrë e bukur engjëllore… ajo krijesë e mrekullueshme pra, ishte bërë për qiellin, jo për këtë botë…”

Helena dhe Ismail Kadare 

shkrimtarë  

TË HUAJT PËR ATJONIN:

Nuk kam takuar një të ri kaq të mirë, kaq fisnik dhe kaq të dashur në Shqipëri sa Atjoni…                         

      Robert Elsie 

albanalog kanadez, 

Berlin, Gjermani

Atjoni është djali që çdo prind do të donte ta kishte të tijin…

        Sebastiano Grasso

Poet, President i PEN Clubit, Itali

…një xhevahir krijimtarie… Libri i Atjonit do të vendoset në sektorin e artit në bibliotekën e dikasterit e do të mbetet si dëshmi e një figure që bëri shumë për kulturën në një hark të shkurtër kohe, që na dha shenjën e gjenialitetit të tij.

                  Kardinal Gianranco Ravasi

              Biblist, kritik arti.

                  Ministër i Kulturës Vatikan 

 ..Atjoni shkëlqente prej poezisë. Dhe vetë është një poezi e magjishme.

           Adonis                                                                        Poet, Paris, Francë

Diej të Atjoni

Rrezet q;e bashkojnë duart

                                                                               “Vorbull diellore”

Zija Vukaj/

(Simbologji)

Nga të gjitha ngjyrat, e kuqja është ajo që sipas statistikave, preferohet prej pjesës më të madhe të njerëzve. Nën formën e oksidit të hekurit ka shoqëruar udhëtimin e njerëzimit që nga prehistoria dhe është e dukshme në dëshmitë shkëmbore të epokës së akullnajave. Neandertalasit e kishin zakon të spërkatnin të vdekurit me materiale me ngjyrë të kuqe, me sa duket për t’u kthyer atyre ngjyrën e “ngrohtë” të gjakut të jetës. Në përgjithësi e kuqja shihet si një ngjyrë agresive, vitale, e pasur me energji; ajo është e lidhur me zjarrin dhe me dashurinë, por edhe me luftën për jetën. Mbi karakteret e mbyllura e melankolike, ka, sipas traditës, një efekt turbullues dhe shtypës. Në simbologjinë e vërtetë e të pastër e kuqja paraqitet në interpretime të shumta, mjaft të ndryshme nga njëra- tjetra. Në Egjiptin e lashtë kishte kuptim pozitiv vetëm kur tregonte “kurorën e kuqe” të Egjiptit të Poshtëm me deltën e tij të Nilit. Por e kuqja vihej në lidhje të drejtpërdrejtë me zotin e keq Sutech (Seth- Σήθ, Sḕth) dhe me zotin po aq të keq Apofi (Apophis), gjarpri. Nëpër papiruse emrat e tyre ishin shkruar me të kuqe dhe kafshët e kuqe, si disa tipa qensh të përhapur asokohe në Egjipt, mbaheshin zakonisht larg komunitetit, pasi ngjyra e tyre lidhej me idenë e dhunës dhe të agresivitetit.

Në artin parakolumbian të Meksikës së lashtë e kuqja përdorej shumë rrallë dhe lidhej kryesisht me gjakun, me diellin, me zjarrin dhe me paraqitjen e mëlçisë. Tek Majat konsiderohej si simbol i Lindjes, ndërsa tek banorët e rrafshnaltës së Meksikës së lashtë, si simbol i Jugut. Kështu edhe në Kinën e lashtë, ku e kuqja (hung) ishte ngjyrë e shenjtë dhe jetësore e dinastisë Chou (1050- 256 p.k)- një rrethanë që shëmbëllen flamujt e kuq të Kinës komuniste. E kuqja ishte edhe ngjyra e perëndisë së lumturisë, që përcakton pasurinë e njerëzve. Nëse në Evropë kombinimi i së kuqes me të gjelbrën ka një domethënje të ashpër dhe agresive, në Kinë kjo shprehte thjesht vitalitetin në lidhje, për shembull, me “çorape të gjelbra e fund të kuq” të grave të reja apo me drita të kuqe e rrush jeshil të tavernave. Burrat “e kuq”, për kinezët ishin bashkëshortë të goditur rëndë nga jeta bashkëshortore, sugurisht të destinuar nga vdekja e parakohshme.

Në artin kristian tradicional e kuqja ishte ngjyra e gjakut të sakrifikuar të Krishtit dhe të martirëve, të dashurisë së zjarrtë (e kuqe ishte veshja e Gjonit, e preferuara e apostujve) dhe e flakës së rrëshajës së Shpirtit të Shenjtë. “E kuqja kardinaleske” tregon se ai që e mban këtë veshje duhet të jetë gjithmonë i gatshëm të derdhë gjakun e tij për mbrojtjen e Kishës. Por edhe prostitutat e përdornin një ngjyrë të tillë në veshjet e tyre dhe shpesh idhujt paganë ishin pikturuar me të kuqe. Veç kësaj, kujtojmë se në “Apokalipsin e Gjonit”, “prostituta e madhe Babilonia” nëna e prostitutave dhe e çdo mizorie tokësore, ishte veshur “me purpur dhe me të kuqe flakë”; ajo kalëronte një përbindësh me shtatë krerë, “një kafshë të kuqe me vese të tmerrshme”. E kuqja u bë pastaj ngjyra e ferrit, e djallit dhe e kafshëve të “dyshimta”, që tradita i ka lidhur me botën e skëterrës (dhelpra dhe ketra). Por e kuqja qe interpretuar në kuptim të lartë pozitiv ku tregonte fitoren e dashurisë, si në paraqitjet artistike që kanë për objekt Krijuesin apo Krishtin e ringjallur. Në veshjet e shenjta, e kuqja është ngjyra që vishet në celebrimet e martirëve, të Shpirtit të Shenjtë e të Pasionit.

Sidoqoftë, në simbologjinë popullore e kuqja ka mbetur ngjyra e dashurisë, shpesh e lidhur me lulet, mes të cilave me trëndafilin apo edhe me zemërimin. Natën dritat e kuqe tregojnë intimitet, prostitucion dhe mes sinjaleve rrugore e kuqja merr përgjithësisht kuptimin “stop” ose tregon praninë e një rreziku. Në korrida e kuqja ka funksionin të eksitojë demin, megjithëse kafsha në realitet irritohet nga lëvizjet vorbulluese të muletës më shumë se nga ngjyra e saj.

Në alkimi e kuqja bashkë me të bardhën përbën një sistem dualistik dhe simbolizon parimin e zanafillës së squfurit (sulphur et merkurius), “flakëruesi”. Ky polaritet mund të varet nga opinion i lashtë që kur gjaku menstrual takohet me spermën, mund të lindë një jetë e re: për këtë shkak dy ngjyrat e sipërpërmendura bëhen simboli i krijimit.

Tek Masonët e kuqja tregon gradën e epërme të “ritit skocez” dhe i kundërvihet të kaltrës së Masonerisë së re me tri gradët klasike: nxënës, rishtar, mjeshtër. Në psikologjinë e thellësisë e kuqja, kur shfaqet në ëndrra, ka të bëjë me sferën e emocioneve. “Aty ku e kuqja përhap ngjyrën e saj, shpirti është gati për veprim, për pushtim, për vuajtje, për kushtim total; por tregon edhe shtypje dhe jep një lidhje të privilegjuar me sferën e ndjenjave”

Vlora Ademi/

Nji djalë i ri, si Marin Shita, me nji pafajësi të humbun që vihet me e rrëzue diktatorin me sy. A e keni parasysh atë lloj romani që me elementet e ndërtimit vazhdon me ju mbajtë vjerrë edhe mbasi t’ia keni mbyllë kopertinën e fundit? I tillë asht romani i autorit Primo Shllaku, titulli i të cilit jo rastësisht ndërtohet me tri P – “Pesha e Padurueshme e Pafajësisë”. Ky aliteracion na krijon nji bashkëtingëllim delikat, tue i ofrue lexuesit cilësi lirike që në titull. Kjo asht edhe nji tjetër dëshmi se kemi të bajmë me nji autor sqimatar, ku çdo bashkëtingëllore e zgjedhun me kujdes rezonon me thellësi poetike.

Gjuha, gjetjet, qasja, skenat, personazhet, karakteret bindëse, marrëdhaniet emocionale, mënyra e të rrëfyemit, ndërtimi unik, dinamika, komploti tërheqës dhe ritmi i shkëlqyeshëm bajnë që ky roman të vlerësohet si kryevepër e autorit.

Sot kur vlerat artistike letrare janë të shkërmoquna dhe kemi mungesë kritike të konsolidueme, asht për t’u përshëndetë guximi intelektual i autorit për me e sjellë nji roman të ndërtuem mbi katër shtylla – pafajësinë, lirinë, luftën dhe moralin – që mishnohen drejtpërdrejt me karakterin e individit. Pra, ky roman na e shpërfaq nji autor të mirëformuem, të mirinformuem e të mirëpozicionuem, siç asht Primo Shllaku.

Autori shkruen gegnisht, e megjithatë romani nuk asht i gjithi në këtë varietet gjuhësor. Tue synue nji kuadër të ngjyrosun edhe gjuhësisht, autori ka ndërtue edhe dialogë në dialektin toskë, me ç’rast bahet edhe vetëkarakterizimi i personazheve. Asht e qartë se autori këtë e ban me qëllim që të potencojë faktin se komunizmi ishte ideologji me mbështetje të gjanë në jug të Shqipnisë.

Metadiskursi i përdorun e mban të angazhuem lexuesin gjatë gjithë kohës. Përpos gjuhës poetike, autori njihet edhe për fjalorin e pasun. Përmes konstruktit gjuhësor ai shmang metoniminë, tue na pru fjalë jo aq të rëndomta, si tipare gjuhësore të stilit vetjak: shkrythje; vjegësa; fojleta; bazhgarile; lodërtinë; krahishtonte; jerevi; vandakë; sheneshin; vërgjillta; bizute, e qinda tjera.

Skenat, që shtjellohen nga nji pozicion krejt i zakonshëm i nji djali hidraulik e fjalëpak, i vetësakrifikuem pavetëdijshëm në pafajësinë e tij, deri tek energjia shpërthyese e synit të vet, bajnë me kuptue se romani fillon pikërisht me të pazakonshmen. Autori ka ndërtue me saktësi skena të sinkronizueme me dialogje diakronike, nga ku edhe zbërthehet metafizika e romanit dhe doktrina e nji periudhe.

“Vilja ishte e madhe dhe vjegësa e saj e trashë. Nji herë forma e saj iu duk si hartë, si harta kryeposhtë e nuk e di cilit vend, por ashtu iu duk, si hartë shteti”. (f. 9)

Romani të ban me e ndie objektivitetin përballë subjektit dhe epokës. Në njenën anë janë vitet 1943-45, e në tjetrën përcaktimi i identitetit të nji brezi. Realisht, periudhë gjatë të cilës asht vuejtë kriza e identitetit. Në veçanti, ajo e identitetit individual. Dhe meqë autori ka nji dhunti të jashtëzakonshme në ndërtimin e personazheve, gjithë barrën e kësaj periudhe ia ngarkon mbi supe kryepersonazhit, Marinit.

Marini, djalë krejt naiv, ndodhet përballë nji epoke të egër. Jo rastësisht, autori e ballafaqon moshën e tij (19 vjeç) me brutalitetin e kohës. Madje edhe profesioni i tij prej hidrauliku nuk asht përzgjedhë pa u shestue mirë.

Nuk asht se autori ka përdorë elemente fantastike për ta krijue nji protagonist interesant, por me shumë takt, personazhin kryesor të romanit na e prezanton si nji hidraulik që ka nji fuqi të jashtëzakonshme të synit. Këtu nis intriga dhe tensioni. Këtu njiherësh nis edhe polemika direkte me lexuesin. Marini merr mësysh. Ai shiton. Nga këtu, jo pa dashje, Marini asht Marin Shita.

“Ndjeu forcën e tij dhe ia tha vetes troç: ‘Unë e këpus vilen e rrushit me sy’”. (f. 12)

Këtu fillon provokimi i pafajësisë së personazhit. Kjo asht nji nga gjetjet e autorit për me e mbajtë të zgjueme vigjilencën e lexuesit.

Kjo ndodh me Marinin: rritet, burrnohet. Bie në dashuni (mbase me dy gra njiherësh), njena grue e emancipueme nga jugu i vendit, që për të parën herë e kishte ba me mendue edhe përtej gypave të ujit, dhe tjetra, zgjedhje (e zgjidhje) zakoni. Vihet përballë sprovave të çuditshme – arrestohet në ditën e fejesës, ban burg, lirohet, ballafaqohet me ish-të fejuemen dhe nis e merr vendime krejt të paparashikueshme, tue e vu në pah kapërcimin e vetvetes dhe tanë peshën e pafajësisë njikohësisht.

“Marini asht nji personazh që ka ra në kurthën ekzistenciale të epokës së vet, asht ba objekt i nji loje mistike e globale, askund pyetjeve që ngren ai mbas kalimit të tij, autori nuk u jep përgjigje, sepse përgjigjja do të kishte randësi për vetë personazhin, e jo për ne që tashma dimë goxha për metonimitë e asaj epoke, si dhe për masat shtrënguese preventive ndaj lirive themelore të njeriut e të individit” thotë autoi Shllaku në intervistën ‘Aventura e Pafund e Zbulimit Individual’ që bana me te për revistën letrare ILLZ.

Mirë që autori nuk ka qëllue lakonik. Ngacmimi i imagjinatës së lexuesit dhe krijimi i nji atmosfere ankthi janë mjeshtria e tij. Autori britanik E.M Fortser, Marinin do ta quante ”personazh i rrumbullakët”, e kundërta e “nji personazhi të sheshtë” (ose dydimensional) i cili e mishnon “nji ide apo cilësi të vetme”. Ndërsa “nji personazh i rrumbullakët” sikurse Marin Shita, i përgjigjet ndryshimit: “asht në gjendje me befasue [lexuesin] në nji mënyrë bindëse”. Pra nji personazh i vetëm mundet me shërbye si fokus kryesor i romanit.

Si protagonist, Marini zbulon, ka sekrete, bind, gabon, ban ndryshime, madje edhe josh.

Sado që romani provokon edhe skena krejt të tërthorta erotizmi –“Ai e kapi me duert e tij të forta trupin e trumës… . Lidhja u dha dhe ai filloi ta zhdrivillonte trumën e randë prej gize, derisa ajo u lirue krejt dhe i peshoi mbi krah djaloshit” (f. 47) – prapseprap libri asht i privuem nga erosi.

Me stilin e tij të qëndrueshëm, autori nuk ka sjellë detaje të thella erotizmi, por brydhtas asht ndalë vetëm te joshja si nji akt tundimi, ndikimi e magjepsje, duke ngjallë vetëm shpresë dhe dëshirë. Mbase, si personifikim të kohës dhe rrethanave, autori Marinin na e len veç platonik. Nji djalë që josh me pafajësinë e tij. “Kur Tatjana i kishte thanë haptas që të ngrente shikimin dhe ta shifte në sy, djali kishte pasë idenë se, po t’i çonte sytë dhe ta shifte pak, atëherë sytë e saj apo edhe sytë e tij do të thyheshin copa-copa”. (f. 58)

Në thelb, në mënyrë paralele, në roman zhvillohen dy lloje konfliktesh. Njeni, i mbrendshmi, që ndodh mbrenda kokave të personazheve dhe tjetri, i jashtmi, që prek personazhet, por që njiherit ndodh jashtë kokave të tyne. Përmbysja shfaqet diku në mes të romanit. Takimi i parë i Marinit me detin e përmbys komplet pjesën e parë të romanit. Mbas këtij takimi, jeta e hidraulikut, personazhit me emnin Marin, ndahet në dy epoka. Kjo asht situata ma delikate ku autori ven në dukje metafizikën e qenies, si përpjekje për me krijue nji përshtatje të Marinit midis vetes dhe pjesës tjetër të realitetit. Për aq sa Marinit – sikurse edhe neve – i duhet të mishnojë orientimin ekzistencial në mënyrë që të ndërveprojë me mjedisin e rrethanat, ai përballet me nji urdhën të pavetëdijshëm nga brenda për me i dhanë kuptim asaj që po ndodh me te dhe me e përshtatë me veten, si pamje e qenies së tij. Në fakt, kjo përballje e përban krejt elementin metafizik të romanit.

“Marini ishte mbushë plot me detin që e kishte pa për së pari atë ditë dhe po largohej nga bregdeti me idenë se deti kishte qenë i zemëruem dhe ai sa kot ishte hangër sysh me të. Por gjithsesi e hetonte brenda tij nji shqepje të diçkaje dhe nji si fillim të diçkaje tjetër.” (f. 133)

“Bota po i tregonte Marinit diçka ma shumë nga vetja e saj dhe ai po ndjente interesin e tij të papërballueshëm për ta lanë mbrapa gjithçka që për te kishte qenë nji normalitet.” (f. 134)

Asht e dukshme se situatat në roman janë vendosë kundër çdo rastësie po aq sa edhe personazhet. Ato kenë emocione të vërteta, janë në ankth dhe pasiguri të plotë.

-Vidhe, vidhe!

Zefi nuk u kishte besue veshëve.

-Si thatë, atë i shenjtë? – kishte shqiptue me çudi të thellë Zefi.

-Po, po, atë që ndigjove…

Zefi po e kqyrte priftin si i çakërdisun.

-Vidhe dhe qetësohu… Përfundishmisht… (f. 244)

Ky dialog tronditës në roman ndërthur nji filozofi sa biblike aq edhe kafkiane, e megjithatë, veçan dyjave, duket se prej tij buron edhe nji e tretë – ajo e autorit.

Ndonëse në letërsi tema e pafajësisë shpesh shfrytëzohet si mënyrë me e nxjerrë në pah humbjen e fëminisë, te romani “Pesha e padurueshme e pafajësisë”, tue iu shmangë me shumë delikatesë emnave e termave, pafajësia portretizohet me figurën e Krishtit. Vlerat e palëkunduna morale të tij theksojnë qartë idenë e pafajësisë, petk që fillimisht i asht mveshë Marinit. Krishtenimi vendos theks të veçantë në konceptin e pafajësisë, i cili asht i lidhun ngusht me idenë e mëkatit.

Dhe nëse në njenën anë Kafka thotë: Filloni me ate që asht e drejtë dhe jo me ate që asht e pranueshme, në anën tjetër, autori Shllaku thotë: Vidhe dhe qetësohu… Përfundishmisht…

Me këtë rast, filozofia mbi të cilën autori e ndërton romanin e angazhon lexuesin në nji sentencë që nxit në reflektim ose që çon në njifarë depërtimi a ndriçimi. Në të njejtën kohë, ka situata që edhe nxisin polemika me te.

Narrativa e romanit provokon. Situatat e krijueme brenda treqind e katër faqeve, personazhet intriguese si Tatjana e Batoja ose edhe mefistofelikë e cinikë si Zef Vetima, me të cilin Marini njihet gjatë qëndrimit në burg, nxitin diskutime të zhvillueme përmes nji lente filozofike.

Filozofia e autorit te “Pesha e padurueshme e pafajësisë” na ban me kuptue se liria dhe pafajësia nuk shkojnë bashkë. Liria e mendimit, mandej edhe ajo e veprimit, fitohen vetëm tue e lanë anash pafajësinë.

“Unë e shof, – i kishte thanë prifti me njifarë kthejlltësie, – se ti nuk ke gja me Manolin. Ti ke problem, ti nuk duroke pafajësinë tande djalosh…” (f. 243)

I bazuem në idetë e absurdit dhe ekzistencializmit, romani direkt provokon moralin. Metafora e tjetërsimit të individit koincidon me “Metamorfozën” e Kafkës. Po kështu i shpreh ankthet shqetësuese ekzistenciale të ekzistencës tonë dhe të botës në të cilën prap jetojmë kaq paparashikueshëm ne edhe autori i romanit në fjalë, Primo Shllaku.

Në kërkim të nji tjetër lirie ose të ridemsionimit të lirisë së tij, Marini thyen rregullat e moralit bashkë me frikën.

Mbasi me sy e kishte rrëzue vilen e rrushit, e kishte praptue kalin e oficerit bashkë me te, e kishte ba copë-copë pasqyrën në burg, e kishte ndrydhë iluzionin për Tatjanën dhe, mbasi ishte përballë edhe me ish të fejuemen, gjendja prej shtatzane e të cilës përgjithnji e kishte tëhuejtë dhe e kishte ndihmue me i nda mendimet, Marini niset drejt kryeqytetit me e rrëzue edhe diktatorin.

Marinin e kishte tjetërsue pafajësia e vet.

Kjo asht intriga e fundit që autori ua ban lexuesve. E nis Marinin për në kryeqytet, (mbase edhe me e takue Tatjanën!) dhe këtu e mbaron rrëfimin. Pjesa tjetër i mbetet imagjinatës së lexuesit.

Sikurse “Lehtësia e papërballueshme e të qenit” e Milan Kunderës, tashma edhe “Pesha e padurueshme e pafajësisë”, tue e sfidue konceptin e përsëritjes dhe virtytin njerëzor, i vendosin këto përballë vlerave të lirisë, tue na ba me kuptue se që të dy, në formë të njejtë, kanë guxue me e sfidue filozofinë niçiane.

“Pesha e padurueshme e pafajësisë” asht nji roman provokues dhe thellë i menduem, i cili gjatë leximit të ban me u përfshi drejtpërdrejt me filozofinë. Prandaj edhe na le shijen e një romani të përqendruem qartë në filozofi. / exlibris.al

Franz-Llesh Grishaj/

Our Lady of Albanian Catholic Church
St. Mother Teresa Cultural Center
Sunday, 15 December 2024

Honorable clerics, The Provincial of the Albanian Franciscans in Shkoder, Fr. Pashko Gojcaj, and the Administrator of St. Paul’s Albanian Catholic Church, Fr. Fred Kalaj; distinguished panelists; esteemed leadership of the Pan-Albanian Federation of America, VATRA; Vice-President, Torch of Democracy recipient, poet, publicist, author, and political dissident, Mr. Alfons Grishaj; Director of the American Branches, Mr. Mond Rakaj; the renowned “Albanian Rambo,” Colonel Dritan Demiraj; fellow Vatrans; pillar of Our Lady of Albanian Catholic Church since its founding, Dr. Gjeka Gjelaj, now assisted by his lovely and accomplished wife, Rita; ladies and gentlemen; and most importantly, the cherished friends and family of the author, good afternoon!

A couple of weeks ago, I was surprised to receive a call from the Secretary of VATRA, Dr. Pashko Rrok Camaj. During our conversation, he extended a heartfelt invitation to join him in presenting his recently published memoir, Dreaming from the Trunk of an American Car, to the Albanian American community here in the Metro-Detroit area. Without hesitation, I accepted this opportunity to celebrate and share in his literary endeavor.

Allow me to politely remind you that today’s event is a book promotion, designed to inspire you to explore Dr. Camaj’s work for yourselves. With that in mind, I promise to tread carefully as this will be a non-spoiler presentation! My goal is to provide a broad overview of the book while leaving you intrigued enough to dive into its pages.

Dr. Camaj’s memoir offers a powerful and realistic account of the immigrant experience, beginning with a dramatic story of how he and his twin sister, Drita, entered the United States hidden in the trunk of an American car. Truly an image that conveys the sense of desperation and fear that often accompanies the decision to flee one’s homeland in search of safety and opportunity.

Nevertheless, this story is by no means out-of-the-ordinary. The dynamics may be different, but the premise remain the same from the founding of the 13 American Colonies: the pursuit of a better life, driven by the hope of greater personal liberties and opportunities. This quest whether religious, economic, social, or political, laid the foundation for what we now recognize as the “American Dream.”

However, what makes Dr. Camaj’s memoir unique is his ability to transport readers from the present-day experiences described in the book to his beloved homeland, Malesia (an Albanian territory unjustly annexed to Montenegro by the Great Powers and later betrayed by the ruthless Stalinist dictator of Albania, Enver Hoxha). Therefore, allowing them to feel as though they are traveling back in time.

Through his storytelling, you sense the immense spiritual and psychological burden the author bears as he repeatedly asks himself, “Did I wrong my forefathers by leaving the only world they had known for generations?”

In Dr. Camaj’s reflections on his experiences in the artificial state of the former Socialist Federal Republic of Yugoslavia, readers gain insight into the resilience of ethnic Albanians, and particularly his personal encounters with ethnic, social, and religious discrimination. These challenges occurred during his adolescence, throughout his higher educational years, and during his compulsory military service. Furthermore, the author exposes an archaic system entrenched in nepotism rather than meritocracy, which ultimately hindered his aspirations of becoming a medical doctor. He describes these cumulative series of injustices as “the straw that broke the camel’s back,” marking a decisive turning point in his life.

The narrative also emphasizes the pivotal role of family, both in the homeland and in the United States. The author expresses heartfelt gratitude to the family members who supported him during his early years in America, with special acknowledgment to his sister Leze and her husband, Kola Stanaj. Additionally, love becomes part of Dr. Camaj’s journey, as the phrase “love at first sight” aptly captures the bond between him and his future wife, Sonya. Their love story unfolds with the kind of coincidence that seems destined, yet as the author subtly suggests, it was his twin sister, Drita, who played a crucial part in ensuring that this fairy tale romance would have a happy ending.

Remaining true to my word, I promise no spoilers. However, as an unapologetic Albanian nationalist, I feel compelled to highlight two stories for generations like mine, those who were not born in Albania proper or in ethnic Albanian lands, unfortunately, still under foreign subjugation.

Dr. Camaj provides a vivid account of how his grandfather, Pjetër Zeku Camaj, was brutally killed by Communist partisans. While I strongly believe this account should be read in the author’s own words, I will offer a brief historical summary of this tragic event.

February 1945 marked a dark chapter in the history of Malesia. A joint operation by Albanian Communist Partisans, led by the notorious Hodo Habibi of Kurvalesh (known as Toger Baba), and Yugoslav Communist Partisans, under the infamous Bajo Stanković, descended upon the proud highlanders of Malesia. Their mission was to prevent the highlanders under Montenegrin rule either from joining the resistance in Kelmend, led by Prek Cali, Gjergj Lul Toma, and Gjek Marash Tinaj, or supporting the Anti-Communist Uprising of Malesia e Madhe, spearheaded by Major Llesh Marashi of Shkrel, Gjon Martin Lulati, Mirot Paloka, Pjeter Gjok Bajraktari, and Lukete Marash Grishaj. It is worth noting that this was the first anti-communist uprising within the Eastern Bloc, setting the stage for a broader resistance against communist rule.

In this campaign of terror, the author’s grandfather was brutally murdered by Bajo Stanković and his cutthroats. Among the massacre’s victims were the much-beloved Albanian Franciscan patriot-scholar, Fr. Leonard Tagaj, affectionately called Pater Zefi by his parishioners in Traboin, and the vojvoda of the Vuksanlekaj clan, Vasel Mirash Camaj. The ruthless campaign also claimed the lives of Zef Miliqi Lugjuraj, Gjelosh Gjok Lajcaj (nephew of Lukete Marash Grishaj), brothers Dode and Gjergj Preka Lulgjuraj, and Kole Gjel Caku Ujkaj.

Lastly, the selfless act of the author’s father deserves to be retold and etched into the hearts, minds, and collective memory of our people, especially the youth. The story of Rrok Pjetër Zeku, a true peacemaker, exemplifies the Albanian ethos of Besa. More than just a pledge or an oath, Besa embodies honor, hospitality, valor, fidelity, compassion, forgiveness, and charity. Rrok’s story stands as a powerful testament to these enduring values, demonstrating how the timeless principles of an ancient people continue to find profound expression in today’s world.

“In conclusion, I firmly believe that the affirmation by the author’s son, Chris, “We are the double As now, American and Albanian,” validates that the family’s legacy will continue to thrive in the New World, just as it has endured for centuries in the Old. Furthermore, Dr. Camaj’s memoir is an inspiring American success story; a testament to what hard work, determination, and faith in Almighty God can achieve, even when the journey begins in the trunk of an American car.

Allow me to close with a quote from the author’s father, whose words continue to inspire him to this day: “You did well, my Coco!”