Prof. Gjon Frani Ivezaj/

Kam nderin dhe kënaqsinë që gjendem në promovimin e romanit “Porosia e Kullës”, e shkrimtarit dr. Pashko Rr. Camaj, që në vetvete është biografia dhe historia e familjes së tij.

Edhe unë si bashkëatdhetarë dhe mik i familjes së tij, do të flas disa fjalë të zgjedhura për jetën dhe familjen e Rrok Pjetër Zekut – Camaj, e cila ishte një derë e mirënjohur e fisit Camaj të Hotit dhe të mbarë Malësisë.

Kjo derë ka nxjerrë me shekuj burra, djem dhe trima azganë, që i njohu ndë shekuj malësori, Malësia dhe Shkodra, të cilët lanë gjurmë të thella në historinë e lavdishme të popullit tonë shqiptar. 

Në ditët tona, romanet, novelat e shkurtëra, librat me kujtime ose biografike apo tregimet nga përvoja origjinale personale të shkrimtarit apo shkrimtarëve dihet se janë një formë shumë e mirë e rrëfimit të episodeve të pasura të ngjarjeve të përjetuara natyrshëm, ku përcillet kandshëm mesazhi i komunikimit të autorit tonë me lexuesit shqiptarë kudo ku ato ndodhen.

Vepra e re shkrimore, që kemi sot në duar, autori e ka shkruar në fillim në gjuhën e bukur angleze, të cilën më pas me shumë kujdes dhe frymë të pasur artistike (duke ruajtur origjinalitetin e tij), është shqipëruar me kujdes, kulturë dhe profesionalizëm nga vëllai i tij Nikollë Rrok Camaj, i cili duhet falenderuar shumë për këtë punë të madhe serioze, korrekte dhe shumë fisnike, e pasqyruar kjo në të gjithë faqet e bukura të veprës letrare së autorit.

Ky është një roman historik me plot përjetime personale origjinale. Ai shumë tërheqës, për gjuhën e pastër të dialogut të mbushur me episode interesante, të cilat me një gjuhë shqipe të ëmbël dhe stil të thjeshtë rrëfimi na i ka ofruar përjetimet e tij të gjalla sot penda e autorit dhe bashkëatdhetarit tonë dr. Pashko Rr. Camaj. 

Që në hyrje të veprës, dr. Pashko tregon për përkushtimin e librit të tij, që në këtë rast janë prindërit e dashur, si babai  Rroku, i cili i ka treguar të birit të tij qysh në atë kohë, se si ai duhet të shoh të mirën në cdo gjë, që të gjej dritën edhe në errësirë. 

Po me këtë dashuri dhe mirënjohje të pakufishme, shohim se ai formulon me shumë respekt falenderimin e ngrohtë dhe të përhershëm për nënën e tij të dashur, duke e zgjeruar dhe shtrirë mesazhin e tij edhe për të gjithë nënat trime, sokolesha dhe fisnike të Malësisë, që ndër shekuj kanë qenë ndera dhe krenaria e të gjithë burrneshave të trojeve etnike shqiptare.

Në këtë përmbledhje artistike të pasur me tregime, që natyrshëm lidhen njera pas tjetrës, shkrimtari i talentuar dr. Camaj përshkruan përvojat e reja, që ai ka ndarë gjatë jetës së tij me vëllezërit, motrat dhe të afërmit e tij, në emigracionin e largët këtu në SHBA, duke filluar që nga mosha e tij e fëmijërisë, rinisë dhe deri në ditët tona.

Duke i lexuar me shumë kujdes dhe interes faqet joshëse të romanit historik, shohim se aty na shpalosen dora-dorës rrëfimet e pasura emocionuese me episode dhe histori interesante, të treguar shumë vite më parë nga prindërit e tij mbi historinë e lavdishme të krahinës së Malësisë dje dhe sot.

Ai artistikisht emrat real të jetës së tij, në romanin e ri i ka zëvendësuar me mjeshteri artistike me figura të tjera po shqiptare, që rrëfejnë dhe ndërtojnë me shumë kujdes historitë e tij jetësore. Shkrimtari dr. Camaj, është një tregimtar shumë i mirë dhe i lehtë për t’u kuptuar nga të gjithë lexuesit e botës shqiptare.  

Përmbatja e romanit apo copëzave me përjetime historike janë reale, dhe të përshkruar hijshëm me mjeshtëri stilistikore artistike, sepse aty pikërisht mes rreshtave dhe faqeve të librit bëhet zbardhja e tregimeve interesante, të cilat janë të ndarë në dy kapituj voluminoz. 

Kështu Kapitulli i Parë ka 11 pjesë, që natyrshëm lidhen me njera-tjetren në mënyrë kronologjike dhe narrative, ndërsa Kreu i Dytë ka 7 pjesë të bukura, të cilat sëbashku konturojnë gradualisht të gjithë fizionominë e plotë të strukturës jetësore të veprës së re letrare. 

Në tregimin e parë “Hyrja në SHBA”, autori me pendën dhe kujtesën e freskët dhe të kujdesshme përshkruan hap pas hapi udhëtimin e tij të parë emocional nga Jugosllavia, pra Podgorica, dhe vazhdimi i udhëtimit në kontinentin tjetër përtej Oqeanit Atlantik, ku ai vendos të shkoj me familje në fillim në Meksikë, për të kaluar dhe mbërritur drejt ëndrrës së tij në tokën e premtuar të SHBA-së.

Shkrimtari dr. Camaj, me penën e tij të këndshme, përshkruan me detaje vorbullën e kujtimeve të tij, që i parakalojnë në mendje, qysh në momentet kur aeroplani shkëputet nga toka dhe merr drejtimin drejt Perëndimit të largët, përtej Oqeanit Atlantik. 

Ai kujton në ato momente gjithcka që lidhet me jetën e tij deri në atë moshë që kishte mbërritur. Përshkrimet e tij, janë në formë dhe përmbatje të ngjashme me qindra dhe mijëra libra me kujtime dhe biografi, që autorë të ndryshëm emigrantë kanë shkruar për jetën dhe familjet e tyre.

Udha e vështirë e emigracionit, sikurse dihet nga nëna histori është një plagë e thellë dhe shumë emocionuese.

Në librin e tij përshkruan shumë bukur kullën e gjyshit të tij Pjetër Zekut, që ishte një burr trim dhe atdhetar, të cilin e pushkatuan serbo-malazezët në vitin 1945. 

Ushtria malazeze, qëndronte gjithkund në malet e Malësisë, Hot dhe Grudë etj. Pjetër Zeku ishte në syrin e ushtrisë serbo-malazeze, sepse ishte një burrë i fjalës, besës dhe kanunit. Ai ishte gjithashtu një burrë i zgjedhur i malësisë sonë. 

Ai ishte kishte ra në sy të ushtrisë malazeze, sepse ishte famulli i heroit kombëtar Ded Gjo Lulit. Ushtria sllave në ditet e zeta në vitin 1945 kishte rrethuar shtepinë dhe oborrin të trimit Rrok Pjeter Zekut Camaj, shtepia ishte dy kateshe e ndertuar prej guri. Nana e autorit Dr.Pashko Camaj ishte e martuar po në atë vjete një bi e nderuar nga mali i Trieshit.  

Ajo po sa u ul prej shkallave te gurit të kullës e duel në oborr për të marrë ujin , pa shtepinë e rrethuar me ushtri ajo u friksua shumë sa që i shiqonte me bishtin e synit. Me një herë komandanti I ushtrisë ju afrua nuses dhe I tha: a e din ti gjuhen slave ajo i tha mirboll. Komandati ju drejtua me këto fjalë:Mi thuaj zotit të shtëpisë që të ulet poshtë. E ju të tjerët rrini mbrënda  dhe të mos dalë askush jashtë.

Familja e tij u ngritën në këmbë dhe morën armët me luftu kundër ushtrisë serbo-malazeze dhe i thanë babës së tyre, se mos prano të dalësh jashtë, se do të vdesim të gjithë këtu sëbashku. 

Trimi Pjetër Zeku u ngrit në këmbë dhe me zë të lartë u tha djemëve të vet: “Mos luani vendit, se nuk dua me vra familjen dhe të gjithë robët e shtëpisë, se me qitjen e një pushke pushkatohet i gjithë katundi, mahalla e Vuksanlekaj, e unë s’du me kene shkaku i kësaj tragjedie, por ma mirë me shkue jeta ime e me shpetue ju dhe e gjithë Vuksanlekajt e Hotit. Unë nuk dua me mbyll kullën dhe me pushkatua Malin e Hotit, se me mashkuj ruhet kulla, katundi Vuksanlekaj (vllaznia) dhe Malësia.” 

Ai në ato momente të vëshira doli jashtë pragut të shtëpisë dhe menjëherë ushtria i vuri prangat dhe e vunë përpara, duke e çuar një kilometër larg shtëpisë së tij. Ata gjatë rrugës i bënë qortime dhe provokime, duke i thënë atij, se ti je animiku i popullit, një antikomunist, je famulli i Ded Gjon Lulit etj. etj. Kështu ai u pushkatua aty nga mizorët sllavë, vetëm pse ishte shqiptar dhe një burrë i shquar e i dalluar i Malësisë sonë.

Shkrimtari i shquar Dr. Pashku me pendën e bukur, përshkruan në faqet e librit të tij fjalët e zgjedhura për Rrok Pjetrin babain e tij të dashur, i cili sikurse të gjithë të tjerët në Malësi ishte një burrë i fjalës, kanunit, besës etj., të cilin e nderonte asokohe malësori dhe Malësia dhe se ai ishte një ndër vajtorët më të mirënjohur në të gjithë Malësinë.

Aty ai tregon bujarinë,guzimin , trimërinë dhe heroizmin e babait të tij. Dy bashkëatdhetarë prej Hotit, që ishin në sheshin e Pazarit të Tuzit, dhe gjatë grindjes së tyre ata nxjerrin armët dhe gjuajnë mbi njeri-tjetrin. Në ato momente kritike Rrok Pjetri ka ndërhyrë në mes të dy burrave të Hotit, për të ndalë gjakderdhjen dhe në ato momente ai merr një plumb në trup. 

Trimi malësor Rrok Pjetri, u thotë dy bashkëatdhetarëve të vet: Për hatër të Zotit , dhe nderen e malësorit ndalni pushkën  o vllaznit  e mi, dhe u kjoftë fal gjaku im. 

Qysh nga ajo ditë babai i Pashkut ishte dhe mbeti një ndër figurat më të ndritura dhe të dashura të Malësisë , dhe Camajve të Vuksanlekajve të Hotit.   

Autori ynë, përshkruan në librin e tij me shumë mall dhe seriozitet, se kishte mbaruar maturën për mjekësi në Podgoricë dhe për shkak mos të mujturit për t’u regjistruar në vitin e parë të Fakultetit në Prishtinë, plus edhe jetës së vështirë ekonomike asokohe, dr. Pashku përshkruan udhën e emigrimit për në Amerikë. E kështu fillon jeta e tij shumë interesante e mbushur plot vuajtje.

Si për cdo shqiptar, që merr rrugën e vështrirë të kurberit edhe për familjen e shkrimtarit dr. Pashko Rr. Camaj, kjo nuk ka qenë asnjëherë e lehtë. Ato kalojnë shumë vështirësi të mëdha, por në të njëjtën kohë si malësorë kreshnikë qëndrojnë të fortë si shkëmbi, për të përballuar dhe sfiduar vështirësitë e jetës së emigracionit edhe në tokën e bekuar të SHBA-së. 

Në kapitullin e dytë me titull: “Ditët e hershme të fëmijërisë dhe të pafajsisë”, kemi përshkrime të detajuara të kujtimeve të autorit të librit narrativ. 

Edhe pse ishte në avion, që notonte i qetë në re, duke lënë pas shtetin e madh të Kalifornisë, ai në ato momente në bord sillte ndër mend kujtime dhe endrra të jetës së fëmijërisë, vendlindjes, njerëzit e tij të dashur, bashkëmosharët, familjen e tij të madhe patriarkale (me shumë antarë), bukuritë e maleve kreshnike dhe fushave tona, reflektimin e sipërfaqes së ujërave të qeta të liqenin të madh dhe të bukur të qytetin antik të Shkodërlocës, fshatin e tij të fëmijërisë në Sukruq (e cila mund të quhej latinisht si Santa Cruz) etj., të cilat së bashku i dhanë atij, pra shkrimtarit dr. Camaj, formës e asaj se kush do të bëhej ai më vonë në jetë edhe pse tashmë është në Atdheun e tij të dytë SHBA.

Asokohe në Malësi të gjithë banorët, dinin të tregonin me detaje përmendesh historitë me fitore dhe humbje të familjeve dhe të afërmeve të tyre, kojshive, lagjeve dhe të gjithë fshatit apo më përtej qytetit të lashtë të Ulqinit dhe në tërësi të gjithë Malësisë dhe trojeve etnike shqiptare. 

Në shtëpitë prej guri të odave të mëdha me frenxhi të kuvendeve të mocme të burrave kreshnik të Malësisë legjendare diskutohej vazhdimisht me pasion, respekt dhe dashuri historia dhe traditat e moçme të krahinës, në të cilat transmeroheshin legjendat e hershme brez pas brezi dhe në formë legjendë gojë më gojë apo fjalë për fjalë e gjithë historia realiste e treguar nga burrat e vjetër serioz dhe të nderuar të Malësisë sonë.

Ai ishte një fëmijë si të gjithë të tjerët në Malësi, me shumë ëndrra për jetën dhe shkollën e diturisë. Dr. Pashko tregon fletë pas flete dhe rresht pas rreshti vitin e bukur 1971, kur ia niset për herë të parë në shkollën e Malësisë, i përcjellë me shumë gëzim dhe dashuri nga nëna e tij. Atij edhe sot e kësaj dite i ka mbetur në kujtesë mësuesi i parë shkollës Gjoka, i cili asokohe i mësoi abc-në në gjuhën shqipe, për t’i hapur më vonë dyert e jetës për më shumë dije dhe kulturë shqiptare dhe të huaj. 

Kreu i tetë i librit në fjalë, është shumë tërheqës dhe mbresëlënës, për faktin, se aty autori dr. Pashko Rr. Camaj, përshkruan me një gjuhë dhe stil të ëmbël “Ditët e lumtura dhe të trishtimit”, një narrativë e goditur dhe e përshkruar mjeshtërisht me një pendë të hollë dhe fjalë shumë të thjeshta e të përzgjedhura me shumë kujdes, që leximi të përjetohet me shumë andje nga të gjithë lexuesit edhe sot.

Në romanin e bukur, shohim se autori sërisht vijon të jetë në bordin e avionit edhe për disa orë të tjera. Aty ai sërisht zhytet thellë në kujtime të së shkuarës dhe ato të kohës, kur vjen në SHBA për herë të parë. 

Ai kishte menduar qysh në vendlindje, se nëse do të shkonte në SHBA, do të vendosej për të filluar jetën në shtetin industrial të Michigan-it, aty ku ndodhen 5 liqenet e mëdha dhe të bukura kufire me shtetin e Kanadasë. 

Personazhi kryesor i librit në fjalë, në çantën e udhëtimit drejt botës së lirë të SHBA-së kishte marrë me vetë edhe një album modest me fotografi bardh e zi të familjes dhe shokëve të tij, të cilin e hapi dhe me nostalgji e shfletoi një nga një dhe fletë për fletë, duke u ndalur shpesh dhe prehur në meditime nostalgjike, para shumë fotove të bukura historike të familjes së tij. 

Në libër mësojmë edhe për antarët e tjerë të familjës së autorit të romanit, të cilat ai i përshkruan shumë bukur, ashtu sikurse ishin në realitet. 

Një portret artistik me pendë të mprehtë, ai bën edhe për babain e tij fisnik dhe bujar, kur martohet motra e tij (shkrimtarit dr. Camaj), i cili kishte dalë tek dera e shtëpisë për të përcjellë krushqit, sipas zakonit dhe traditës së hershme të maleve kreshnike dhe vetë malësorëve tanë, që dinë të nderojnë miqtë dhe dashamirësit (dasmorët), sipas traditës dhe bujarisë fisnike shqiptare.

Për më shumë, për figurën e babait të vet, të cilin si personazh nga Hoti, ai i ka vënë emrin Rrok Pjetri, shkrimtari Camaj flet pak më poshtë më gjerësisht, në Kapitullin me titull sinjifikativ: “Babai im, heroi im”, ku aty i bën një skicë artistike me pendë, tek shpalos adhurimin e pakufi për të parin e familjes dhe shtyllën e fortë të trungut të familjës Camaj. 

Shtatë temat e tjera në brendësi të romanit, janë shumë të bukura për nga mënyra se si i përshkruan shkrimtari ynë malësor. Kështu mund të kundrohen me andje të madhe temat e reja, si: “Vera e fundit”, “Lot në sytë e babait tim”, “Zemra e lënduar e Atit tim”, “Endrrat e paplotësuara”, “Pjekunia – Ditët e ushtrisë”, “Lagimi nga shtëpia e ime” dhe “Në zemrën e Amerikës”, të cilat në tërësi ato janë rrëfime të freskëta dhe shumë të sinqerta, të përshkruara shumë bukur dhe emocionalisht, sa që të bëjnë t’i kundrosh me andje dhe t’i rilexosh me kënaqsi sërisht deri në fund. 

Ata janë të lidhura shumë ngushtë me njera-tjetrën dhe jepen si vazhdim i natyrshëm i rrëfimit të të gjithë historive të pasura të vetë librit plot tregime, të cilat në vetvete përmbidhen me titull shumë kuptimplotë: “Porosia e Kullës”. 

Si bashkatdhetarë dhe si bashkemigrant në këtë vend të bekuar të Amerikës, dua të ndalem pak tek kjo pjesë e fundit e kreut të parë, sepse aty shoh se ka ngjashmëri historike me të gjithë ne emigrantët e tjerë, të cilët në një mënyrë a tjetër kemi lënë me dhimbje dhe keqardhje trojet tona dhe në vecanti Malësinë tonë kreshnike, për një jetë më të mirë në SHBA dhe në vecanti në shtetin e madh metropolitan të New York-ut, ku jeton dhe punon edhe sot prej disa dekadave një komunitet shumë i madh fisnik i bashkatdhatëreve tanë malësorë.

Në rrëfimin hyrës, autori dr. Camaj, tregon mes emocioneve artistike minutat e fundit të zbritjes me avion në aeroportin e qytetit Detroit, brenda shtetit të madh industrial Michigan.  “Mirë se erdhët në zemër të Amerikës, në shtetin e madh të Michiganit” – njoftoi piloti.  

Shkrimtari i talentuar dr.Pashko Rr  Camaj, përshkruan  me emocione e plotë dashuri, udhëtimet e tij të shumta me makinë nëpër qytetin Detroit, apo vizitat e  paharruara dhe mbresëlënese nëpër shtëpitë e miqëve dhe dashamirëve nga Malësia, të cilët kishin shumë vite që ishin vendosur me famlje, për të jetuar dhe punuar në SHBA . 

Pse jo pakë të dhënuna historikisht për  mbi jeten e veprimtarinë e kontributin bashkëatdhetarit tonë.

DR. PASHKO. CAMAJ , është nga  Vuksalekajt (Malësi), I fisit Hoti, i derës së mirënjohur të Malësisë së madhe. Rrok Pjetër Zeku i Camajve, prej kohesh me banim e veprimtarim ne Amerike; ka studiuar per shëkenca mjekesore në Srednja Medicinska Skola në Podgorice (MZ) .

Dr. Pashko Rr. Camaj është Doktor I Shkencave të Shëndetit Publik , dhe drejtor I shëndetit dhe i sigurisë për transportin puplik në Nju Jork të shtetave të bashkuara të Amerikës .

 Pashko Rr. Camaj ishte Shef i Kabinetit të Federates Pan-Shqiptare “Vatra” në Shtetet e Bashkuara të Amerikes, ka qënë dhe në detyren e Nëkryetarit të “Vatrës” dhe nefunksione, angazhime e misione kombëtare të “Vatres” ndërvite, duke dhënë një kontribut të cmuar Dr. Pashko . Camaj është Profesor i angazhuar në Universitetin Eilliam Paterson të Nju Xhersit dhe në  CUNY lehman College në SHBA, ka mbajtur kumtesa e shumë ligjerata në disa universitete në Shqipëri, e Kosovë dhe në forume të ndryshme  shkencore, ka botuar me dhjetra  artikuj të ndryshëm për shëndetin publik, duke dhënë ndihmë të cmuar në SHBA , në Shqipëri,Kosovë, Mali i Zi etj. veçanërisht në kohën e Pandemisë Kovidiane.

Dr. Pashko Camaj eshtë dekoruar me Titullin e Lartë”Kalorës i Urdhërit të Skënderbeut” nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Ilir Meta (Amerikë, 2022).

Ai merr pjesë në të gjithë shoqatat organizatat shqiptare kudo në SHBA dhe Europë. Ai sot është një ndër figurat më të nderuara të botës shqiptare në emigracion, si sekretar i Federatës Panshqiptare “Vatra” (1912) me qendër në New York.  

U ndala dhe fola vetëm pak fjalë zemre, për disa aspekte mbresëlënëse të romanit të ri të autorit, duke u munduar me modesti për të bërë me qëllimin e mirë, një vështrim esencial mbi romanin jetësor “Porosia e Kullës”, vepër e re letrare e shkruar nga autori ynë bashkatdhetarë dr. Pashko Rr. Camaj.

Duke e mbyllur këtë shkrim timin modest, dua të falenderoj edhe një herë nga zemra autorin e veprës letrare, për botimin e këtij romani të bukur historik si dhe të gjithë ju miq dhe dashmirë të letrave shqipe, që keni marrë pjesë në promovimin e këtij libri me tregime letrare, që pasqyrojnë gjerësisht jetën e mbushur me histori të paharruara në krahinën tonë, të dalluar ndër shekuj për luftra dhe mbijetesë kreshnike, kujtime të cilat nuk harron kurrë sot edhe nga brezat e rinj, që do të vijnë si në trojet etnike shqiptare ashtu edhe në diasporën tonë këtu në SHBA.

Ju falenderoj të gjithëve për vëmendjen!

New York, Dhjetor 2024

Agim Baçi/

Filozofi Edmond Husserl e konsideronte leximin “pasion njohjeje”. Sipas tij, ky pasion njohjeje lidhet me pyetjet për thelbin e qenies, për atë çfarë duam të njohim për vetveten dhe për atë që ndryshon në udhëtimin tonë në jetë. E në këtë udhëtim, padyshim që ka pyetje që mund të na ndezin motorrë të fortë mendimesh e veprimesh. Dhe ajo që duket se na lidh lehtësisht me të tjerët rreth nesh, është mënyra se si arrijmë të kuptojmë brenda nesh fajësisë dhe pafajësisë, pasi shpesh askush nga ne nuk gjen dot udhën e qetë për sa kohë që nuk ja ka dhënë peshën e duhur.

Në këtë hulli dilemash për fajësinë dhe pafajësinë e vet e ka sjellë personazhin kryesor të rrëfimit të tij Primo Shllaku, në romanin “pesha e padurueshme e pafajësisë”. Marini, një hidraulik 19- vjeçar vjen nga një pafajësi e dilemave të moshës e më pas vihet përballë një pafajësie tjetër- atë të pafajësisë së pafuqisë për të kuptuar peshën e një rendi që ai nuk ka fuqi ta ndalë, por ama, që duhet hetuar me plot pyetje se, përse fati e solli përballë një dënimi politik, të cilit ai nuk ja di as fillin e nisjes e as të mbërritjes së akuzave që i bëhen.

Marin Shita, prezantohet në rrëfim në muajt e fundit përpara përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, teksa është i mahnitur nga një dashuri e pamundur. Duke menduar se ajo çka e ka pushtuar në zemër është e ndaluar për të, vendos të prekë jetën me një dashuri që beson se do mundet. Atij i ka mbetur në mendje zonja Tatjana, një grua e bukur që e ka fqinje dhe që është gruaja e profesorit. Por, i bindur se ajo është diçka e pambërritshme, që nuk është një vile rrushi që këputet me sy, ai pranon të nisë të bashkëudhëtojë me Norën, vajzën që i prezanton familja, pasi kupton se me të mund t’ia mbërrijë të ecë me hapat e duhura.

Ecjen në këtë peshë të fortë ndjesish të Marinit, autori e ka mbivendosur mbi një urë tjetër të ndryshimeve të shoqërisë shqiptare, atë që po ndodhte në muajt e fundit të vitit 1944, ku në qendër të absurdit vendoset pikërisht i pafajshmi 19 vjeçar, ai normali, ai që do të jetojë përmes fuqive të vetvetes, përmes punës dhe dashurisë, pa u përzier me askënd.

Marini ka vetëm një “mëkat”,- i ka besuar ndjesitë e tij Batos, një njeriu që fshihet pas guximit të të tjerëve. Fillimisht ai ka të fshehtat me të për guximin që tregon përballë ushtarëve pushtues në qytetin ku pushtuesit do të ikin të fundit nga Shqipëria, ndërkohë që Bato, që bëhet më pas edhe një përfaqësues i komunistëve që morën pushtetin, vetëm ndjek atë pa marrë pjesë në aksion. Por një e fshehtë edhe më e madhe është ajo dashuri e pamundur me Tatjanën, gruan e profesorit, e cila e ka marrë shpesh për riparime hidraulike Marinin në shtëpi. Ai është i mahnitur, i marrosur pas saj, pa mundur t’i thotë asgjë, asnjë fjalë. Dhe këtë të fshehtë ai ja beson sërish Batos pa ja ditur pasojat…

“Njohja është i vetmi moral i romanit”, shprehet kritiku Herman Broch teksa tenton të japë një përkufizim të rrëfimit romanor. Dhe, në fakt, i gjithë rrëfimi i Primo Shllakut e ka këtë moral njohjeje. Autori na fton të ndjekim botën e këtij djaloshi të dashuruar, e më pas na e jep se si i përmbyset gjithçka përpara syve. Kjo përmbysje e shtyn atë t’i hipë të vetmit kalë që ecën në kokën dhe zemrën e tij- kalit të dëshirës për t’i dhënë kuptim ndëshkimit të pafajshëm të tij. Kjo kthehet më pas në sfidën më të madhe, sepse autori nuk përpiqet aspak ta shmangë nevojën që ka përsonazhi i tij për t’i dhënë peshën e duhur ndëshkimit për të cilin ai u akuzua pa faj.

I dalë nga qelia pas muajsh të gjatë burgimi, Marini kërkon fillimisht të shohë edhe një herë Norën, e cila është e lidhur me ditën kur lumturia dhe rrëzimi i tij janë bashkë. Imagjinoni këtë “Edomond Dantes” shqiptar, i cili teksa pret t’i vendosë unazën të fejuarës së tij, gjendet me pranga në duart e tij. Ky dërgim krejt i papritur në cepin e kundërt të botës që kish imagjinuar, e ka farkëton personazhin tonë që të bindë veten se duhet t’i japë peshën e duhur asaj që ai mësoi në një pafajësi që e besoi veç vetë. Kështu, pasi sheh edhe një herë në xhiron e qytetit Norën, e cila jeton një martesë krejt tjetër, me njerëz të “ngritur politikisht”, ai vendos të shkojë në paradën e kryeqytetit, ku do dalë udhëheqësi, të cilin ai dëshiron aq shumë ta vrasë…

Rrëfimi i Primo Shllakut ka bukurinë e fjalës dhe vrazhdësinë e jetës. E mundura dhe e pamundura qëndrojnë përballë, ashtu siç qëndron në fillim të romanit një çast i fortë i ndryshimit të Marinit, i cili e këput një vile rrushi veç me sy, me një vështrim që e gjakos në sy, ashtu siç jeta na këput ndonjëherë pa na prekur drejtëpëdrejtë, por përmes një vendimi që është larg nesh, dhe krejt absurd për t’u kuptuar. Ashtu siç e ëma e Marinit e ka të vështirë të kuptojë se si një vile rrushi ka rënë vetë në tokë, ashtu edhe atë që i ndodh Marinit më pas e kanë të vështirë ta kuptojnë ata që janë rreth tij.

Fundja, a nuk ishte kjo piktura e vetë regjimit komunist, ku njeriut nuk ju la asnjë hapësirë të mendojë apo analizojë atë që i ndodhte, sepse as që duhej ta dinte. Pa e ruajtur nga asgjë e pistë e jetës, Primo Sllaku ndërton jetën e shkatërruar të Marinit pikërisht mbi shpinën e atyre ditëve kur kalonim nga një pushtim armiku në një pushtim të një ideologjie që kërkonte ta kishte këdo nën peshën e frikës, larg mendimeve, larg dëshirës për të jetuar i lirë. Sepse të mendosh është e rrezikshme për një pushtet që e shpërfill njeriun.

Shllaku nuk kursen as klerikët në debatin lidhur me atë që duhet të pranojmë si fajësi dhe pafajësi e se si duhej pranuar realiteti i tyre në jetën përballë atyre që vendosin se cila është liria apo mungesa e lirisë. Një debat që përfshin jo thjesht kohën për të cilën flet libri, por edhe të tashmen e leximit tonë të rrëfimit, ku ende kemi njerëz që qëndrojnë strukur në pafuqinë për të pohuar fajësinë, apo për të mbrojtur pafajësinë e një kohe që nuk duhet të justifikohet, por pranohet. Kjo, fundja, është edhe pesha e durueshme e rrëfimit të Shllakut, që duhet ta bartim për vetveten…

Marini i Primo Shllakut qëndron i strukur pikërisht në hendekun e fortë që ka ngritur letërsia prej shekujsh, siç gjithkush nga ne ka patur dëshirën për njohje dhe pyetje pa fund kur ndeshet me botën e Jozef K., personazhit të Franz Kafkës, në romanin “Procesi” dhe Rasklonikovit të Dostojevskit, personazhit në romanin “Krim dhe ndëshkim”, ku i pari është dënuar por nuk di krimin që ka bërë, ndërkohë që i dyti ka kryer krimin dhe është në kërkim të peshës së ndëshkimit.

….Fundja, gjithçka ka të bëjë me atë peshë brenda nesh të veprimeve tona, që më pas bëhen edhe fati ynë, karakteri ynë.

KOSTA NAKE/

Erik Faje tregon se si lindi romani në vitin 1979, një takim rastësor, i barasvlefshëm me një eshtër të një kafshe prehistorike prej së cilës rindërtohet krejt skeleti i saj; për kalimin në heshtje të romanit kur u botua së pari në revistën “Nëntori” në vitin 1981. 

Ardhja në Shqipëri e dy studiuesve irlandezë, Maks Roth dhe Vili Norton përbën pikën e lidhjes nga ku shtresohen katër marrëdhënie të ndryshme: administrata shtetërore dyshon dhe sillet sikur të ishin agjentë; Dezi – gruaja e nënprefektit, mendon se është një mundësi romance në atë humbëtirë; malësorët bëhen kureshtarë nga magnetofoni që përpin dhe tjetërson zërat e rapsodëve;  murgu Dushan nuk mund të pranojë që studimet për eposin t’u shërbejnë shqiptarëve në dëm të serbëve.

Në varësi të këtyre raporteve, ngjarjet shpalosen në katër rrafshe: Nënprefekti dërgon pas studiuesve përgjuesit Dullë Baxhaja dhe Pjetër Prenushin dhe kulmon me dërgimin nga Tirana të përgjuesit të anglishtes; Dezi mundohet të tërheqë vëmendjen e Vili Nortonit; bujtinari Shtjefni kujdeset për studiuesit jo vetëm për akomodim, por edhe për t’u krijuar kontakte me rapsodët; murgu Dushan nxit eremitin Frrok të sulmojë studiuesit dhe t’ua shkatërrojë magnetofonin dhe shiritat e regjistrimeve, duke bërë të pariparueshëm studimin e tyre intrigues.

Gjithë kjo ngrehinë katërkatëshe shërben vetëm si piedestal për të vendosur monumentin e eposit shqiptar me tërë madhështinë dhe rrezëllitjen e tij. Kadare, që më se një herë ka dëshmuar me veprat e veta vëmendjen e shtuar dhe vlerësimin e lartë për foklorin shqiptar, e shfrytëzon këtë mjet artistik për të shkuar edhe më larg. “Studiuesve nuk u interesonte eposi shqiptar në vetvete, por teknologjia e prodhimit të tij.” (perifrazim nga f.59) Ata kapin dukurinë e harresës dhe shtesave për të kuptuar ç’ka ndodhur me eposin homerik. Thelbin e vërtetë të veprës e përbën përplasja shqiptaro-serbe për autorësinë e eposit. (f.101 – 102) 

Kadare, me cilësinë e vëzhguesit të vëmendshëm dhe studjuesit të mprehtë, konstaton se elementët mitologjikë në motërzimin sllav të eposit janë tejet të varfra. Në fund Kadare heq dorashkat dhe, duke cituar një gazetë me gojën e Maksit deklaron: “S’është hera e parë që shovinistët sllavë goditin  shkencëtarët që janë marrë me studimin e lashtësisë së etnisë dhe të kulturës shqiptare. Një egërsi dhe zili barbare, nga ato që shkaktohen, veç të tjerash, prej kompleksit të inferioritetit, i kap ata sa herë që dëgjojnë të bëhet fjalë për prejardhjen e shqiptarëve prej ilirëve. Çdo shkencëtar që merret drejtpërdrejt apo tërthorazi me këtë, shpallet armik i tyre.” (f.226)

Kadare vazhdon t’i rikthehet pafundësisht antikitetit grek, duke hedhur ide të reja, në një kohë kur shumë studiues të tjerë të mirëfilltë mund ta konsiderojnë këtë një çështje të mbyllur. Sa e pabesueshme shfaqet fjala shqipe në vargun e parë të Iliadës “Menin aeide thes Peleiadeos Ahilaios!” (Mërinë këndo hyjneshë të Akil Peleut.) Sa interesant është krahasimi i Ajkunës së eposit të kreshnikëve me Helenën e Trojës! Po finesa e pyetjes se ç’ka qenë Homeri! “Poet gjenial apo redaktor gjenial, zyrtar, kontestator apo ideolog? Ishte një lloj publishers i asaj kohe, kronist mondan i Olimpit, zëdhënës zyrtar, apo shef si çdo shef kishte ndihmësit e tij të shumtë. Apo s’ishte asnjë nga këto, madje s’ishte fare person, por një institucion, dhe  emri i tij, i përbërë prej inicalesh, duhej shkruar jo Homer, por H.O.M.E.R.” (f.160) Perla të tilla mund të dalin vetëm nga pena kadarejane! 

Përplasja shqiptaro-serbe vjen në bashkëkohësi si problem politik mes Serbisë e Kosovës, ose si çështje historike që lidhet me ardhjen e sllavëve në Ballkan, për të kulmuar me vlerësimin për qeverisjen: “… si është e mundur që një popull me përmasa të tilla të administrohet në kohën e sotme nga një regjim qesharak, madje është pak ta quash kështu…(f.132) … pas përpjekjesh titanike për të fituar lirinë, të përfundosh në një regjim të tillë, një shtet të tillë të pabesë dhe idiot; kjo është një hata.” (f.133) Pas kësaj sot dëshiroj të shtoj thënien popullore “Bjeri pragut, të dëgjojë dera.” Ja pse në marrëdhënien studiues i huaj – administratë shqiptare vepra vesh kostum karnavalesh. Përkundër kësaj administrate mjerane, duke rrëfyer herë pas here në trajtën e ditarit të mbajtur nga Vili Norton, autori gjen shtegun për të vlerësuar Konicën, këtë figurë të madhe të letrave shqipe që atëherë ishte nëpunës i atij aparati shtetëror dhe u bë i padëshirueshëm për regjímin komunist që erdhi më pas. 

(Romani “Dosja H.” i Ismail Kadaresë, Tiranë 1981)

Sokol Paja/

Vepra e Dr.Pashko Camaj “Porosia e Kullës” është një rrëfim shumë i ndjerë që shpalos jetëshkrimin e tij në sfida shumëplanëshe emocionale, kulturore, familjare dhe profesionale. Një libër që përshkruan ndjenjat më të fuqishme njerëzore si dashurinë, gëzimin, hidhërimin, frikën, panikun, pasigurinë, dramën, suksesin, lotin e ngashërimin. Një libër memoar shpirtëror, psikologjik, historik dhe ekzistencialist ku çdo lexues e sidomos çdo i mërguar e gjen veten thellë të përfshirë brenda tij. Një rrugëtim labirintesh, një libër kujtimesh të një jete të mundimshme por edhe të suksesshme që frymëzon përtej librit, ndriçon historinë, fton në udhëtim letrar e kulturor dhe jep përgjigje pyetjes së frikës që shfaqet jo vetëm si peng por edhe si dialog i përjetshëm me babain e tij, pyetje kjo që shoqëron udhëtimin letrar, fizik dhe shpirtëror të Pasho Camaj: a mos gabova që u largova nga vendlindja? Libri në vetvete është një rikthim në kohë, në terrenin hapsinor, në trashëgiminë tonë shumëshekullore shqiptare. Libri është himn për ëndrrat, për lirinë, për kohën, për jetën, për familjen, për fatin, për njeriun, për Ameriken. “Porosia e Kullës” është jo vetëm një promovim kulturor e atdhetar i vlerave kombëtare shqiptare por edhe një ftesë për ti mos harruar kurrë traditat tona.

Tregimet e Dr.Pashko Camajt janë një mësim i mirë sesi kurrë nuk duhet të heqësh dorë, sesi kurrë nuk duhet të dorëzohesh, ligështohesh apo zmprapsesh, por të gjësh fuqinë dhe forcën për të vazhduar të deri në realizimin e ëndrrës. Çdo sukses dhe arritje Pashko ia dedikon babait të tij, dhe sot nga kjo sallë Pashko Camaj po pyet veten: a thua do ishte bërë qejfi babait tim sot? Me librin e tij Dr. Pashko Camaj lë një testament kulturor, shpirtëror e letrar pasardhësve të tij si një amanet të përjetshëm që kurrë mos harroni rrënjët, kullat, prejardhejn e vendlindjen, gjuhën dhe pasurinë kulturore familjare e kombëtare. Pashko Camaj ka meritë pasi rrëfen modestisht, përshkruan detaje deri në imagjinatë, melankolik në dhimbje e vuajtje, dramatik e ankthioz në labirintet e së panjohurës por gjithmonë shpresëplotë siç i thoshte babai: “Zoti na e bëjë mirë për ne Çoço”.

Në rrëfimet e Pashko Camajt nuk ka mburrje, nu ka hiperbola, nuk ka folklorizëm bajate por ka jetë reale, personazhe reale dhe rrëfime autentike të një kohë të vështirë jo vetëm për personazhin kryesor e familjen e tij por për mbarë shqiptarët të mbetur jashtë kufijve shtetërorë shqiptarë.

Rrëfimet e Dr.Pashko Camajt, me një stil e gjuhë shumë të pasur, kanë dritë dhe optimizëm, forcë dhe krenari, thjeshtësi dhe mirënjohje. Përjetimet personale origjinale të Pashko Camajt vijnë me një modesti apostolike përkundrejtë sharlatanizamve që shoqërojnë herë pas herë letërsinë e mërgatës.

Tërheqës dhe fiksues i çdo detaji të rrëfyer, i pa gabueshëm, i saktë dhe me një kujtesë të frikshme, shoqëruar me dialogjet filozofike e shpirtërore të personazhit kryesor me çdo tangent në kujtimet e tij e bëjnë Pashko Camajn ndër rrëfyesit më real dhe origjinal në letërsinë e sotme të mërgatës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

E çmoj dhe vlerësoj si shumë të arrirë artistikisht veprën e Dr. Camaj, ku tregimeve mjaft interesante të tij me mjeshtëri stilistikore dhe figura të pasura letrare, përjetimet personale, historike, familjare, shoqërore e profesionale rrëfehen mjeshtrit duke përfshirë e prekur emocionalisht çdo lexues.

Thanas L. Gjika/

(VLERËSIME PËR LIBRIN E PASHKO R. CAMAJT “ POROSIA E KULLËS”).

Dr. Pashko Camaj, Sekretari i Përgjithshëm i Federatës Panshqiptare Vatra të Amerikës, muajt e fundit botoi librin në dt gjuhë, anglisht me titullin “Dreaming from the Trunk of an American Car” dhe shqip “Porosia e Kullës”, ONUFRI, 2024, 262 f. përkthyer shqip prej vëllait të tij Nikolla.

Ky libër është ndërtuar si përmbledhje tregimesh ku jepet jeta e autorit dhe e familjes nga vitet e fëmijërisë deri tek hartimi i librit, pasuruar dhe me nje album fotografik kujtimesh. Pra, synimi i parë i autorit ka qenë të krijojë një libër autobiografik, libër, që zakonisht i përket letërsisë dokumentare. Mirëpo, formimi i mirë intelektual dhe talenti letrar e kanë ndihmuar autorin që ta ndërthurrte tregimin e jetës me tipare të letërsisë artistike. Të shumta janë episode ngjarjesh që rrëfehen duke përdorur figura letrare, ku jepen përshkrime të ambjenteve dhe të personave realë me stil letrar artistik.

Tërheqëse është përdorimi i dy formave të rrëfimit. Në tregimet ku autori ka qenë vetë pjesëmarrës, ai i rrëfen ngjarjet në vetën e parë njëjës, kurse ngjarjet, ku nuk ka qenë pjesëmarrës vetë, i rrëfen në vetën e trete njëjës ose shumës. Pra në disa tregime autori është edhe personazhi kryesor dhe rrëfimtari i ngjarjeve; kurse në tregime të tjera është vëzhgues i ngjarjeve që kanë ndodhur kur ai nuk ka qenë i pranishëm.

Ideja themelore e librit është e lidhur me dëshirën që e mundon emigrantin e ndershëm: “Të jem i vlefshëm për fisin, kombin dhe atdheun e origjinës dhe atdheun e ri ku jetoj pas emigrimit”.

Gjatë rrëfimit të jetës autori pyet veten shpesh here: “A bëra mirë që u largova prej kullës (kupto: prej familjes, fisit, vendlindjes)? A po e plotësoj dot detyrën time ndaj fisit tim gjatë punës këtu në atdheun e ri?

Të tilla pyetje ia bëjnë vetes njerëzit e ndergjegjshëm, të cilët e kanë të qartë se jeta nuk duhet jetuar vetëm për të plotësuar nevojat materiale personale e familjare, por edhe detyrat si bir i fisit, i kombit të cilit i ke përkitur dhe i kombit të cilit i përket pasi ke emigruar.

Mbajtja gjallë në jetën e përditshme të të tilla pyetjeve e bëjnë njeriun gjithnjë e më të vlefshëm për familjen, shoqërinë dhe kombin. I Mëkuar që në fëmijëri prej prindërve e të afërmve me një botëkuptim të tillë, Pashkoja që në rini duroi vuajtjet, varfërinë, punët e rënda të fshatit malor dhe eci me vendosmëri për formimin e tij intelektual e profesional derisa arriti suksese të shënueshme, si pedagog universiteti, si “Doktor i Shhëndetit Publik”, si krijues i familjes së shëndoshë dhe si anëtar i Kishës Shqiptare Katolike dhe i Shoqatës Vatra. Si qytetar shqiptaro-amerikan ai jep ndihmesën e tij për ngritjen morale, fetare dhe kulturoro-politike të komunitetit shqiptaro-amerikan dhe për unifikimin e kombit shqiptar të coptuar në gjashtë shtete.

Kisha Shqiptare Katolike dhe Shoqata Vatra nuk e kërkuan Pashkon, por ai i kërkoi dhe i gjeti këto institucione. Aty e shpuri formimi patriotik këtë bir të Malësisë Shqiptare, që ka mbetur jashtë kufijve të atdheut mëmë.

Të gjithë emigrantët, që largohen nga vendlindja dhe shkojnë të jetojnë në një atdhe të ri, mësojnë nga ky libër se duhet t’i bësh vetes pyetjet që i ka bërë shpesh autori i librit, për të qenë i mirorientuar dhe të mos i futesh punës thjesht për t’u pasuruar materialisht, sepse vjen një ditë që e kupton se pasuria nuk vlen po të kesh humbur identitetin tënd fisnor e kombëtar. Ti je kthyer thjesht në një numër si miliona njerëz, që jetojnë pa ideal.

Lidhur me realizimin artistik, dëshiroj të theksoj se ky libër ka mjaft pjesë që besoj i kanë zili dhe shkrimtarët e talentuar. Të tilla janë tregimet “Hyrja në ShBA”, “Babai im, heroi im”, “Lotët në sytë e babait tim”, etj, ku spikat zhdërvjelltësia e rrëfimit me figura emocionuese. Personazhi Rrok Pjetri, babai i autorit, skalitet si një malësor që shquhet për rruajtjen e traditave të shëndosha. Me zgjuarësinë e tij, ai jo vetëm fal gjakun e vet, por i pajton dhe dy bashkëfshatarët e armiqësuar midis tyre. Kjo ndërmarrje e tij është punë pararendëse e veprimtarisë madhore që kreu Prof. Anton Çeta disa vjet më vonë në Kosovë.

“Porosia e Kullës” shquhet dhe për pasazhe meditative e filozofike. Sa për ilustrim po riprodhoj një prej tyre, meditimin e autorit kur në fund të librit, pasi kishte arritur sukseset në atdheun e ri, shkoi për vizitë lamtumire në vendlindje, pikërisht tek fshati i braktisur Surkuq dhe kulla që po rënohej:

“Mbylla sytë përsëri dhe shtëpia tashti ishte e mbushur plot me jetë. Dëgjoja kërcitjen e zjarrit që ndriçonte fytyrat e njerëzve dhe ndieja aromën e ëmbël të lakrave që po zjeheshin në vatër. Familja ishte mbledhur, ulur në stolat e tyre rreth sinisë prej druri dhe thoshin lutjet para se të ndanin vaktin.

Fillimisht, ndjeva nevojën të flisja, të shpjegoja pse e kisha lënë shtëpinë time dhe të tyre, njëherë e përgjithmonë. Doja t’u kërkoja falje. Zhurma e erës, e cila vallëzonte nëpër xhamat e thyer të dritareve, u ndal papritur sikur donte të dëgjonte atë që kisha për të thënë. Por nuk e ndieja më nevojën t’u kërkoja të më falnin. Nuk kisha nevojë të flisja…

Aty u binda se kisha marrë vendimin e duhur. Më kuptuan se do të kisha bërë të njëjtën zgjedhje një mijë herë. Pesha e fajit që e ndieja deri atëherë disi u ngrit teksa kujtoja atë që kisha arritur atje, në shtëpinë time të re…

Gjyshi i kishte porositur të bijtë se për kullën nuk vdiset, për kullën jetohet. Madje u kishte thënë, derisa ata po përballeshin me dilemën e madhe, se kjo kullë nuk guxon të shuhet, se kjo kullë duhet të japë burra që do t’ i njohë kombi. “Kjo asht porosia ime, kjo asht porosia e kullës, o bijtë e mi”, – ishin fjalët e tij të fundit brenda kullës, ku unë tani po qëndroja…”.

Rrëfimet e librit shpalosin shkaqe të ndryshme politiko-shoqërore të shpopullimit të fshatrave shqiptare të Malësisë së Madhe që ka mbetur në Mal të Zi. Autoritetet malazeze i keqtrajtonin shqiptarët. Gjyshin dhe babain e autorit ata i vranë barbarisht, kurse djaloshin Pashko e shikonin me mosbesim, nuk i dhanë mundësi të ndjekë shkollën e lartë. Me një fjalë e detyruan ta braktiste vendlindjen për të realizuar ëndrrën e tij, shkollimin për t’u bërë mjek. Endërr të cilën e realizoi në atdheun e ri.

Uroj që pas kësaj prove të suksesshme autori të vijojë hartimin e tregimeve mbi jetën e shqiptarëve të Malësisë që ka mbetur në Mal të Zi për të treguar se si edhe ata ashtu si ai mundën ta mbanin “porosinë e kullës” duke “nxjerrë burra që i njeh kombi”. Të tillë burra egra mbijetuan dhe arritën ta shpallin Tuzin “Bashki Shqiptare”, të hapin stacion televiziv, të përurojnë shtatoren e Nënë Terezës dhe të Gjergj Kastriotit Skenderbeut, si dhe suksese të tjera.