DR.  EDUARD  A.  SKUFI – ATHINE/

 

Drita  e  kujtimeve  të  së  kaluarës  mes  prizmit  të  kristaltë   të meditimit  reflekton  perceptimin  dhe  vizionin  e  të  ardhmes. …Ato impresione  si  përjetim ‘pa  makiazh’, ishin  ngujuar  në  kujtesën time, me gamën e emocioneve nga dhimbja  në  humor. Me  dicka të  vecantë që e karakterizonte dhe  i jepte  atraksion, që  herë  ndizej herë zbehej, por kurrë nuk shuhej, forca  e  aktualitetit  i  jepte  mbijetesë. Ditët e  atyre viteve  nuk ngjanin me njëra tjetrën. Ishin të cuditëshme, surpriza i  konvertonte  nga  racionale  në  iracionale. Ankthi dhe pasiguria përcaktonin iluzionet dhe instiktet e primitivitetit, në një humanizëm  thuajse të munguar. Indoktrinimi  në  ferrin  tokësor nuk i linte vend as Dantes… Në darkë  vonë i lodhur  nga ngarkesat e ditës, jo aq  profesionale  se sa  ato të  rutinës  sociale, isha  ulur në  divan. Në  dorë  kisha  një  libër me vlera, të cilin e zbulova të  fshehur   dhe  të  heshtur , në   etazheret  e  bibliotekës  të  time  eti . Një libër  jo voluminoz,  por  me një diapazon të gjerë, ( mu  kujtuan  fjalët  e babait « gjërat e shtrenjta  vendosen në përmasa  të  vogla »). I  mbështjellë  nga  një fletë  e  revistës   “Ylli”,   për    ti  fshehur  identitetin. Ishte   libri   ‘best   seller ‘ i    S.Frojdit ,    “ Introduzione  alla  psicoanalisi ” ,  botuar  në  Romë , në  vitin 

1917 ,   me   një  kopertinë  gri  dhe  një  skicë  abtraksioni  mbi  të . Më  mbeti   i   fiksuar  nga  libri  ky  nënvizim   penetrues,                

 “ sano  buon  senso ”…  Dhe  kur  interpretimi   fillimisht   ka  vetëm  vlera    hipotetike ,  më  vonë,  ndodh   diçka  që  vërteton   se ,  ai  interpretim   ishte   i  justifikuar . Mes  leksionesh  që  ezauron  botën   psikoanalitike,   ku  insiston     në   ‘neurozat   e përkthimit’,  ‘paranojën  e  kombinuar’  dhe  në ‘reaksionet  zinxhir ‘, Frojdi  analizonte  kodin  e sentimenteve. Surpriza  më  e bukur  që  mund  të interpretonte , intrigën  e  asaj  ngjarje  të  ditës   që  më  kishte  pushtuar… Stivi , një djalë  i pashëm,  brun me sy ngjyrë  gri në kafe  dhe  sens modern , e  kishte  ndarë  rininë  midis   lirikës  të   violinës  dhe  epikës  të  një  fshati  të  largët   malor , në një skenografi  të  pa imagjinuar,  ku  e kishin  emëruar   mësues  të  historisë . Pranvera  aq  romantike  ishte vazhdimisht  sfidë   për  shëndetin  e  syve  të  tij . Ata sy  sensible  ndaj dritës së diellit dhe alergjisë  së  stinës, e  preokuponin,  me skuqje  të  kapakëve  të syve dhe  lotim. Kështu  okulisti  ishtë  bërë  personazh  i  domosdoshëm ‘stinor’ për të. I shqetësuar   u  paraqit  për  vizitë dhe kolegu i rekomandoi  vec të tjerash, sol.Brilliant Green, të  cilin e  vendoste mbi  kapakë . Gjë që  krijonte  pseudoimpresionin  e  syve  me  makiazh . Të nesërmen   vendosi  syzet  e diellit ,  për  të shmangur  komentet  dhe  u  nis  për  në  fshat , për  të  dhënë  mësim . Kur  u  fut  në klasë  hoqi  syzet  e diellit  dhe  i  spjegoi  nxënësve, problemin që  kishte  në  sy  dhe  efektin  estetik  të  solucionit  terapeutik. Disa  nxënëse fillimisht  qeshën , mandej  vazhdoi  normalisht  mësimi. Me  shpejtësi  kibernetike  filluan komentet  nga  disa  kolegë  dhe  në  pushimin  e madh e thirrën në  drejtori , drejtori   bashke  me sekretarin  e    partisë.  Ata      e  akuzuan  për mungesë  serioziteti , ndikime mikroborgjeze  dhe  për  faktin  që   hyri  në  mësim  me  “ sytë  të  grimuar “,  

duke  influencuar   negativisht  në  edukimin e  nxënësve. Flisnin  pa pushim , përmendën  citate dhe slogane  të  kohës, ndërsa  Stivi  që  ziente  përbrenda, buzëqeshte: “ Jeni keqkuptuar  dhe  keqinterpretoni  dicka  që  ka  lidhje me një problem të  syve dhe  mjekimin e  tyre. Ju  dizorientoi  pamja  e  syve  ,  spjegonte  i  fyer ,  nga  pesha  e  sinqeritetit   dhe   pafajësisë. Por  ata  nuk  pushonin , vazhdonin  intimidimin . E

gjykonin ata që make up-in  e hipokrizisë  e kishin bërë modë.

Në  përfundim  sekretari  me ashpërsi i tha : Lëre tani  mësimin,  largohu  dhe  na  sill   nga  konsulta   mjekësore, vërtetimin  ligjor, për diagnozën  dhe  mjekimi. Stivi u befasua nga rrjedhja

e  asaj  uverture  dramatike   dhe  mes   mendimesh  u   largua.  Ishte  një  shprehje   e  paranojës  ekzistenciale . Nuk ishte  paranojë  postmoderniste  që  pasqyron   ankthet   paranojake  të  kohës,  as paranoja  klasike e  Hamletit,  apo  e  Makbethit,  por  iluzione  paranojake  karakteriale,  produkt  i  rregjimit … Ata  si  besnikë  të  kauzës ( dhe  pinjollë  të  injorancës  ) treguan      “sensibilitet  të  lartë ”, duke  njoftuar  seksionin  e  shëndetësisë   dhe   atë  të  arësimit. Fjalët e  rënda,  që  si  plumba , së  gjalli atë e torturonin, vec  si  skenar   për   variete    parodish   apo  farsë  komedi ,  dëgjoheshin . Dhe  tek  mua  mendimi    rendi   në  referimin    filozofik  të  Platonit   në  “ Apologjinë  e  Sokratit “ : “ Vështirësia  nuk  qëndron  në  shmangjen   e   vdekjes  por   në   shmangjen    e  padrejtësisë ,  se   ajo   rend    më    shpejtë    se    vdekja “…

Mesa duket  e kishin  vënë  në  fokus , duke  improvizuar  shkakun. Por ajo që e bënte të pasuportushme ishte mentaliteti provincial i tyre, mbase dhe defekti konceptual në  një  natyrë  kontradiktore. Stivi,  ky  temperament  artistik , inteligjent  e  me  zemër  të madhe,  dinte  kur  duhej  të  alegorizonte  dhe  të  metaforizonte,  gjë që  mbase  ata  i shqetësonte. Ai  duhej  të  mposhte me insistim    një ‘ faj  imagjinar ‘,  një   sajesë   paranojake  të  injorancës,    me    pasoja   psikologjike ,   jo   të   lehta , i  mbetur   peng   në  kurthet  e  pasigurisë  dhe     të  iluzioneve . Ishte     një    skenë   tragjikomike,  një “ kompleks   mikst “ i  psikologjisë  personale  të  fosileve  fantazmë   dhe   mjedisit   politik ,  në  të    cilin  ata  operonin. Një incident  që  njeri  llogjik, do  ta  shihte  si  aksident, apo  koinçidencë,  ata  persona  improvizonin  gjithcka që të dukej e qëllimshme dhe  antiideologjike. Nuk hezitonin duke vënë në lëvizje  gjithë instrumentat e tyre , ti jepnin  ngjyra  reale  utopisë , dhe  sensit  paranojak.  Kështu  ajo  “ hipotezë  “ tingëllonte  aq  bindëse, sa  ndëshkimi   justifikohej  duke  u  bërë “ motiv i fitores ”.  Pra  shikoje “ paranojën  dhe  rrënojën  “  aq  pranë , në një  praktikë  stereotipike  të  shëmtuar   që justifikonte   qëllimin.  Për  ta  analizuar  atë  dhe  Frojdi  ishte i pamjaftueshëm , duhej  koleksionim  dhe interpretim   idesh  nga  Shopenhaueri, Kanti apo Nice… Dhe  mua  mu  kujtua thënia  e J.P.Sartre : “ çdo gjë do të  ishte  më  e  mirë  se  agonia   e  mendjes,   kjo   dhimbje   e  ashpër   që  të  gërryen “… Dhe  njerëzit    si   turmë   e   çoroditur    në     një   lëvizje  amorfe,  jo  rrallë  në  një  formale  atipike ,  kërkonin  të  gjenin  mënyra  për  të  mposhtur  dhe për të shmangur  llojet e sfidave dhe paranojën deri në  absurditet . Stivi ,  gjithë  rrugës  së   kthimit  ishte  si  i  mpirë , i  hutuar  si  mbas  një   finale  kakofonike , ku  sloganet  godisnin  si  drum. Sapo  mbriti në shtëpi, mori violinën dhe shpërtheu në një interpretim  reagues, duke i masakruar  kordat , mandej e  përplasi  atë   mbi divan dhe bërtiti : “ Çfarë  nuk kuptojnë , përse  duan  të më ndëshkojnë” ! …Diku kisha  lexuar  se  Dr.E.Kraepelin, psikiatri  i shquar gjerman,   i cili  identifikoi  paranojën  theksonte  se “ paranoja bashkëekzitonte  me narcisizmin ”. Përjetim që e vërtetonte   plotësisht  atë…Të  nesërmen  e  njoftuan   se  duhej    të  paraqitej   në   spital  për   konsultë  oftalmologjike.  E vizituam  unë , mjeku  kurues  dhe  mjeku ligjor . Mandej pamë njëri tjetrin  në  sy ,të  habitur  në  një  buzëqeshje  ironike. Diagnoza ishte  e saktë po aq  dhe mjekimi . Firmosëm të tre vertetimin  mjekësor , i vendosëm  vulën  e  spitalit   dhe e  mbyllëm  në zarf , si  cështje “ top  secret “! Kësaj ‘ tepër  intrigë  për  asgjë ’. Ja komunikuam   pacientit  dhe  i sugjeruam , të  vazhdoj  si  më parë  mjekimin e  rekomanduar. Stivi  na  falenderoi  me  respekt,   mandej  me  një  heshtje  të  lexueshme  që  fliste   mjaftë ,  u  largua  i  kënaqur . Mesa dukej  uvertura dramatike  do të  kishte  fundin  e  një ballade poetike. Në   shtëpi  ju  rikthye   violinës ,  duke   interpretuar  me   ndjenjë “ Valsin  e  dashurisë “,  të   kompozitorit   të  shquar    E.Doga , lirikë  që  e  inspironte  dhe   më    vonë  do  të    konvertohej   në  idil. Ajo  për  të  ishte   dhe   një   ekuivalente   efikase   psikoterapie ,  apo   një  rrugëdalje   nga    ai   rebus… Por stigmat e dhimbshme  të  asaj epoke  do të mbeteshin  të akumuluara  në  mend   dhe  në  shpirt  për  dekada ( mundet  dhe  si  modifikim  genetik ), duke  u   shfaqur    si   një   vegim. Dhe  mua  mu  kujtua   sentenca   alegorike  e  Kavafit : “ Si  nuk   e  pata  mendjen    kur   ata  ngritën   muret , që  pa  kuptuar  na  ndanë   nga  pjesa  tjetër  e  botës “!… Mbas disa ditësh, në  mbrëmje  në  televizion, ndoqëm  koncertin  e  ansamblit  “ Labëria “ në  një   turne  në  Prishtinë . Në  orkestër   si “ primo “ violin  ,  luante   Stivi   krenar , plot  pasion   dhe   virtuozitet . Alegoria  e  një  figuracioni   dinjitoz,  që   udhëtonte    përmes    të    drejtës   së   vet,  “ sui  juris “   dhe   reales,  duke   lënë   mbrapa   hijet … 

Skender Karaqica/

Në takimet me profesor Anton Çetta: Si po e lë Kosovën dhe çfarë t`u them kur të shkojë të Isa Boletini, Azem e Shotë Galica, Gjergj Fishta,Hasan Prishtina dhe Ylfete Humolli…?

Në takimet e shpeshta me profesor Anton Çetta në Prishtinë, në kujtimet e motshme, me vijnë pajada fjala e tij e shqipes së ëmbel për kohën shqiptare, për brezat, për universitetin dhe fati i Kosovës…! Profesori nuk harroi të flasë për trevën e Drenicës dhe për kajzit e tregimeve të gjeniut popullor, që u bën të motshme në dritën e studimeve të letërsisë popullore.

Shëndeti kishte filluar të përthekoj shtatin e tij burrëror e intelektual me hijeshinë e një burri të shqiptarisë, ku zemra i rrihte për kombin dhe atdheun e për dhimbjet e trupit as që bënte fjalë profesori Anton Çetta! Në Prishtinë,koha e motshme `90 dhe dimri i madh i vetmisë nën rrethimin e regjimit fashist të Serbisë, në shtëpinë e tij për mua ishte takimi i fundit me profesorin që përmes dhimbjes së mushkërive e të frymarrjes,me fliste ngadale e më porosi të motit shqiptar.

– Unë së shpejti do të shkojë të Isa Boletini, Azem e Shotë Galica,Gjergj Fishta, Hasan Prishtina dhe të Ylfete Humolli e çfarë t`u them se si po e lë Kosovën, – ishin fjalët e fundit në Prishtinë të profesor Anton Çetta.

Dr. Bledar Kurti/

Më 31 tetor, 1517, Martin Luther-i gozhdoi në portën e Kishës së Wittenberg-ut, Gjermani, 95 tezat e tij, të cilat do shënonin fillimin e Reformacionit, do ndryshonin historinë e Evropës e të botës, duke reformuar rrënjësisht Krishterimin dhe themelet e shteteve si Gjermania, Zvicra, Anglia, Skocia, Vendet e Ulëta dhe Skandinavinë, duke shërbyer më pas edhe në themelimin e SHBA. Ndaj nuk është rastësore që këto vende protestante vazhdojnë të renditen të parat në botë për nivelin e demokracisë, sundimin e ligjit, respektimin e të drejtave të njeriut, dhe mirëqenien për qytetarët.

Reformacioni ndikoi në standardizimin e gjuhëve amtare të kombeve evropiane: anglishten, gjermanishten, etj, përfshirë edhe gjuhën shqipe me Mesharin e Gjon Buzukut (1555) i cili i shtyrë nga përkthimi i Martin Luther-it i Biblës në gjermanisht, përdori gjuhën shqipe e jo atë latine në formulën e pagëzimit, liturgjinë dhe shërbesën meshare.

Reformacioni tronditi monarkitë dhe supremacitë; themeloi konceptin e “rëndësisë dhe lirisë së ndërgjegjes”, e cila prevalon mbi çdo autoritet e duhet të udhëheqë çdo individ; ndikoi në hartimin e ligjeve dhe forcimin e sundimit të ligjit, në kushtetutat e shteteve; në ndërtimin e shtetit të së drejtës dhe ndarjes së pushteteve; zhbëri gënjeshtrën e indulgjencave dhe nocionin e purgatorit; zhvlerësoi idhujtarinë ndaj ikonave dhe ofiqeve e traditave të mitizuara; ndryshoi artin dhe muzikën; transformoi rrjedhën e historisë së popujve; promovoi arsimimin e individit, si edhe ishte shtysë për ngritjen e universiteteve më të njohura sot në Evropë dhe SHBA.

Pesë pikat e Reformacionit:

• Sola Scriptura

• Sola Gratia

• Sola Fide

• Solus Christus

• Soli Deo Gloria

janë udhërrëfyes në njohjen tërësisht personale e jo “të tërthortë” të Trinisë.

Një njeri i vetëm, si Martin Luther, i hapi rrugën një plejade mendimtarësh të mëdhenj të cilët do ndryshonin botën.

Fjala, e varur mbi një portë solli Reformacion.

Fjala ndryshon historinë.

Dhe në aspektin jetësor e në të përditshmen tonë ne mbahemi pas këtij parimi, të manifestuar si: Mbaje Fjalën, Mos e shkel Fjalën, Peshoje Fjalën, Respektoje Fjalën, Mos e tjetërso Fjalën, Mbaj përgjegjësi për Fjalën, Dëgjoje Fjalën, etj.

Ndaj edhe: NË FILLIM ISHTE FJALA, mbetet një e vërtetë e patjetërsueshme.

Behar Gjoka/

Mbi procesin e rileximit është me interes të veçantë pohimi i Italo Calvinos: “- Edhe unë e ndjej nevojën e rileximit të librave që i kam lexuar tashmë, – por pas çdo rileximi, më duket sikur po e lexoj një libër të ri. Jam unë ai që ndryshoj vazhdimisht dhe shikoj gjëra të reja, të cilat nuk i kisha vënë re më parë? Apo leximi është një lloj strukture që merr formë në sajë të bashkimit të një numri të madh gjërash që ndryshojnë dhe që nuk mund të përsëritet dy herë sipas të njëjtës skemë? Çdo herë që përpiqem të përjetoj emocionin e një leximi të mëparshëm, nxjerr përshtypje të ndryshme e të papritura dhe nuk rigjej ato të mëhershmet. Ka çaste kur më duket se nga një lexim te tjetri, vërehet një lloj përparimi: në kuptimin për shembull, që arrihet të depërtohet më shumë brenda shpirtit të tekstit, ose të rritet fryma kritike ndaj tij. Në momente të tjera, përkundrazi, më duket sikur ruaj kujtimet e leximeve të të njëjtit libër, njëri pranë tjetrit, qofshin ato entuziaste, të ftohta apo armiqësore, të shpërndara në kohë pa një perspektive, pa një fill të përbashkët. Përfundimi që kam arritur është se leximi është një veprim pa ndonjë qëllim të caktuar; ose që synimi i tij i vërtetë është leximi në vetvete. Libri është një mbështetës i tij, apo madje një pretkest…” , në librin Nëse një natë dimri një udhëtar, që përfaqëson përcaktimin me unik të gjendjes së pashmangshme të rileximit.

Kosta Nake/

Pas një udhëtimi të gjatë nëpër gurrat e poezisë, Irma Kurti duket sikur ka vendosur të bëjë një ndryshim të përkohshëm të kursit të lëvizjes dhe si interval ka zgjedhur ngjitjen në malin e lartë të prozës romaneske. Tashmë hapësira kohore e emigrimit ka pushtuar një fashë të plotë në treshen e gjeneratave njerëzore, nuk ka mbetur kontinent, shtet dhe copëz e banuar e planetit ku nuk ka shkelur këmba e shqiptarit në kërkim të një jete më të mirë, shoqëruar me sukseset dhe dështimet e gjithëfarëllojshme. Kanë parë dritën e botimit disa romane të suksesshëm për jetën e emigrantëve tanë në Greqi dhe Amerikë dhe ja ku vjen edhe ky për mjedisin italian, fati i një familjeje të zakonshme me shumë fije të lidhura me atdheun.

Vepra ka një strukturë të veçantë, të pestë karakteret rrëfejnë jetën dhe fatin e tyre në vetë të parë, rrallë ka dhe një autor që duket sikur zgjedh radhën e alternimit të rrëfimeve. Përftohen dy linja subjekti, njëra e nënës dhe tri vajzave të saj në bashkëkohësi me retrospektiva të shumta dhe tjetra me një vijë lineare memoralistike që fillon nga lindja e babait Sotir deri në goditjen e tij nga iktusi. Janë dy linja me rrjedha të pavarura nga njëra-tjetra dhe ashtu si Drini i Bardhë dhe Drini i Zi që bashkohen në liqenin e Fierzës, edhe këto i bashkon lindja e një fëmije. Tani që kemi një përvojë rreth 30-vjeçare me panelet televizive ku asnjë diskutant nuk e çon dot argumentin e vete deri në fund sepse do të kërcejë dikush tjetër ta ndërpresë dhe t’i kundërvihet, edhe në këtë roman ka një ndërlikim të ngjashëm rrëfimesh, sepse janë katër vetë që janë nën trysninë e bashkëkohësisë. Nga ana tjetër, mund të jetë ndikimi i mbretërisë poetike që autorja operon me ndarje që zënë zakonisht dy-tre faqe, gjë që i jep shtysë dhe ritëm skenave dhe ndodhive.

Gjithçka fillon me sëmundjen e rëndë e të papritur të Sotirit që ka mbetur i vetëm brenda banesës, vazhdon me shpërthimin e derës dhe dritares dhe dërgimin në spital. Kjo goditje zbulon pyetjen e debatueshme: “Pse u përkushtohemi njerëzve fizikisht dhe mendërisht vetëm kur sëmuren?” Kjo goditje i bën bashkëshorten dhe vajzat të futen në një gjendje reflektimi duke zbuluar çdo skutë të jetës familjare që kishte mbetur në hije ose ishte shpërfillur.

Tri vajzat Ema, Inesi dhe Keila janë motra, por janë tre fate të ndryshme, me pak pika takimi. Të trija përfundojnë në Itali. “Ishim një hap larg zënkave sepse në shpirtin tonë mbizotëronte ankthi, dëshpërimi, keqardhja për të kaluarën që e humbëm aq shpejt, frika për të ardhmen që ishte shndërruar në një udhëkryq plot të panjohura.”

Ema gazetare dhe shkrimtare që nuk gjen në Shqipëri hapësirën e mjaftueshme për të bërë karrierë sepse përballet me arrogancën e shefave ose me ngacmimet seksuale. “Kudo që shkoj, takoj burra të martuar që dashurohen pas meje dhe harrojnë se kanë një familje pas krahëve.” Është vajza më sfiduese ndër të trija sepse vendos të përballet e vetme me tallazet e jetës deri në fund, pa ngritur një çerdhe me burrë e fëmijë. Faqe pas faqeje të lind dyshimi se do të ketë diçka autobiografike te figura e Emës dhe ky konfirmim vjen pas faqes së fundit të romanit.

Inesi gjatë “arratisjes” detare gjen një burrë shqiptar, Arbenin, por nuk gjen një shok e bashkudhëtar të vërtetë aq të domosdoshëm në një realitet të huaj, të ashpër e plot sfida, prandaj dhe vajza e tyre Alda “u del jashtë kontrollit”, çdo pyetje ose këshillë bie mbi një nervozë refraktare. Në rrafshin familjar kjo ka një shpjegim: i kishte munguar i ati, mbi të gjitha modeli i familjes ku mbizotëron paqja dhe harmonia. Në rrafshin shoqëror Alda kthehet në mishërim të të rinjve që keqedukohen, prandaj bëhen egoistë dhe të pandjeshëm ndaj atyre që i rrethojnë. Më tepër se kaq ata i quajnë prindërit “banka që i furnizojnë me para” dhe “nëse një ditë paratë mbarojnë, i urrejnë prindërit.” Arbeni punon si shofer autobuzi në emigracion, mungon me ditë në familje, madje edhe në lindjen e së bijës, është koprac, tipar që nuk përputhet me moshën, prandaj Inesi arrin në përfundimin se “ai është bërë gabimisht prind.” Autorja vë përballë virtualisht Arbenin dhe Federikon dhe me këtë gjen shtegun për t’i vënë burrat shqiptarë në “bankën e të akuzuarve” për njohuritë e pakëta në artin e kuzhinës, për shëtitjet larg njëri-tjetrit sikur të ishin fqinj dhe jo burrë e grua, për burrat që e kanë të vështirë t’u thonë grave një fjalë të ëmbël në prani të prindërve, etj.

Keila gjen dashurinë e vërtetë tek italiani Federiko, njeriu që e demonstron kulturën dhe kujdesin, familja shpërblehet me lindjen e fëmijës që jo vetëm i lumturon të gjithë, por arrin të shërojë edhe Sotirin që kishte humbur aftësinë për të folur pas goditjes së pasuar. Ky fat i bardhë i Keilës e çon Inesin te mëdyshja: “A është normale që unë provoj zili për Keilën?” Shërben si indicje për një variant femëror të Abelit dhe Kainit, por që nuk shkon më tej.

Bashkëshortja Luiza, e pakënaqura e përhershme, pas shtrimit të Sotirit në spital, gjen ditarin e tij, mëdyshja ta hapë a të mos e hapë anon nga krahu kureshtar i peshores dhe zbulon atë që nuk kishte mundur ta vinte re në 45 vite që ishin martuar e kishin jetuar së bashku: një njeri me botë të madhe, por që fëmijëria e vështirë e kishte bërë të heshtur e të mbyllur, një prind të lidhur me të bijat, por një burrë të akullt me gruan. Jeta prej shërbëtori e kishte bërë të heshtur, dhuna e kishte bërë memec, duke kaluar i vetëm orët në shtëpinë e një padroni, bisedat mund t’i bënte vetëm me pemët dhe kjo metaforë ka përcaktuar edhe titullin e romanit. Gjithsesi, brenda linjës memoralistike ka dhe një justifikim të heshtur të Sotirit: “Pse harxhojmë kohë dhe energji duke u përpjekur t’i shmangemi vetes e t’u përshtatemi sa më shumë të tjerëve?” Luiza nuk e kishte kuptuar se prania e lumturisë ishte e pandjeshme, e paperceptueshme dhe priste që t’i shfaqej si një shpend gjigand që zbret nga qielli me zhurmën e një helikopteri. Leximi i ditarit bëri që dashuria e lënë në harrim të çelte sërish.

I rritur si jetim me shumë vëllezër e motra, çlirimi i Shqipërisë i krijoi Sotirit mundësinë e ndryshimit të madh – nga shërbëtor në mjek, një ndryshim që vjen edhe nga forca e brendshme e ngjitjes, pasi mundësitë e barabarta nuk çojnë gjithmonë në lartësi të barabarta. Kjo karrierë e kushtëzuar nga sistemi i diktaturës së proletariatit, bën që edhe kur shkon në emigrim pas të bijave, brenda familjes vazhdon t’i mbetet cilësimi “i kuq”. Kjo nuk është pa gjë sepse në bisedë me Emën thotë” “Nuk kishte vetëm anë të zeza sistemi i kaluar, moj bijë.” Ka dhe një pezm ngaqë nxituan ta nxirrnin në pension “sepse mbëriti koha e hajdutëve.”

Tashmë nuk mbahet sekret se emigracioni nuk është kapërcim ylberi, por fillimi i një lufte të re e të gjatë për integrim, duke filluar me përshtatjen me një sistem të konsoliduar rregullash e ligjesh, kur edhe për ngritjen e një antene mbi çati duhet leja e administratorit; të përshtatesh me një shoqëri ku zor se arrin të krijosh miqësi, me fqinjë që “në rrugë janë të dashur e të qeshur, por kur ndodhemi në oborrin e pallatit, bëhen të ftohtë e seriozë,” që të përshëndesin kur të shohin të veshur shik, me kostum e kravatë, por, po të kesh nevojë, “do ndërrojnë rrugë që të mos ua ngjitësh mërzinë tënde.” Edhe më i vështirë është emigrimi për prindërit e moshuar që s’arrijnë të mësohen me vetminë dhe izolimin nga mosnjohja e gjuhës së huaj.

Sotiri ka qenë mjek dhe kjo natyrshëm çon te krahasimet mes të dy vendeve që nuk i ndan vetëm Adriatiku, por edhe një mendësi e ndryshme për vendin e mjekut në botën e të sëmurëve, me ndryshimin e madh në qasjen e mjekëve në vitet e tranzicionit “të lënë të vdesësh nëse s’ke para t’ua paguash mjekëve nën dorë” edhe kur je në spitalet shtetërorë.

Në kujtimet e shkruara të Sotirit ka një çast të hidhur që jo vetëm e ka të pamundur ta harrojë, por i rivjen parasysh herë-herë. “Padashur kisha folur me pemët.” Pastaj kërcënimi i padronit “I çmendur, ta tregoj unë ty sesi flitet me pemët.” Biseda me pemët rimerret nga Luiza duke u ngritur në rrafshin filozofik, burri i saj i dashur, në pamundësi për t’ia hapur zemrën dikujt, ishte katandisur të fliste me pemët. “Po a mund të bisedohej me pemët? A mund ta interpretosh lëvizjen e tyre si tundje koke, si miratim apo mohim? Apo nëse s’ke kërrkënd për të këmbyer dy fjalë, kjo vërtet është e mundur?” Heshtja kishte qenë nyja që s’kishte mundur ta zgjidhte gjithë jetën. Përvoja vetjake njerëzore futet në hullinë e detajit artistik, kur në klinikën radiologjike të Sotirit paraqitet si pacient ish-padroni i egër Muço Gjata. Mjeku me betimin e Hipokratit triumfon mbi urrejtjen që kotej prej vitesh thellë në shpirt dhe kujtesë: “Rrugët tona s’mund të bashkoheshin, por kish arritur ta respektoja si qenie njerëzore.”

Romani mbyllet me nëntitullin domethënës “Kohë për t’u dashur.” Familjen e madhe e ka bërë bashkë ardhja në jetë e djalit të Keilës, gëzimi shpesh herë ka veti kuruese dhe e bën gjysh Sotirin të belbëzojë “Mirë se vjen, bir!”

(Romani “Njeriu që fliste me pemët” i Irma Kurtit, Dudaj 2015)