Miho Gjini/

“Të bëjmë të dëgjohen zërat e padëgjuar”, Papa Françesku.

Letërsia, edhe në të kaluarën, është përpjekur të jetë PASQYRË E KOHËS e atyre autorëve të talentuar e plot guxim që kanë rrokur e interpretuar “të veçantën” e njeriut e të shoqërisë, përbrenda fletëve të saj, herë tronditëse e herë gazmore. E destinuar t’i përballoj edhe kohërave të mëvonshme, teksa letërsia e një kohe i flet edhe një kohe tjetër që përsërit, befas, po ato gjëma e tipare të së kaluarës, që nuk duhen harruar asnjëherë nga brezat e së ardhmes!

Dhe, të mos habitemi, që kemi pasur e kemi ende, autorë “të padëgjuar”, që e meritojnë emrin e shkrimtarit e që duhen lexuar e vlerësuar. Duke e pasuruar letërsinë, por edhe duke “thyer mite” dhe paragjykime! Edhe kur ata janë “jashtë trungut mëmë”. “Se ti je aq jashtë, sa jam edhe unë brenda”,-thoshte Shekspiri… Para do kohe shkrimtari “i padëgjuar” Thanas Medi që ndodhet në Greqi (në hallet e kohës së vet), më fton për një kafe në Athinë dhe më jep për të lexuar librin e tij, që i kishte “përvëluar” shpirtin: “Fjala e fundit e Sokrat Bubës” që dikush tjetër ia kishte mbajtur në sirtar me vite, të mbuluar nga heshtja, teksa romani i tij qe “shpërthyes” i një kohe dhe i një fisi nomad, që lëvizte ngarkuar me tragjeditë e “kasollet” e tyre mbi samarët e mushkave. Ndërsa s’ka pak kohe që më vjen nga Kanadaja një zarf i trashë që përmbante vetëm një libër, që po ashtu, përmbante “zjarre” përbrenda saj. Po për ato kohëra të së kaluarës që na shfytyruan si komb e si njerëz. Për të mos u habitur, si me Thanas Medin (kur befas e vlerësuan në Shqipëri si “shkrimtari më i mirë i vitit” e skeptikët kishin thirrur: “E nga na doli ky autor i padëgjuar kurrë”?! E tani çfarë duhet të themi për këtë kanadezin shqiptar, -për Taip Sulkon, që më dërgoi nga përtej oqeanit romanin e tij “I arratisuri”, për atë gjendje kaotike që na varfëroi si njerëz, që na rraskapiti e na ndëshkoi për 50 vite?! Po rumunëve, italianëve e grekëve që u “ngutën” ta botojnë sërish romanin e Medit, bile edhe ta xhirojnë kineastët e huaj si film artistik?

Nuk bëhet fjalë për të arratisurit nga kufiri, po për “të arratisurit nga vetja e tyre”, për largimet nga shtëpia e qyteti i tyre, nga stresi e mungesa e lirisë dhe e punës krijuese, kur s’dinë ç’të bëjnë, kur errësira, varfëria e dhuna “pushtojnë” vendin e ligështojnë frymëmarrjen. Është gati e njëllojtë me ato ikjet individuale a masive, më përtej kufirit shtetëror, për të shpëtuar e gjetur veten diku tjetër, ku ka ajër e liri vetiake… Në afërsi të absurdit! Kur s’ka liri të vërtetë, por dhunë, si në atë tablonë piktorike të Delakruasë, teksa gruaja Parisiane shqyen gjoksin e saj para bajonetave! Si një simbol evident. Kur jeta e njeriut barabitet si me qentë e rrugës. “Jetë qenësh” edhe për njerëzit. (Sabaçnij Zhizn!),-shprehej edhe Çehovi). Shkruhet për “kuisje qeni të egërsuar, që sapo e ka parë se i është drejtuar një tytë pushke” dhe që më pas do t’u drejtohet edhe njerëzve që kanë humbur lirinë e endeshin rrugëve. Ky është edhe subjekti e objekti i këtij libri rrëqethës që të krijon mornica trupit. Një ngjarje e madhe, si i vetmi fenomen kohor, dramatik e i ngjeshur, i cili “rrjedh në mënyrë kaotike”, si vetë sistemi i dikurshëm. E rrëfyer në trajtën vetiake, thuajse me një frymë, si monolog brejtës i një personi e i një shoqërie të tërë. Parashtruar në ngjarje, veprime e konflikte, si në dramë e tragjedi.

Dhe autori do të rrëfejë se si “arratisej (të parën herë), antiheroi i tij (alteregua), në një pyll, ku “do të ishte më mirë aty,-me kafshët e drurët, sesa me njerëzit”,-thotë ai. Ku do ta magjepste jeta e ciganëve që jetonin të lirë a “gjysmë të lirë”, buzë një lumi, në afërsi të pyllit. “Unë jam cigane, unë jam e lirë. Unë dua një mendje dhe krah që i thyen shtigjet”,-shprehet Anja, cigania bukuroshe që trulloste edhe burrat e fjetur… Se, “edhe mes ankthit dhe skamjes lindte vetveten”,- shpreh shkrimtari idenë e tij, në faqet e mëtejshme të këtij romani që “rrjedh e shkon” si ai lumi i rrëmbyer që merr me vete trungje, po edhe trupa të vrarësh të pabindur”!

Po e keqia mbetet (megjithatë) dhe hyn në jetën e njerëzve. Se vjen edhe “Qoftëlargu”, më i tmerrshëm akoma, i cili prish ëndërrimet e frikshme. E fletët e romanit mbushen me ankthe e me elemente reale, ireale, fantastike, me kobe, imazhe të frikshme dhe me të gjallët e të vdekurit bashkë. Ka aty imazhe surreale “me dreqër e shpirtëra të këqij”. Personazhet e romanit janë të tejmbushur me tipare e imazhe të qena e të paqena, të rrethuar nga e keqja dhe që pyesin: “jam, a s’jam në ëndërr”?! Dhe personazheve u duket se janë gjithmonë pas një dere që do të mbyllet një herë e përgjithmonë. Ndërkohë që shtrëngesa e sistemit rritej e presioni gjithashtu… Të gjithë këta personazhe,-shkruan autori. “futen në një qerthull të pakuptimtë dhe qesharak”. Duke mos ditur se ku ndahet kufiri midis së mirës dhe së keqes. Dhe “arratisja” e parë e personazhit kryesor, Ermirit, do të ndërpritet sa herë që i fanitet Jezu Krishti i mbërthyer në kryq!

Po në këtë “qerthull” do të zhvillohet edhe “arratisja dytë”. Po këtë herë do të jetë i ati i këtij djali që do të gjunjëzohet para Krishtit të mbërthyer me gozhda, gjersa t’i dalë edhe atij ëndërrimi i tmerrshëm. Ndërsa në “ëndërrimin e tretë”, kaplluar përbrenda arratisjes, do të kemi aventurën me të dashurën Sindrita, e cila tashmë është e bashkuar me grupin e “Teatrit Shëtitës” të Ëngjëllit, ku do të marrë pjesë edhe Ermiri i dashuruar… Po edhe ky përkushtim do të shuhet sa vjen aty Enver Hoxha dhe shfaqja e këtyre aktorëve amatorë vihet në shënjestrën e pamëshirshme të konkluzionit absurd se “dora e armikut punon”.

Karakteri rrëfimtar i romanit, që i largohet strukturës klasike të kompozicionit, shpalos pa ndëprerje jetën e këtyre njerëzve me shpresa të vagëlluara që nuk u dalin asnjëherë ëndrrat që shohin natën… Në një triptik real, që plotësojnë njëra-tjetrën si libra. Personazhet e qytezës së Anadellit: Ermiri, Agimi dhe Luani,-si shokë të pandarë, Lalë Rrapi e Mentari që kanë rënë në dashuri me të njëjtën femër lozonjare. Artisti i talentuar i teatrit që do përfundoj tragjikisht, me emrin ËngjëII. I Plotfuqishmi i pushtetit vendor e prifti Hal Kryevidhi i degraduar si klerik. Dhe sidomos Anja, cigania e bukur që nuk pyet për askënd, veçse ta gëzojë jetën që i jepet. Janë që të gjithë karaktere të individualizuar mirë nga autori. Dhe midis tyre Ermiri, që përfaqëson zërin e autorit, në linjën erotike të romanit, me Sindritën e dashuruar. Edhe ajo, me një bukuri perëndeshe, që e ka dehur personazhin tonë, bashkë me aventurën e tij të “arratisë”!

Gjithçka e shprehur me një gjuhe shqipe të epërme, me kolor, ajër, emocione, simbole e metafora që rrjedhin e depërtojnë tek lexuesi. Ndonëse nuk mungon veprimi i çastit në ngjarjet e faktet e njëpasnjëshme, ndodh që rrëfimi i shtrirë në të gjithë librin, bëhet nganjëherë i lodhshëm. Por vijnë befas kapituj romantikë e erotikë, të shkruara me frymëzim që e rrëmbejnë lexuesin, si me episodin e ciganëve, që qëndron mrekullisht edhe si një novelë më vete… Me ato përshkrime poetike, kur “ndriçimi i hënës bënte që drurët (e pyllit) të dukeshin më të lartë dhe si në jetë ëndrre”. Po sa mirë autori “derdh” emocione të ndjera me grupimin teatral të Ëngjëllit, si ta kishte jetuar vetë jetën e aktorëve endacakë, që mbetën të tillë në jetë të jetëve, për shpirtin e tyre të pasur e me jetën e varfër, si të ishin të papërfillur nga të gjitha sistemet shoqërore, teksa ua nxinë jetën edhe politika-kurvë! Ashtu sikundër ka në faqet e fundme të romanit episode tronditëse, me arrestime, dëbim-internime dhe vrasje pa gjyq, sipas modeleve mesjetare…

Po a ka ndonjë të metë ky roman interesant e shqiptarit kanadez Taip Sulko? As që ia vlen të thuhen ato, karshi vlerave artistiko-letrare. E megjithatë, ky autor fare i panjohur për mua, do t’i sugjeroja atij një “krehje” dhe aq, bashkë me evitimin e ndonjë episodi të pamotivuar, të asaj murgeshës që nuk është murgeshë, po e veshur si e tillë e që do t’i rrëfehet Ermirit, pa e njohur fare, rrethanat e tradhëtisë së burrit të saj!. Po njëlloj, sikundër do t’i kisha sugjeruar edhe evitimin e episodit të makrabitetit të prerjes së veshëve, si shënja primitiviteti e aspekte të natyralizmit. Sido që, gjithsesi, ka të ngjarë, që edhe për kritikët, është i pranishëm, jo pak herë edhe subjektizmi… Sepse, nuk mund të ketë sot edhe “receta” të gatshme a të “prera me thikë”

Dhe mbetet vetëm kënaqësia e epërme, për ta gjykuar veprën letrare të shkruar bukur, ndaj nivelit artistik të së cilës përulem si për një autor “TË DËGJUAR”. Përtej varfërisë në ato botime origjinale e “panaire libri”,-ku jo pak herë mbizotërojnë përkthimet nga letërsia e huaj, ndonse jo që të gjitha me përkthime dinjitoze… Për të mos u ankuar gjithë-heri se: “nuk kemi lexues”! Duke pasur parasysh edhe thënien e Gëtes se, vepra e mirë letrare e gjen vetë lexuesin e saj…

Piqeras, shtator 2024.

Artan Nati/

Demokratizimi i fesë shqiptare i referohet një procesi historik, kryesisht pas lidhjes së Prizrenit, kur Vaso Pasha botoi në këtë kohë poemën e tij madhështore “O moj Shqypni e mjera Shqypni”, si një thirrje për unitet kombëtar dhe tejkalimin e identiteteve fetare si pjesë përbërëse të një uniteti të vetëm. Në këttë mënyrë shqiptarët në të gjitha rajonet si edhe në botë, të bashkuar rreth idesë të Vaso Pashës se “Feja e shqiptarit është shqiptaria” i dhanë kuptim tjetër fesë, duke e vënë atë në shërbim të çështjes kombëtare si dhe në vend që të mbështeten vetëm në interpretimet autoritare nga kleri, ata e vunë fenë në funksion të vetes dhe kombit. Ky proçes në vetvete është një moment kulminant në historinë e kombit tonë si edhe iluminizimin e shqiptarëve, gjithashtu tregon për përkatësinë europiane duke përqafuar iluminizmin dhe racionalitetin europian si një moment i veçantë i takimit të një proçesi demokratik me besimin fetar.

Pa shumë mbivlerësim, mund të përshkruhet historia e filozofisë moderne politike, por edhe besimit fetar, si kërkimi i një bashkëjetese të përshtatshme dhe natyrale midis tyre. Përparimi dhe jeta e bukur e krijuar nga demokracia bashkëjeton me parajsën hyjnore, humanitarizmi bashkëjeton me bamirësinë fetare dhe mendja (ose arsyeja) bashkëjeton fuqinë e mbinatyrshme ose vetë Zotin. Në këtë proçes transformimi kanë vërshuar lloj-lloj ideologjish, sisteme gjithëpërfshirëse besimi që synojnë të shpjegojnë të gjithë mendimin, veprimin dhe qëllimin njerëzor. Një nga fatkeqësitë më të mëdha në këtë rrugëtim ishte edhe fashizmi dhe komunizmi.

Shqiptarët e dinë mirë këtë tendencë totalizuese që prodhoi komunizmin duke zhdukur besimin fetar dhe veshur vetes së tyre atribute hyjnore të cilat prodhuan ferrin në tokë dhe duke nxjerrë në dukje vetitë më negative të natyrës njerëzore. Megjithatë, vetë demokracia është gjithashtu e prirur të bëhet një ideologji e tillë. Emily Finley e quan këtë “ideologjia e demokratizmit” dhe libri i saj me të njëjtin emër synon të nxjerrë në pah disa nga aspektet metafizike dhe fetare të demokracisë bashkëkohore. Ajo pretendon se demokracia, ose demokratizmi, është bërë “ndoshta sistemi mbizotërues i besimit politik në shoqërinë moderne perëndimore”. Me fjalë të tjera, demokracia është bërë më shumë se një lloj regjimi; ajo është bërë një fe laike, e plotësuar me dogmat, praktikat, klerikët e saj.

Dinjiteti i personit njerëzor është thelbësor në shumë tradita fetare. Në besimin kristian, ky besim është i rrënjosur në të kuptuarit se çdo person është krijuar sipas shëmbëlltyrës dhe ngjashmërisë së Zotit. Ky besim duhet të na frymëzojë të punojmë për të mbrojtur demokracinë, jo sepse e kërkon ndonjë tekst fetar specifik, por sepse demokracitë janë mënyra më e mirë për të mbrojtur liritë individuale, dhe sepse ky sistem qeverisjeje i lejon individët të kenë një input në mënyrën se si ne ndërtojmë shoqërinë.

Shumica e doktrinave fetare nuk kërkojnë një përqafim të demokracisë. Por në botën e sotme, autoritarët po përpiqen të bëjnë të kundërtën, të rekrutojnë komunitete besimi për të minuar demokracinë. Ne e shohim këtë në shprehjet e gabuara të nacionalizmit të krishterë në Shtetet e Bashkuara dhe “mbulesën shpirtërore” të ofruar për Vladimir Putin nga Kisha Ortodokse Ruse. Kjo tendencë djallëzore duket qartë në qëndrimin e kryeministrit Rama ndaj besimit mysliman dhe konkretisht atij bektashian, duke i veshur vetes atribute hyjnore si dhe duke shmangur përgjegjësitë e tij ndaj demokracisë jofunksionale në vend, korrupsionit masiv si edhe mosrespektimit të drejtave të njeriut.

Këto veprime manipulative për të fituar votën e komunitetit bektashian në kurriz të përçarjes fetare si edhe të laicizmit të shtetit shqiptar, janë tërësisht në kundështim me aspiratat europiane të kombit shqiptar, por edhe me idenë e Vaso Pashës që tingëllon aq aktuale dhe moderne në këto kohë ku dëshirat e kombit tonë janë në rezonancë me komunitetin ndërkombëtar.

Kur parashtrojmë një preferencë për një identitet të caktuar fetar me forcën e shtetit, ne krijojmë kushte të rrezikshme që janë në kundërshtim me vlerat fetare. Kjo sjell një tendencë autoritare të traditës së besimit që kërkon pushtet dhe kërcënon lirinë fetare të atyre që nuk e ndajnë atë besim. Ai politizon vetë besimin fetar dhe heq natyrën vullnetare që përcakton besimin e vërtetë fetar.

Ku besimi fetar takon demokracinë? Kjo është pyetja që ka munduar njerëzimin për shumë kohë të paktën në perëndim.Vaso Pasha në momentet më të vështira për kombin gjeti zgjidhjen më racionale, që motivoi kombin tonë dhe u kurorëzua me fitoren e pavarësisë në 1912 të cilën ne e marrim si një realitet të dhuruar. Sot vendi ndodhet para dilemave edhe më të mëdha. Në jug të Shqipërisë ne ndeshemi me tendencat shoviniste greke për të manipuluar popullsinë e varfër shqiptare me sistemin e pensioneve për shqiptarët ortodoksë, duke manipuluar faktet dhe historinë se ata janë minoritarë grekë në tokë shqiptare.Ndërsa në veri të vendit kemi faktin e njohur tashmë për tendencat serbe për pushtimin e Kosovës duke i vënë shqiptarët në vëllavrasje.

Ka ardhur koha që shqiptarët nën shembullin e Vaso Pashës të mendojnë dhe veprojnë nën idealin se feja e shqiptarit është Shqipëria demokratike. Vetëm kështu ne do të jemi një komb i bashkuar dhe do të jemi pjesë e Europës së bashkuar

Në këtë moment kyç, ku demokracia jonë ka tendenca të theksuara autoritariste si në drejtimin e vendit ashtu edhe atë partiak, synimi kryesor dhe feja e shqiptaréve duhet të jetë bashkërendimi i të gjithë energjive drejt një Shqipërie demokratike europiane . Një mësim i thellë i shekullit të 20-të është se për të mposhtur një autoritar, ne kemi nevojë për një koalicion të gjerë njerëzish që mund të mos pajtohen me politika të caktuara, por që janë të gatshëm t’i japin përparësi mbrojtjes së sistemeve demokratike që na lejojnë të zgjidhim mosmarrëveshjet në mënyrë paqësore dhe demokratike. . Njerëzit e besimit janë vendimtar për ndërtimin dhe mbajtjen e një koalicioni të tillë.

Bëhet fjalë për më shumë se çdo kandidat apo parti politike. Votimi është jashtëzakonisht i rëndësishëm, por është minimumi i mënyrës sesi njerëzit e besimit mund t’i shërbejnë jetës sonë publike. Ne duhet të punojmë për të siguruar që çdo person që ka të drejtë të votojë, çdo votë të numërohet me saktësi, të respektohen rezultatet dhe të triumfojë sundimi i ligjit. Ndërsa thirrja specifike e çdo personi politik apo fetar mund të jetë e ndryshme, secili prej nesh ka një rol për të luajtur në ruajtjen e demokracisë.

Demokracia, si shumë proçese evolucionare, shkatërrohet nëse ngrihet mbi të gjitha. Demokracia është e vlefshme në masën që vendoset në pozicionin dhe kontekstin e duhur, e kufizuar dhe e balancuar nga elementë të tjerë. Njeriu nuk fiton lirinë, barazinë dhe vetëqeverisjen thjesht duke i lëshuar frerët, këto dukuri kërkojnë një sistem kompleks stimujsh, ndëshkimesh dhe kontrollesh e balancash që paralelizojnë kompleksitetin e natyrës njerëzore. Pikërisht ky ishte synimi i Vaso Pashës kur thoshte se “ Feja e shqiptarit është shqiptaria”.

(𝗜𝗻 𝗺𝗲𝗺𝗼𝗿𝗶𝗮𝗺, 𝗖𝗮𝗿𝗮𝘃𝗮𝗴𝗴𝗶𝗼)

𝗗𝗿. 𝗕𝗹𝗲𝗱𝗮𝗿 𝗞𝘂𝗿𝘁𝗶

I lindur në këtë ditë më 29 shtator 1571, Caravaggio theu rregullat e mëparshme të artit dhe flaku tutje idealizmat e figurave, mitizimin e tematikave, kompozimet e stisura, hyjnizimin e modeleve, duke pikturuar atë që kishte përpara syve, atë që shikonte, duke krijuar tablo natyraliste, me skena që shpaloseshin njësoj ashtu siç do dukeshin në jetën e përditshme, nëse ato do dilnin jashtë pikturës. Me markën e tij individualiste të natyralizmit, ai u rebelua kundër idealizmit të Rilindjes dhe krijoi një nga stilet kryesore të pikturës së stilit barok.

Ai ishte babai i “chiaroscuro,” fjalë italiane që do të thotë dritë-hije. Kjo teknikë përbëhet nga përdorimi i fortë i dritës për të theksuar qartësinë e objekteve apo figurave. “Chiaroscuro” është një imitim i botës sonë pamore: drita dhe hija janë themeltare për perceptimin tonë mbi hapësirën dhe errësira e theksimet na ndihmojnë të përcaktojmë sipërfaqet e të dallojmë vëllimin. Dhe, ndryshe nga Leonardo da Vinci, i cili e përdorte këtë teknikë përmes nënkuptimit të dritës, pra dritës së perceptuar nga mendja e shikuesit, Caravaggio e shpaloste atë haptazi, përmes stilit natyralist, duke shkaktuar tronditje te çdo shikues.

Modelet e tij nuk kishin status të lartë por ishin njerëzit më të përçmuar, të varfër e të paragjykuar të shoqërisë.

Caravaggio vdiq në vitin 1610 teksa kthehej nga Napoli në Romë, i vetëm, në errësirë dhe mjerim. Ai vdiq po aq keq sikurse edhe jetoi. Ai ishte prototipi i “artistit të mallkuar,” por i cili e tronditi botën e artit dhe madje të gjithë botëkuptimin e kohës në të cilën jetoi, duke e vrarë artin, por duke e ringjallur atë përsëri, gjatë tri dekadave të jetës së tij, duke shërbyer kështu si një shpëtimtar për gjendjen statike në të cilën gjendej arti i kohës, duke e rishfaqur atë me një fytyrë të re, plot nuanca teatrale, natyralizëm, dhe dramë njerëzore.

Zija Vukaj/

Nga klithmat më të thekshme patriotike është kjo këngë e rapsodit Dervish Shaqa, me tekst të poetit atdhetar dhe veprimtarit të shquar të çështjes kombëtare, Hilë Mosit (1885- 1933). Dervish Shaqa (1912- 1985) interpretuesi i kësaj kënge, individ i racës iliriane përmban në shpirtin e tij, përveç portretit shkëmbor të një burri epik, një arsenal interpretimi që ngre peshë çdo zemër. Rrebeshi i akordeve dhe tingujve të sharkisë që shoqërojnë tekstin impozant të kësaj ode-je kombëtare, në paralelizëm me rrebeshin që historia derdhi pa mëshirë mbi trojet tona, ngjan si një nga kushtrimet më të rëndësishme të të parëve. Kjo spikamë shkund çdo shpirt njeriu që ka një atdhe. Për ironi të fatit, ky aed homerik, i pashoq, nuk ka asnjë lavdi institucionale apo ndonjë mbresë tek shqiptarët e sotëm që konsumojnë tallava me fjalë sa më të pista dhe patriotizëm deklarativ. Bukë dhe cirk.

Ah, Shqypni, mos thuj mbarova,

Se djelmt tu edhe jan’ gjall’!

N’kamb asht çu e rrebt Kosova

E ban luftën ball’ për ball’.

Ish nji vjet’ ndër ma të vshtira,

Me nji mij nandqind e dhjetë,

Kur Kosov’ mbloj egërsira,

Për me zhbi çdo bim’ mbi dhet’.

etj…

Sevi Lami Agolli/

Si t’i shkruajmë saktë disa fjalë të reja të futura në leksikun e gjuhës shqipe? Çdo sistem gjuhësor, ashtu si çdo sistem tjetër i gjallë, zhvillohet vazhdimisht. Edhe gjuha shqipe është një sistem i gjallë që zhvillohet çdo ditë, duke marrë dhe dhënë me gjuhët e tjera. Kjo bën që fonti leksikor i gjuhëve që ndërveprojnë, të marrin dhe të japin me njëri-tjetrin. Nga ky ndërveprim, sot në leksikun e gjuhës shqipe janë shtuar një mori fjalësh të huaja, sidomos nga gjuha angleze, frënge, italiane, gjermane, gjuhët sllave etj.

Sipas prof. Ragip Gjoshit, “gjuha shqipe është prej gjuhëve të pakta, të cilat terminologjinë gjuhësore e kanë nga vetë brumi i tyre, falë punës madhore të S. Frashërit, K. Kristoforidhit, A. Xhuvanit, L. Gurakuqit, J. Rrotës, M. Domit, Sh. Demirajt etj. Huazimet në gjuhën shqipe nisin që në kohën e veprimtarëve të Rilindjes, të cilët futën në përdorim fjalë të huaja nga terminologjia administrative, juridike, gjuhësore, e edukimit, e teknologjisë së komunikimit, e arsimit etj.”. Faktorët që kanë ndikuar dhe ndikojnë më së shumti në dukurinë e huazimeve në gjuhën shqipe janë faktori gjeografik (pushtimet nga vende të ndryshme dhe afërsia me popujt e tjerë); globalizimi (përhapja e termave shkencorë të papërkthyeshëm në shqip); migrimi, arsimimi jashtë vendit i të rinjve, folësi dygjuhësh, globalizmi, martesat e përziera, mosnjohja si duhet e leksikut të gjuhës shqipe nga përkthyesit dhe jo vetëm, që lë shtigje për futjen e huazimeve, shumë herë të panevojshme në gjuhën tonë etj. Pra, rrugët e futjes së huazimeve në shqipe janë të shumta dhe secila prej tyre ka rëndësinë dhe specifikën e vet.

Një ndër këto fjalë të huazuara dhe me një përdorim të dendur sot është edhe fjala “MEDIE”, që vjen nga fjala latine “medius”, që do të thotë “i mesëm” ose “i ndërmjetëm”. Ky term filloi të përdorej pas vitit 1920, për të emërtuar tërësinë e gazetave të asaj periudhe.

Sipas fjalorit të gjuhës shqipe të vitit 2006, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, médi/e-a është tërësia e mjeteve të informimit masiv (radio, televizion etj.); rrjeti i lajmeve nëpërmjet këtyre mjeteve; masmedie. Duke qenë se në leksikun e gjuhës shqipe nuk ka një fjalë shqipe që shpreh kuptimin e plotë të kësaj fjale të huaj, e cila ka një përdorim aq të dendur në ditët e sotme, atëherë gjuha shqipe e ka bërë “nevojë” të vetën përdorimin e këtij huazimi, si dhe të shumë e shumë termave të tjerë teknikë, shkencorë etj.

Mirëpo në gjuhën shqipe, bashkë me futjen e kësaj fjale për të emërtuar një ose tërësinë e mjeteve të informimit, është futur edhe debati gjuhësor se si të përdoret saktë kjo fjalë sipas rregullave të shqipes. Disa studiues shprehen për format dublete të saj: media/medie; medias/medies; mediet/mediat; mediave/medieve etj., disa të tjerë shprehen për shmangien e këtyre formave dublete, që sjellin edhe çoroditje ndër shqipfolës, edhe pse në rrethe akademike nuk ka një argument bindës për këtë. Dhe për sa kohë nuk kemi një rregull gjuhësore të miratuar për këtë fjalë dhe fjalë të tjera të futura tashmë në leksikun e gjuhës shqipe, le të ecim sipas mendimit të profesionistëve të fushës, të cilët sugjerojnë përdorimin e trajtave të kësaj fjale, sipas tabelës së lakimit më poshtë: