Nga Albert Vataj/

Themeluesi i psikologjisë analitike, psikologu dhe psikiatri zviceran, Karl Gustav Jung, u lind më 26 korrik 1875 dhe vdiq më 6 qershor 1961. Në bazë të raportit të individit dhe të rrethit njerëzit, i ndan në dy tipa karakteri kryekëput të ndryshme -të ekstravertuar (të kthyer kah bota e jashtme, aktivë) dhe të introvertuar (të kthyer kah bota e brendshme, pasivë, kontemplativë).

Në emër të qëndrimit “metafizikisht më të lirë” dhe psikologjikisht të palidhur, Jung refuzon çdo simplifikim të problemit të psikikës dhe konsideron se është jokritike të pranohet një i vetrai instinkt themelor, i cili do të duhej të shpjegonte çdo gjë dhe të bëhej themel i gjithë jetës shpirtërore.

Duke mbrojtur kompleksitetin e psikikës dhe me këtë psikologjinë e relativizuar, ai ndahet nga psikoanaliza dhe konstituon psikologji të re karakteristika themelore, e së cilës është tipologjia e jetës shpirtërore.

Ndryshueshmëria psikologjike e njerëzve, të cilën nuk mund ta mbizotërojë kurrfarë legjislature shoqërore, paraqitet edhe në faktin se individët-njerëzit kryesisht janë të paaftë të kuptojnë çdo pikëpamje tjetër përveç të vetes: këta janë tmerrësisht të vetmuar.

Njerëzit, ndërkaq, mund të dalin nga ky izolim i plotë vetëm për shkak se ekzistojnë tipat jetësorë të përbashkët. Njeriu i tipit të caktuar ka mirëkuptim për jetën shpirtërore të atij njeriu që hyn në të njejtën fushë të tipave, por jashtë kësaj nuk ekziston kurrfarë mirëkuptimi. Mirëpo, ajo që lidh tipat dhe që mundëson në përgjithësi shpëtimin nga vetmia, nuk është dhënë në psikologji as në rregullimin shoqëror; kjo është krejtësisht e natyrës morale dhe gjendet në anën tjetër të psikologjisë dhe të sociologjisë, kumton Karl Gustav Jung.

Veprat kryesore:

Psykologische Typen (1921); PsiholoSki tipovi; Die symbolik des Geistes (1948); Von den Wurzeln des Bevnisstseins (1953); Në serbokroatishte, në vitin 1969 është botuar edhe një zgjedhje e punimeve të tij me titull «Lavirint u ëoveku» me një parathënie të shkoqitur të V. Jerotiqit, kurse më vonë edhe zgjedhja nga të gjitha veprat e tij në 5 vëllime.

Karl Gustav Jung për vetveten e tij

Është një legjendë e vjetër e bukur për një mësues tek i cili kishte shkuan një nxënës dhe e kishte pyetur: “Më heret ka pasur njerëz të cilët Zotin e kanë parë në fytyrë; përse nuk ka më?” Mësuesi iu është përgjigjur: “Për shkak se sot askush nuk mundet aq thellë të përkulet”. Njeriu duhet të përkulet për të nxjerrë diçka nga lumi. Dallimi ne mes shumicës së njerëzve tjerë dhe meje qëndron në atë se në mua “muret ndarëse” janë të tejdukshme; në këtë qëndron specifika ime. Tek të tjerët këto mure janë aq të ngjeshura saqë përtej tyre asgjë nuk shihet dhe për këtë arsye ata mendojnë se prapa tyre s’ka asgjë. Unë i vërej faktet në prapavijë dhe për këtë arsye kam siguri të brendshme. Kush asgjë nuk sheh gjithashtu nuk ka siguri, dhe nuk është në gjendje të nxjerrë konkludim apo bazohet në konkludimet e veta.

Nuk e di se çfarë fitohet me atë që jam në gjendje ta vërej lumin e jetës; kjo është vetëm e nënvetëdijshme; ndoshta këto kanë qenë më heret ëndrra. Ato prej fillimit më kanë nxitur.

Kur tash e shikoj të shkuarën dhe mendoj për kuptimin e asaj që më ka ngjarë kur kam punuar me ëndrrat, më duket sikur para meje është krijuar një lloj zëri shumë i fuqishëm. Ka pasur gjëra në imazhe të cilat nuk më kanë ngjarë vetëm mua por edhe të tjerëve. Me këtë është arritur që më s’kam guxuar ta dëgjoj vetveten. Prej atëherë jeta ime i përketë bashkësisë. Njohjet të cilat kanë qenë rreth meje apo për të cilat kam gjurmuar në atë kohë për shkencën kanë qenë të panjohura. Më është duhur vetë t’i mësoj dhe, përveç kësaj, atë që kam mësuar t’i vë në rrafshin e realitetit përndryshe do të kishin mbetur në formë të një supozimi subjektiv të paaftë të jetës. Atëherë jam vërë në dispozicion të shërbimit shpirtëror. Unë e kam dashur dhe e kam urrejtur por ai ka qenë pasuria ime më e madhe. Aktiviteti im për t’u bashkuar me të ka qenë e vetmja mundësi, që jetën time ta jetoj dhe ta përballloj si një tërsi relative.

Të gjitha shkrimet e mia thuajse janë shprehje e vetë atyre; ato janë krijuar nën presionin e fatit. Ajo për të cilën kam shkruar më ka xhindosur përbrenda. Shpirtit i cili më ka nxitur i kam lejuar të vijë në shprehje. Unë kurrë nuk kam llogaritur në përshtypjen e shkrimeve të mia. Ato paraqesin kompensim për botën time të përditshme dhe mua më është duhur ta them atë të cilën askush nuk ka dashur ta dëgjojë. Për këtë arsye, posaçërisht në fillim, aq shpesh jam humbur. E kam ditur se njerëzit do të kishin reaguar me refuzim, pasi që vështirë është të pranohet kompenzimi për botën e vetëdijshme. Sot mund të them: madje është edhe e çuditshme se çfarë suksesi kam arritur, shumë më të madh se që kam shpresuar. Kryesore e kam pasur që atë që më është duhur ta shpreh – ta shpreh. Kam pasur ndjenjën se kjo mund të bëhet. Kuptohet se kjo ka mundur të bëhet edhe më shumë edhe më mirë, por jo në bazë të aftësive të mia.

Mund vetëm të dëshiroj dhe të shpresoj se askush të mos bëhet “Jungist”. Unë nuk mbroj kurrëfarë doktrine por vetëm i përshkruaj faktet, dhe propozoj interpretim të caktuar për të cilat pohoj se ja vlenë të diskutohet.

Agim Baçi/

(Shënime për romanin “Konformisti” të Alberto Moravias)

Sa e mundur është të kapërcesh fëmijërinë? A janë vendimtare marrëdhëniet që ndërtojmë me prindërit në hapat e para të jetës? A mund të jemi në fund të jetës tonë vetvetja nëse kemi bërë vetëm atë që na kanë thënë të tjerët? Alberto Moravia i përket atyre shkrimtarëve që heronjtë e tij i ka në kufijtë e brishtë mes instiktit dhe pamundësisë. Duket sikur nuk denjon aspak të ketë heronj që ndryshojnë botën. Moravias i intereson ajo që rrezikon të mbetet e fshehur brenda gjithsecilit, e duke qenë e tillë, edhe mund të kthehet në bombën e ndjesive ose në fundosjen e atyre që kurrë s’arrijnë të lexojnë vetveten. Marçelo, personazhi kryesor i rrëfimit “Konformisti” është një person që ka vulën e tij të pavendosjes dhe dyzimit në fëmijëri. Ai është personi i rritur me prindër që e kanë patur gjithnjë larg vetes, me nënën që tenton të jetojë “e lirë”, larg çdo detyrimi dhe babain i dyshuar për të çmendur. Ndërkohë, brenda gjithë ndjesive e ka të pamundur të shmangë peshën e dhunës ndaj tij, një peshë që e ka çuar në vrasjen e personit që deshi ta joshte, ish-priftit Lino.

E gjithë kjo panoramë e asaj që thur Marçelo për vetveten është një ndjesi e pandalshme pafuqie për të kapërcyer të dhunshmen brenda vetes. Nuk i bën punë as të qenurit një person i mirëarsimuar. Madje, nën këtë peshë ai është gati të marrë përsipër gjithçka, që të sigurojë një jetë të qetë.

Moravia na e prezanton Marçelon në prag të martesës me Xhulian. Kur e prezanton ai është personi që ka marrë përsipër të jetë agjenti i fashistëve. Moravia, i njohur edhe si mbështetës i antifashistëve në rininë e tijm i mvesh Marçelos portretin e njeriut që kërkon të jetë në rregull me atë që i kërkohet, duke shtypur brenda vetes gjithçka që mund të dëshirojë vetë, edhe kur ajo është krejt e kundërta e asaj që bën. Guximi për të vepruar sipas dëshirës së tij, për të besuar apo kundërshtuar, për Marçelon ka marrë fund me kundërshtimin e mikut të tij të fëmijërisë, Robertit, kur ai i kërkonte të bëheshin bashkë për të vrarë hardhucat dhe qentë. I vetmi moment rebelimi ka qenë kur shokët e klasës e kanë thirrur “Marçelina”, ndërkohë që dëshira për t’u dukur e bëri të kishte historinë me Linon i cili, edhe pse nuk arriti ta dhunonte seksualisht, i la atij peshën e një mëkati të pandashëm.

Kërkesa e Xhulias pak përpara martesës që që t’ia rrëfejë priftit mëkatet i jep mundësinë të kapërcejë të fshehtën e tij. Por Marçelo nuk i përket atyre që duan të vendosin vetë, të marrin vetë në duart e tyre fatin. Ai pret të vendosin të tjerët. Merr përsipër të vrasë profesorin e tij të universitetit. Në këtë rrugëtim i bashkëngjitet Xhulia, e cila nga një adhuruese në momentin e njohjes, vjen e rritet si personazh, duke qenë më e vendosur për atë që kërkon për jetën e saj. Ajo rrëfen të shkuarën e saj, rrëfen se është përdhunuar, duke marrë përsipër edhe rrezikun se mund të braktisej nga i shoqi pas rrëfimit të së vërtetës. Një rrezik që Marçelo nuk e ndërmerr kurrë.

“…Marçeloja, para se të përgjigjej, heshti një çast. Tani ndërgjegjësohej se kishte ardhur çasti për të folur për misionin e vet, i cili, siç e dinte, parashikonte veprime të dënueshme, madje të dënuara që më parë nga normat e krishtera. E kishte parashikuar atë çast dhe me të drejtë i kishte dhënë rëndësi të madhe aftësisë së vet për ta kryer misionin. Atëherë, me një ndijim të qetë dhe të trishtuar të një zbulimi të parashikuar, vuri re, meqë gati po e hapte gojën të fliste, se ndiente një neveri të pakapërcyeshme. S’kishte neveri morale, as turp, as ndonjë lloj faji; përkundrazi, diçka krejt e ndryshme që s’kishte asnjë lidhje me fajin”. (Alberto Moravia, “Konformisti”, Përktheu Klara Kodra, “Toena”, f. 153)

Pra, vlera apo dyshimet vijnë e zerohen përballë personazhit tonë, që është gati të marrë vendimin të vrasë Kuadrin në Paris e të shohë me indiferencë historinë që gruaja e profesorit, Lina, kërkon të tundojë Xhulian në preferencat e saj seksuale. Bindja se duhet të shërbejë për atë që i kërkohet, pasi kështu mund të bëhet pjesë e pranueshme e shoqërisë, merr rolin vendimtar në jetën e tij. E pas arritjes së detyrës që iu ngarkua, duke shkelur në çdo kohë vetvetn, vjen edhe vdekja, ashtu aksidentale, si vetë jeta e tij. Ai ikën si portret i pavendosmërisë.

Jo pak kritikë në Itali apo mbarë botën e kanë konsideruar romanin e Moravisë si një libër që lidhin angazhimin e autorit me debatet mbi fashizmin dhe të majtën. Por kjo linjë mbetet krejtësisht në hije përballë pikëpyetjeve që ngre personazhi ynë lidhur me vetëvrasjen morale që shkakton konformizmi i përhershëm, kur njeriu nuk guxon të bëjë pyetjet e duhura apo të japë përgjigjet e duhura.

“Mendoi në atë çast se në rast se kishte pasur gabim, gabimi i parë dhe më i madh ishte ai se kishte dashur të dilte nga anormaliteti i vet, të kërkonte një normalitet çfarëdo nëpërmjet të cilit të komunikonte me të tjerët. Ky gabim kishte lindur nga një instinkt i fuqishëm; për fat të keq normaliteti me të cilin ishte ndeshur ky instinkt, s’ishte veçse një formë e zbrazët brenda së cilës gjithçka ishte anormale dhe arbitrare. Në përplasjen e parë, kjo formë ishte bërë copë e thërrime; dhe ai instinkt aq i përligjur dhe aq njerëzor e kishte shndërruar në xhelat atë që kishte qenë dikur viktimë”. (Alberto Moravia, “Konformisti”)

Kosta Nake/

Vepra hapet me pyetjen që një “shok i ngushtë” i drejton protagonistit Adam Zaganjori: “A je i lumtur?” Lumturia është një gjendje shpirtërore kalimtare që dallohet nga ndjenja e kënaqësisë ose e përmbushjes. Thërrimet e saj mund të jenë më të shpeshta kur familja ku ti jeton është e plotë në nevojat e saj, kur banesa jote rrethohet nga fqinj që të përshëndesin dhe me të cilët shkëmben vizita, kur në vendbanimin tënd mund të dalësh dhe të gjesh dikë me të cilin ulesh dhe pi një kafe, kur në vendin e punës ke kolegë me të cilët bashkëpunimi është i domosdoshëm, kur përveç familjes dhe punës ke dhe një hapësirë kohe vetëm për veten që të jep mundësi të mbushesh me ajër dhe të reflektosh për botën. Samuel Kolerixh e shikon lumturinë si fraksione minutash, Viktor Hygo e kërkon te dashuria, Stendal e gjen te komuniteti dhe rrethanat, kurse veprës së Tufës i shkon për shtat qasja e Ben Xhonsonit: “Lumturia e vërtetë nuk qëndron te sasia e shokëve, por te vlera dhe zgjedhja e tyre.” Adami beson se Visar Hoti është shoku i vet më i ngushtë, me të cilët mund t’i qajë hallet, por del që ishte shkatërruesi i paqes së tij.

Romani është një qëndrim sfidues ndaj realitetit të sotëm duke u fokusuar te konkurrenca e egër me suport qeveritar në fushën ekonomike që shkon deri në shkatërrimin e familjes dhe prodhon reagim ekstrem ndaj së keqes. Autori ka gjithë informacionin e duhur për çdo qelizë të jetës, madje në disa raste ndërhyn edhe me terminologjinë e fushës përkatëse, siç është mjekësia, ekonomia, juridiksioni, etj.

Adam Zaganjori është njeriu i mirë i tranzicionit që i qëndron besnik familjes tradicionale duke marrë çdo detyrim që i takon, është emigranti i vuajtur që pas shumë vitesh në Greqi dhe Itali, edhe pse ka një të ardhme të sigurt në Tempio Pausania, duke qenë atdhetar, mendon se ka ardhur koha të ushtrojë në Shqipëri mjeshtërinë e fituar duke ngritur nga themelet, me mendjen dhe djersën e vet, një biznes të suksesshëm. Ka krijuar familjen dhe ka një fëmijë, ka njërin nga prindërit dhe dy vëllezër. Ky inventar do të ishte i mjaftueshëm për të qenë i lumtur, nëse shoqëria do të kishte ca parametra bashkëjetese ku puna vlerësohet, suksesi mbështetet dhe shoqëria forcohet. Por nuk ndodh kështu në realitetin shqiptar dhe goditja fillon nga njerëzit më të afërt që mendon se i ke shokë e miq, fillon nga vëllezërit që “ia lënë në derë babën”, pasi i kanë diktuar një ndarje të pabarabartë të pasurisë mes vëllazërisë, pasi ia kanë përvetësuar pensionin dhe e kanë ushqyer me hirrë, sikur të ishte derr. Mujë Zaganjori i ka orët të numëruara, nëse dikush nuk do t’i dhurojë një veshkë. Uka dhe Zeka jo vetëm nuk ia japin këtë, jo vetëm nuk marrin mbi vete asnjë detyrim financiar, por e kanë zvarritur ndërhyrjen deri në çastin e fundit. Atë që thuhet përditë në tavolinat e kafeneve apo në ndenjëset e mjeteve të transportit publik, autori e sjell artistikisht me karakteret përkatëse duke treguar krisjen që ka pësuar familja e sotme shqiptare që nga marrëdhëniet mes bashkëshortëve, mes prindërve dhe fëmijëve, ashtu edhe me rrethin e gjerë të trungut familjar. Adami bën sakrificën e madhe duke ia dhënë babait një nga veshkat e veta dhe duke u kujdesur e rikujdesur për të edhe pas daljes nga spitali.

Në kontrast të thellë me Adamin është Visar Hoti, përfaqësuesi tipik i njeriut të poshtër, që duke njohur karakterin e butë të shokut të vet, fillon dhe end një rrjetë intrige mbi të cilën hedh dritë dikush tjetër: “Qasja më e mirë për të ka qenë të shtinte më parë në dorë gruan, e më pas, nëpërmjet saj, krejt pasurinë dhe biznesin.” (f.217)

Ka një parahistori lidhja shoqërore e tyre që në vitet e shkollës, atëherë kur Visari ia “rrëmbeu” Anetën që donte, ngaqë nuk kishte guximin t’ia shfaqte dashurinë. Visari është tipi i shkathët që angazhohet në politikë dhe e shfrytëzon atë për interesat e veta të ngushta. Duke patur një post të rëndësishëm në administratën qendrore, i ofron Adamit “një vend pëllumbash” për bashkëshorten Hana, por mjaftoi një vit që t’ia shkatërronte familjen duke e shfrytëzuar jo vetëm seksualisht, por edhe duke e çuar në divorc për t’i marrë gjysmën e punishtes, për t’ia ndërprerë burimet e lëndës së parë, për ta detyruar të falimentojë dhe të marrë sërish rrugën e emigracionit.

Adami kishte një ëndërr në sirtar, ai ishte piktor, por nuk kishte patur mundësi të ndiqte Institutin e Lartë të Arteve. Ai ka një mik tjetër, profesorin e artit Zaharia Ristani. Në vend të bashkëshortes që filloi punë në administratën shtetërore, merr një sekretare, Katrina Katunin dhe, çuditërisht, këto sekretaret qëllojnë që janë gjithmonë të bukura, më shumë se të bukura, kanë një joshje seksuale. Ajo mund të shërbejë si modele për një nga pikturat me femra nudo që deri tani kanë qenë fryt i imagjinatës. Por Adami është burri tradicional që e ka të shenjtë familjen, prandaj mendohet gjatë, edhe pasi profesori i artit i bën pyetjen provokative “a e bën?”. Ai ndjehet krenar se “nuk degradoi në stereotipin banal të historive të shumta me drejtorë, me shefa shtetërorë e privatë, të cilët, para së gjithash, kujdesen për instalimin e infrastrukturës erotike me sekretaret e veta. “ (f.38)

Hana është femra që është rritur e lirë, është ajo që ia ka shfaqur dashurinë Adamit, duke e ndier pulsimin e botës së tij dhe në rastin më të parë që i krijohet, i jep fund lidhjes duke mos shkuar asnjëherë në spital pranë të shoqit, me pretekstin e tradhëtisë bashkëshortore. Fillimisht Hana bëri të ndershmen duke i treguar si me shaka se i kishte propozuar për seks një burrë flokëkorb, njëfarë Marigleni, por ajo “ia vuri kufirin te thana”. Ajo e vë veten në rolin e viktimës duke e sjellë legjendën e Rozafës në një variant të ri. “Pse nuk pranuan ta jepnin veshkën vëllezërit e tu? Pse të gjetën ty? Ta them unë pse: nuk i lanë gratë e tyre. Kurse ti as që më pyet!” (f.182) Akuza për tradhëti bashkëshortore duke dhënë veshkën pa pëlqimin e saj, kalon në tradhëti financiare për pagesën e operacionit nga të ardhurat e përbashkëta. Intriga merr përmasa të reja dhe rrethi i armiqve që duan t’ia bëjnë gropën, sa vjen e rritet, madje edhe avokati Spiro Melangu që e kishte paguar për ta mbrojtur.

Adami pëson zhgënjimin e madh: “Ky atdhe që kishte ëndërruar me sytë gati të përlotur, ky atdhe në të cilin ia kishte dalë të ndërtonte kalatë e bukura të ëndrrës së tij, kjo tokë e atdheut pra, po hapte gojën për ta përpirë me gjithësej, me gjithë lecka, pa pikë mëshire.” (f.220) Tanimë, pas pësimit, ai i kthehet parimit “dyshim për këdo e për çdo gjë, ngado e gjithkund.” Kjo është një qasje për shumë shqiptarë që shpjegon edhe ikjen e madhe pa kthim, e prekshme për qytetarët e sotëm, por e diskutueshme për lexuesit e ardhshëm. Adami vendos të largohet në Itali, por bie në pritën e organizuar nga e shoqja: duhet të takojë Lean, bijën e vet, për herë të fundit, por policia i gjen në makinë revolverin që i pati blerë vjehrrit dhe përfundon në burg. Edhe greva e urisë nuk ndryshoi gjë, sepse askujt nuk i ha palla për të. “Në çështjen Zaganjori, Temida jonë, perëndesha antike e drejtësisë, nuk i ka të sytë e lidhur me shami, por vetëm njërin, ashtu si piratët.” (f.266) Adami e humb gjyqin, Mujë Zaganjori kërcënohet për t’u larguar nga shtëpia dhe përfundon në azil e sërish në spital.

Pas vuajtjes së dënimit profesor Ristani e këshilloi Adamin të ruhet nga ushqimet dhe provokimet, pasi mund ta eliminojnë fizikisht. Nëse duhet ta rifillojë aktivitetin “jo këtu, Adam. Këtu jo.” (f.251) Kjo është një tjetër zgjidhje e diskutueshme që mendoj se autorit ia ka diktur përvoja e vet. Edhe pse nuk ka ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me subjektin e romanit, autori gjen shtegun për të bërë oponencën për planet qeveritare të turizmit duke vendosur grupin Visar, Hana, Tomor dhe avokatin e tyre Petraq Shkodrani në një tribunë me ministren përkatëse.

Adami pret për herë të dytë biletën e largimit nga atdheu, por edhe këtë herë ia presin rrugën Visari dhe Hana dhe ai sheh se donzhuani Visar ka lënë shtatzënë edhe ish-sekretaren Katrinë, madje ka pafytyrësinë dhe cinizmin ekstrem për ta ftuar në ortakëri në biznes dhe jetë erotike treshe. Kjo është pika e ngopjes që autori e zgjidh me vrasje dhe vetëvrasje, duke u tërhequr nga qasja e mëparshme e braktisjes së vendit, një zgjidhje që tingëllon si jakobine.

(Romani “Paqja e përgjakur e Adamit” i Agron Tufës, Onufri 2022).

Nga MASSIMO GAGGI – Corriere della Sera, 22 korrik 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika

Këmbëngulja e Bidenit, e kthyer në kryeneçësi, u ndesh me rreptësitë e papritura t’urdhëruara nga mosha e tij e shtyrë. Së fundi presidenti i u dorëzua fakteve. Një vendim I pritshëm, tashmë I pashmangshëm, por që ka lënë për shumë kohë jo vetëm partinë demokratike dhe të gjithë Shtetet e Bashkuar në mëshirën e një heshtjeje tejet njerëzore të një udhëheqësi planetar të kthyer – nuk dijmë se sa shkallë shkallë apo për një rënieje të papritur – në një të moshuar ende në gjëndje të kuptojë e të kërkojë, I kthjellët në pjesën më të madhe të kohës, por mendërisht gjithënjë e më i ngadaltë. E ndoshta nuk është në gjëndje të vlerësojë plotësisht pasojat e ngurimeve të tij.

Tregimet anonime flasin për familiarë, gjithmonë mbështetës të ambicieve të tij politike dhe vendimit për t’u kandiduar për një mandat të dytë, që nga një javë kërkojnë t’a përgatisin për dorëheqjen. Duke gjetur sidoqoftë vështirësi në thyerjen e qëndresës së një luftëtari, të cilit nga rinia e parë i është dashur të luftojë me belbëzimet e përqeshjet e shokëve të shkollës. E që ka kundërvepruar ndaj ndeshtrashave duke i dhënë vetes synimin më ambicioz. “Do të bëhem president” tha duke i u paraqitur mamasë së të fejuarës së tij të parë.

I a arriti kur dukej jashtë kohës së mundëshme mbas një jete suksesesh, tragjedish, hidhërimesh, gjithënjë i bindur se ishte i nënvlerësuar ngs partia e tij, deri edhe nga ai Barak Obama që e bëri zëvendëspresident e më pas qe përcaktuesi i zgjedhjes së tij, katër vite më parë.

Këmbëngulja e kthyer në kryeneçësi, vullneti për të qëndruar në skenë, për të sfiduar përsëri Trumpin, edhe se në 2020 kishte premtuar se ishte një urë kundrejt brezave të rinj të politikës demokratike. Tani shtangësitë e papritura të plakut kanë trasformuar atë që do të mund të kishte qënë një fazë e vështirë por megjithatë e mbarështueshme e kalesës politike në një dramë shekspiriane.

Anomali të demokracisë t’asaj që e kemi quajtur Bota e Re: kombi i ri dhe dinamik, në të cilin po bënin beleg dy tetëdhjetëvjeçarë për Shtëpinë e Bardhë, ndërsa vendimet shumë të rëndësishme të Gjykatës së Lartë u janë besuar 9 gjyqtarëve të moshuar, të emëruar përjetësisht. Ende: personazhet që ditët e fundit janë shqetësuar më shumë për të shtyrë Bidenin të tërhiqet (Nancy Pelozi) o për të qëndruar (Bernie Sanders) janë mbi tetëdhjetë vitesh.

Së fundi Bideni u dorëzua para hulumtimeve të porositur nga vetë Shtëpia e Bardhë e të vvërtetuar nga besnikët e saj. Duke mbetur pa frymë deri atëherë,drejtuesit e partisë mbasi u liruan me një frymëmarrje të fuqishme i njohën Bidenit meritën që me flijimin e tij kishte shpëtuar demokracinë amerikane. Përtej mundit dhe emfazës së çastit, mbetet e gjitha për t’u parë, nëse duke u nisur me kaqë vonesë e me vështirësinë për të gjendur një zëvendës për t’a futur në biletën e Kamala Harrisit, a do t’arrijnë demokratët të ravijëzojnë një fushatë të efektëshme.

Duhet të gjejnë shpejt një marrëveshje politike, të lëshojnë një fushatë të vlefshme, të shmangin pengesa e kurthe ligjore që republikanët po mbjellin në ecjen e tyre, të kërkojnë në ligjet zgjedhore të Shteteve të Bashkimit, të gjithë të ndryshëm njëri nga tjetri, diçka që të lejojë pengimin ose kundërshtimin e hyrjes së kandidatëve të rinj në listat për zgjedhjet presidenciale.

Donald Trumpi, i shpëtuar nga martirizimi dhe i kthyer nga një mbledhje për të triumfale, mbetet i vështirë për t’u mundur. Por tani që Bideni u tërhoq, edhe ai papritmas duket shumë i vjetër, herë herë i çoroditur. Për popullin e tij ai është më shumë se një udhëheqës hirplotë, madje si lajmëtar i të Plotfuqishmit. Por ligjet e politikës janë të pamëshirshme e tradhëtitë gjithmonë mbas qosheve. Besnikut skajor Tucker Carlson, bri Trumpit gjatë gjithë konventës, i kanë bërë një pyetje se përse, së fundi, Donaldi ka zgjedhur si zëvenës ID Vance: sot një besnik skajor, në të shkuarën armik i tij i betuar.

Përgjigja: “Sepse ndërmjet gjithë atyre që janë marrë në konsideratë për çiftimin , JD është i vetmi që nuk e urren fshehtas”.

“Corriere della Sera, 22 korrik 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika

Dr. Dorian Koçi/

Poezia shqipe në mesin e viteve ‘60 filloi të përfaqësohej dhe nga një zë i veçantë që mbartte në vetvete konturimin e një talenti të madh. Frederik Reshpja , poeti i pazakonshëm në një kohë të pazakontë shfaqi që në fillim në origjinalitetin e lirikës së vet, tematikës dhe teknikës letrare përvijimin e një poeti të ri modern. Përqafimi i modernitetit ishte një sfidë më vete në letërsinë shqipe të atyre viteve. Në letërsinë shqipe mbizotëronin prej kohësh tezat zhdavoniste të lëvrimit të tematikave dhe karaktereve, çka kishte sjellë në vetvete një tharje të vet thelbit të letërsisë edhe pse problemi i modernitetit në letërsinë shqipe ishte një problem i hershëm. Poezia shqipe që nga fillesat e veta kishte reflektuar si problematikë lidhjen me modernitetin dhe marrëdhënien e saj me rrymat letrare moderne që lëvroheshin në Europë.

Në hapësirat europiane të poezisë ende nuk kishin dalë talente të spikatura që të mos reflektonin vetëm mikrokozmozin shqiptar por edhe universalitetin e dëshiruar të poezisë. Në vitet 60’ ky universalitet poetik vështirësohej edhe nga adaptimi si dogmë zyrtare i Realizmit Socialist , çka kish krijur edhe letërsinë zyrtare dhe shkrimtarët zyrtarë që përfaqësonin këtë letërsi. Reshpja dhe poezia e tij nuk do ti shpëtonin kësaj ligjësie por sëbashku me Kadarenë, Agollin e Arapin që e kishin filluar një 10 vjeçar më parë do të sillnin një modernitet përsa i përket letërsisë shqipe brenda aeralit kulturor shqiptar dhe në disa raste poezia e tyre do të radhitej përkrah vlerave universale.

Reshpja në trajtimin e së shkuarës mbetet origjinal kur trajton motive të të vjetra të lashtësisë së shqiptarëve sidomos kur përdor formën e vet origjinale poetike të vargëzimit të bardhë. Në poezinë “Natë arkeologësh” e shkuara vjen natyrshëm mes një imazhi poetik të një dite me shi. Aty shfaqen kalldërëmet iliriane si një dëshmi e një rrugëtimi të gjatë historik dhe buzëqeshja e një skulpture të zbuluar që Rreshpja e pagëzon me emrin Afërditë, hyjneshën e dashurisë.

Arkeologët

Stivosin ndër arka perënditë e fundit

Do perëndi të thyem , të lagun

Nën abazhur një Afërditë e bukur

U buzëqesh të gjithëve

Si një e njohun e largët , e dashun.

Historicizmi në veprën poetike të Reshpjes është i lidhur ngushtë me atdhedashurinë dhe motivin e Kosovës. Gjithsesi ai edhe në këtë drejtim duket se është inovator pasi arrin të bashkojë pjesë të ndryshme të historisë së shqiptarëve për të krijuar një mozaik kulturor e historik. Madje Reshpja përdor shpesh herë edhe në imazhe jo fort të njohura por që tregojnë një elegancë dhe njohje historike të admirueshme për kohën. Kështu p.sh në poezinë “Të dëbuemit” kushtuar shpërnguljeve me dhunë të shqiptarëve të Kosovës nga vendi i tyre, ai bën së bashku pikëllimin e ikjes së kosovarëve nga vatrat e veta me trishtimin e mos gjetjes së asnjërit të njohu që i pret në Turqi përveçse koka e prerë dhe e varrosur e Ali Pashë Tepelenës nën një gur të ftohtë.

Qytetet turke ja ku po duken larg,

Askush sna pret atje,

Askush sna njeh atje

Veç nën një gur të ftohtë Ali Pashai fle.

Në poezinë tjetër ‘Testamenti i Skënderbeut”(1973), Reshpja shfaqet si një poet modern duke mos ia besuar kumtin e vet poetik vargut klasik tetërrokësh por vargjeve të bardha me imazhe universale e si ullinjtë, erërat e gruri. Heroi kombëtar i shqiptarëve më tepër se një hero luftarak përshkruhet si hero i përbotshëm , vdekja e të cilit shërben për të ricikluar jetën përmes grurit që do mbijë nga sytë e tij.

Ja dhe stapi im prej ulliri, mbilleni!

Mbi degët e tij mund të varni armët.

Duke vështruar kurmet e ullinjve,

Gjithmonë kam menduar që ata janë drurët e luftës

Ç’kisha ua dhashë.

Tani trupin tim ta zbrisni thellë në tokë

Që kur të vijë vjeshta nga sytë e mi të mbijë gruri.

Reshpja në dallim nga një pjesë e madhe e poetëve të viteve 60’ duket se nuk është i influencuar nga lirikët e mëdhenj rusë Esenin e Bllok. Ai krijon tipologjinë e lirikës së vet në letërsinë shqipe të mbështetur në traditën letrare të Shkodrës qytetit të cilit i detyrohet kulturialisht. Në vargjet e tij ndihet ndikim i Mjedës e Migjenit në poezinë “Në këtë qytet” kushtuar Shkodrës. Gjithsesi Reshpja i tejkalon të dy kur përveçse historicitetit të Mjedës dhe pikëllimit të Migjenit i shton lirizmin e tij në vargjet.

Në këtë qytet që agoi mes zërit tim

Banon e dashura ime;

E dashura ime i ka sytë në ngjyrën e qiellit në momentin e perëndimit

Sikur sytë e saj kanë dalë nga ky moment

Nga ky moment i prerë prej shelgjeve që u ka rënë muzgu përsipër.

Poezia e Reshpjes përforcoi trendin e modernizmit në letërsinë shqipe. Duke shfrytëzuar përvojën më të mirë të qarkut letrar të Shkodrës, Reshpja përcolli me vargun e bardhë e të lirë imazhet e një bote që nën ankthin e modernitetit të shpejtë reflektonte dhe përdëllimin dhe zvarritjen patriakale të shoqërisë shqiptare të kohës. Pjesa e parë e krijimtarisë së tij gjatë viteve 1968-1990 edhe pse e mohuar pas dënimeve të tij duket se la gjurmë në aeralin kulturor të poezisë shqipe. E ashtuquajtura shkolla poetike e Lezhës me Preç Zogaj, Ndoc Gjetja, Rudolf Marku i detyrohet shumë si në formë e përmbajtje poezisë së Reshpjes duke dëshmuar edhe njëherë se një talent poetik nuk mund të ndërpritet por përmes artit të vet mund të gjallojë ende te pasardhësit. Reshpja nuk e ka gjetur ende vendin e duhur në historinë e letërsisë shqipe dhe besoj se si një nga zërat lirikë më të veçantë do duhet të studiohet e vlerësohet në përqasjet që bëhën sot për studimin e letërsisë shqipe.

©Dorian Koçi.

KOPSHTI

Është kopshti ku kënga ime ka një statujë.

Luanët e thyer të fëminisë

Pinë ujë te pusi i vjetër,

Mbi zjarret e trëndafilave ngroh duart Saadiu

Shpesh nga mitet dalin satirët

Dhe hapin dyert e mbyllura të hijeve

Vështron shtigjet e natës jasemini

Dhe drita e bardhë i rrjedh nga gishtërinjtë.

Narçizi nxjerr supet nga gonxhet,

I pikëlluar nga magjia e vet

Hëna dhe zanat fshihen

Dhe vështrojnë pas gjethesh.

Është kopshti ku kam një statujë

Bërë prej ngjyrash e gjethesh,

Ndiej në ballë daltat e pranverës

Që, nga bari, sytë e mi gdhend.

PËRDITË IKIN STINËT

Fluturuan tri rosa në qiell,

Shpirtra të pyjeve të harruar,

Tingulli i këmbanës, si gjëmim hane

Këndoj rekuiemin e yjeve të rrëzuar.

Një vetëtimë e plagosur ra diku,

Si shpata e një klithme,

Mbi tokën e lodhur prej qiejve

Verbuar nga bronxi i shirave.

Fluturuan tri rosa në qiell,

Tri re dhe tri erëra.

O ju, shpirtrat e pyjeve,

Mbështjellur me dimrin e dhembjes.

Ç’të bëj në këtë peisazh?

Shpjermëni tek lumi që vdiq,

Në se kufomën e tij s’e kanë shpënë,

Erërat në qiell.

O Zot! Nga ç’qiell ra tërë kjo dhembje,

Që hënëzoi këtë dimër?

Përditë ikin shpirtrat e botës,

Përditë fluturojnë stinët.

VJESHTË 1990

Qan dreri në korie dhe lotët bëhen shi;

Trishtohet era mbi shkëmb

Nuk ka më gjethe të gjelbra. Po bien,

Ëndërrat e pyjeve një nga një.

Ikin zogjtë nga shkretimi i drurëve;,

Lamtumirë, o pyje të Ballkanit!

Veç nën një ferrë kaltëron ende

Vjollca e fundit e këngës së bilbilit.

Ardhtë një vjeshtë pa shtegtim zogjsh!

Ardhtë një Zot, vëntë dorë mbi stinët!

POEZIA

Në atë shteg ku kaloj unë e ka kasollen vjeshta

Bile të gjitha stinët janë fqinjë.

Një beng, si stradivarius,

Më mëson mua folklorin e zogjve.

Kasolle prej hëne! Nën qiellin tërë shi

Pikë-pikë mbi çatinë e kaltër

Trishtimi i djalërisë…

Mbeti tek xhami i plasur i dritares sate

Vështrimi im i thyer.

Unë vetëm u bëj nga një vizitë stinëve, o njerëz,

Kurse zemrën e kam tek ju.

VINJETË

Një shelg i vetmuar, mbuluar me dimër

Braktisur nga zogjtë dhe gjethet:

Era, si ketër, kërcen mbi drurin

Me boçen e shiut ndër dhëmbë.

Netët e lumtura, si zilka

Tringëllijnë në degët e kujtesës…

Vizatihen në sfond të vetëtimave

Hënëzat që hëngrën dhentë e vjeshtës.

Rënë nga xhami i thyer i qiellit

Kristal’ i akullt yllëzon netëve

Dhe mbi pastelet e borës mardhet

Shelgu i trishtuar, fatkeq si Serembe.

ËSHTË NJË ZOG…

Është një zog që vajton dit’e natë

Fshehur tek shtëpia e gjetheve.

Si na erdhi kjo stinë me emrin harrim!

Si na erdhi kjo stinë me emrin dimër!

U shuan yjet në pëllëmbët e mia

Dhe sytë e tu u bënë dimër.

E kam ditur ç’braktisje më pret,

Motit ky zog ma ka thënë.

Do të bëhem vjeshtë dhe do të shkoj

Të vdes tek shtëpia e gjetheve.

Shtëpia e gjetheve kyçur me hënë.

O zot! Nuk kam as ku të vdes…

AKUAREL

Shkallë-shkallë nëpër muzg ylli ngjitet në heshtje

Me sytë plot lotë.

Trëndafili çeli në kopsht, mu si një psherëtimë.

Zëra të largët vijnë e vdesin te kjo erë.

Zemra ime, si më harrove kështu?