Dr. Nikollë Loka/

Në Perandorinë Osmane, si në të gjitha vendet në modernizimin e shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Për shkak të natyrës fetare të arsimit fillor në shkollat ​​e Perandorisë Osmane, fëmijët shkolloheshin në gjuhët e pranuara nga feja që i përkisnin, por kjo çonte në zhvillim kulturor të veçantë për secilin komunitet fetar, duke penguar krijimin e një vetëdije kombëtare të përbashkët.

Zhvillimi i nacionalizmit shqiptar u mbështet kryesisht mbi gjuhën dhe jo mbi fenë si nacionalizmat e tjera të rajonit.

Përpjekjet e Portës së Lartë dhe Patriarkanës së Stambollit për të penguar arsimin në gjuhën shqipe

Në përpjekje për mësimin e gjuhës shqipe, shqiptarët u përballën me autoritetet osmane dhe klerikët ortodoksë grekë të Stambollit, që e shihnin shkollimin në gjuhën shqipe si rrezik që do të çonte në bashkimin e shqiptarëve, në afirmimin e identitetit të tyre kombëtar dhe që në fund do të sillte shkëputjen nga Perandoria Osmane dhe të ortodoksëve shqiptarë nga Patriarkana e Stambollit.

Lëvizja kombëtare shqiptare lindi si një përgjigje vetëmbrojtëse ndaj një shoqërie tradicionale ballkanike dhe nacionalizmit shtet-komb të fqinjëve(Hupchick, 2002: 3020. Sadler thekson se “një sistem kombëtar arsimor është një gjë e gjallë, rezultat i betejave dhe vështirësive të harruara dhe betejave të shumë kohëve më parë. Ai ka në vetvete disa nga funksionet e fshehta të jetës kombëtare”(Gjoci, 2022: 2).

Si qeveria osmane, ashtu edhe patriarkana greke ishin të vetëdijshme për rrezikun që etnonacionalizmi, i bazuar në gjuhë, i bënte autoritetit të tyre të vazhdueshëm, kështu që ato lëvizën për të penguar shqiptarët të mësonin gjuhën e tyre. Osmanët caktuan turqishten si gjuhë mësimi në shkollat ​​e tyre shtetërore në trevat shqiptare dhe e ndaluan botimin e veprave në gjuhën shqipe, ndërsa Patriarkana përdori shkollat ​​e saj kishtare, për të nxitur simpatitë pro-greke në mesin e nxënësve të tyre shqiptarë(Hupchick, 2002: 303-304).

Fuqia ushtarake e përparuar e kombeve evropiane e vuri Perandorinë Osmane në tërheqje deri në shekullin e tetëmbëdhjetë. Për të arritur hapin e shteteve europiane, Porta e Lartë pa nevojën për të modernizuar sistemin e saj arsimor, veçanërisht shkollat e saj ushtarake, deri në fund të atij shekulli (Khuluq:30). Nën presionin e fuqive perëndimore, sulltani u detyrua t’u jepte më shumë liri jomuslimanëve në themelimin e shkollave të tyre. Dobësia e ushtrive osmane u lejoi gjithashtu vendeve evropiane të ndërhynin në punët e brendshme të Perandorisë, veçanërisht në çështjet që preknin popullatën e pakicës jomuslimane. Kjo përfundimisht çoi në zgjerimin e shkollave për jomyslimanët dhe këto, nga ana e tyre, ushtruan presion mbi qeverinë qendrore për të përshpejtuar politikën e zgjerimit të arsimit shtetëror(Khuluq :32-33).Shqetësimi për potencialin e shkollave të tilla, për të fermentuar aktivitetin separatist vendas e bëri qeverinë qendrore të hapte shkollat e veta në zona të ndjeshme. Për shembull, për të parandaluar përhapjen e ndjenjave nacionaliste greke te shqiptarët, qeveria osmane u përpoq në vitin 1865 të themelonte shkolla moderne osmane në zona si: Gjirokastër, Vlorë, Delvinë dhe Çamëri, por arriti të hapte vetëm tridhjetë shkolla të Kur’anit, për t’i udhëzuar muslimanët vendas në “rrugën e qytetërimit” dhe për t’i shpëtuar ata nga “errësira e injorancës”. Zhvillimi i këtyre shkollave fetare, në vend të shkollave laike ishte në përputhje me ndryshimin ideologjik të qeverisë osmane nga Tanzimati deri te regjimi hamidian, i cili e vendosi theksin në moralin islam(Khuluq: 34).

Me reformat e Tanzimatit, osmanët kërkonin të arrinin disa synime: Së pari, kërkuan të krijonin një aparat shtetëror modern për një administrim të drejtpërdrejtë dhe të centralizuar të territoreve dhe popullsive të tyre ballkanike. Së dyti, ata aspironin të rekrutonin qytetarë nga komunitetet myslimane shqiptare për të funksionuar si mbrojtës besnikë të shtetit, duke parandaluar njëkohësisht çdo zhvillim të separatizmit etnonacionalist shqiptar. Së treti, udhëheqësit osmanë u përpoqën të minimizonin ose frenonin plotësisht çdo cënim të mëtejshëm të huaj në rajon(Evered, 2012: 38).

Shkollat ​​që qeveria osmane mbështeti për popullsinë myslimane nuk ishin vetëm në drejtim fetar, por edhe në gjuhën turke. Qëllimi themelor ishte bashkimi i popullit mysliman kundër fqinjëve të tij të krishterë dhe për t’i bërë ata nënshtetas besnikë të shtetit osman(Jelavich, 1977: 226). Në vitet në vijim, shteti osman u përqëndrua në zhvillimin e besnikërisë dhe identitetit kulturor islam të këtyre muslimanëve, duke krijuar shkolla dhe xhami. Perandoria ndoqi gjithashtu një politikë që synonte të krijonte masa të kontrolluara uniteti midis shqiptarëve myslimanë, me shpresën se ata do të bëheshin “të përkushtuar ideologjikisht, politikisht dhe socialisht ndaj interesave bazë të Perandorisë dhe ku mund të sigurohej rekrutim për të siguruar paqen në vendet gjithnjë e më të cënueshme në kufijtë e Perandorisë”. Kjo politikë e promovimit të identitetit fetar të shqiptarëve myslimanë vazhdoi deri në fund të mbretërimit të Abdülhamidit II në vitin 1909.

Porta e Lartë dhe Patriarkana e Stambollit kishin synime të përbashkëta, pengimin e formimit të vetëdijes kombëtare te shqiptarët e besimit mysliman dhe ortodoks, për interesa të ndryshme; Porta për të penguar unitetin kombëtar të shqiptarëve, ndërsa Patriarkana për të penguar formimin e Kishës Autoqefale Shqiptare, siç kishin bërë popujt e tjerë ballkanikë. Në vitin 1886, Patriarku ekumenik i Stambollit kërcënoi se do të shkishëronte këdo që gjendej duke lexuar ose shkruar shqip, dhe priftërinjtë mësonin se “Zoti nuk do t’i kuptonte lutjet e shqiptuara në shqip”(Zickel &Iwaskiw,1992: 19)

Përpjekjet agresive të Kishës ortodokse të Stambollit për të ndërtuar shkolla në Perandori, pas viteve 1870, pasqyrojnë më së miri motivet si të Patriarkut, ashtu edhe të shtetit osman. Në atë kohë, Kisha e greke e Stambollit po përpiqej të eleminonte përpjekjet e komuniteteve ortodokse shqipfolëse jugore në rajon për të krijuar kishën kombëtare, siç kishte ndodhur me serbët, bullgarët dhe vllehët. Paradoksalisht, për shkak të frikës së separatizmit shqiptar, Porta e Lartë e mbështeti luftën e Kishës greke kundër kërkesave të të krishterëve ortodoksë shqiptarë për krijimin e një kishe shqiptare(Zickel & Iwaskiw, 1992:15).

Për të penguar zhvillimet nacionaliste te shqiptarët, Sulltani dërgoi në territoret shqiptare me mision faktmbledhës Ahmet Xhevdet pashën, i cili duke shqyrtuar mënyrat e inkurajimit të identitetit islam te shqiptarët myslimanë, për t’i mbajtur ata besnikë ndaj shtetit osman, rekomandoi më shumë shkolla shtetërore, xhami dhe shërbime të lidhura pa pagesë, si synetia. Duke komentuar mësimin dhe arsimimin në Shkodër, Xhevdet Pasha vuri në dukje se “falë përpjekjeve të shtetit për të krijuar sıbyan (d.m.th. shkolla fillore) dhe xhami, 20 000 njerëz ishin shpëtuar nga “të këqijat e injorancës”. “Këta qytetarë,- vazhdoi ai, ishin në gjendje të shpëtonin nga besimet e tyre të rreme dhe kështu u ndriçuan përmes mësimit dhe fesë”. Sipas tij, “frekuentimi i afërsisht 850 djemve dhe 350 vajzave në këto shkolla fillore dhe rrethprerja e afërsisht 5170 burrave myslimanë shqiptarë konfirmoi një angazhim vendas për shkollim dhe iluminizëm”(Evered, 2012: 43-44).

Është me interes të theksohet se vëzhgimet e tij dhe dëshira për të promovuar unitetin e shqiptarëve përtej dallimeve të tyre fetare u bënë problematike për shtetin osman pas viteve 1870, pasi shqiptarët u bashkuan, kërkuan autonomi dhe shprehën aspirata të forta për shkollat ​​e tyre me klasa në gjuhën shqipe. Kërkesa të tilla e detyruan shtetin osman të ndryshonte politikat e tij dhe të rifokusonte përpjekjet për të promovuar identitetein fetar islam(Evered, 2012,.44).

Vëzhgimet dhe raportet e Xhevdet Pashës në lidhje me provincat veriore shqiptare, nga fillimi i viteve 1860, formësuan politikat arsimore të shtetit osman në dekadat e ardhshme, ndërsa marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe shtetit osman kaluan një fazë të stuhishme, pas ndryshimeve territoriale dhe rivaliteteve ndëretnike në Ballkan. Në fund të fundit, siç u vërejt më lart, reformat osmane në Shqipëri shkuan përtej vendosjes së një sistemi efikas të taksave, siç ishte rasti me treva të tjera të Perandorisë. Përkundrazi, udhëheqësit osmanë përdorën dhe zbatuan politikisht axhendën e reformave, për të penguar bashkimin etnokombëtar të shqiptarëve(Evered, 2012: 44).

Kundërshtimet e rilindësve shqiptarë ndaj qëndrimit të Portës së Lartë dhe të Patriarkanës së Stambollit rreth arsimit shqip

Fillimi i shekullit të XIX, në historinë e pararilindjes, është epokë e një lëvizjeje të fuqishme kulturo-fetare, njëkohësisht edhe e fuqizimit politik të elementit shqiptar në Perandorinë Osmane në një anë, dhe e ringritjes së ballkanasve të tjerë, për fat të keq me pasoja për hapësirën etnike shqiptare në anën tjetër(Jevalich, 1983: 174-175). Trajtimi i shqiptarëve si tri bashkësi, “milete” të veçuara fetare dhe bashkëngjitja e tyre me milete etnikisht të huaja (turke, greke, sllave dhe latine) përmbante rrezikun e një zhvillimi kulturor dhe shoqëror të veçuar. Kjo gjendje i hapte rrugën humbjes së identitetit kulturor dhe kombëtar(Shpuza, 2001: 151).

Shkëputjet e para nga Perandoria çuan në lindjen e shteteve të reja, si ai grek apo serb, të themeluar mbi “kombin”. Të nxitur nga përvoja të tilla, apo duke reaguar ndaj tentativave për asimilim, shqiptarët zhvilluan vetëdijen se i përkisnin një grupi tjetër dhe se përbënin një popull me gjuhën dhe zakonet e tyre(Halimi, 2010: 11). Megjithatë, ndryshe nga fqinjët e tyre, nacionalistët e Rilindjes Shqiptare, në krijimin e identitetit të përbashkët kombëtar te shqiptarët ishin të përfshirë nga një problem themelor: diversiteti fetar( Shaqiri, 2018: 62). Lëvizja kombëtare shqiptare ndryshonte nga ajo e shteteve të tjera ballkanike, jo vetëm sepse në fillim nuk synonte t’i jepte fund sundimit të Portës së Lartë, por mbi të gjitha se në rastin shqiptar feja, ndryshe nga shtetet e tjera Ballkani, nuk luajti rolin kryesor unifikues për formimin e kombi(Baliqi, 2021:13). Pothuajse të gjithë studiuesit vënë në dukje rolin vendimtar të gjuhës në formimin e identitetit kombëtar modern të shqiptarëve, si elementi kyç unifikues. Përveç kësaj, gjuha përdorej gjerësisht për të nënvizuar veçantinë e shqiptarëve si komb(Vezenkov, 2003: 490).

Ndër shqiptarët e parë që ranë në kontakt me idetë nacionaliste ishin intelektualët e diasporës që filluan të mblidheshin në grupe dhe shoqata që promovonin ide nacionaliste për gjuhën, kulturën dhe historinë e shqiptarëve. Që të funksiononte ky element i bashkësisë, gjuha shqipe duhej të fitonte supremaci sakraliteti në raport me sakralitetin fetar(Shaqiri, 2018: 69). Nga gjysma e dytë e shekullit të nëntëmbëdhjetë, shumë intelektualët shqiptarë, që kishin zënë vend në kryeqytetin osman, energjitë e tyre ia kushtuan në radhë të parë synimeve të zgjimit kombëtar shqiptar. Kjo lëvizje përfundimisht çoi në një luftë të hapur për liri dhe vetëvendosje kundër një Perandorie Osmane në kalbje(Elsie, 2006: 291).

Levizja kombëtare shqiptare filloi si lëvizje kulturore(Talon: 628). Mund të përpiqemi të dallojmë zhvillimin e një shqiptarizmi kulturor nga ai, i mëvonshëm, politik, por kufiri midis politikes dhe kulturores nuk eshte gjithmonë i lehtë për t’u hequr(Clayer, 2012:137).

Në Perandorinë Osmane, si në të gjitha vendet në modernizimin e shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Historia e arsimit u përjetua pothuajse si një nëntitull i historisë politike. Ndryshimet që ndodhën në fushën politike nuk vonuan të reflektojnë mbi arsimin dhe institucionet arsimore u shndërruan në vende ku transferohen dhe adoptohen ideologjitë, përtej të qenit thjeshtë vende për socializim, marrje njohurish dhe përvetësim aftësish(Alkan, 2008: 9; Olgun, 2015: 55).

Me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët kërkuan të diferencohen nga bashkëfetarët dhe të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar(Clayer, 2012:253-254) dhe çoi në rritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, që u manifestua me lëvizjen mbarëkombëtare për pavarësi.

Bibliografi

Alkan, Mehmet Ö.“Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 6, S. 12, 2008Baliqi, Bekim Kombformimi dhe shtetformimi, Fondacioni-Konrad-Adenauer, Prishtinë 2021.

Clayer, Nathalie. Në origjinë të nacionalizmit shqiptar, lindja e një kombi me shumicë myslimane në Europë, botimi shqip “Përpjekja”, Tiranë 2012.

Elsie, Robert. The Hybrid Soil of the Balkans: ATopography of Albanian literature, History of the Literary Cultures of East-Central Europe: Junctures and disjunctures in the 19th and 20th centuries Edited by Marcel Cornis-Pope and John Neubauer (Comparative History of Literatures in European Languages XX)2006.

Evered, Emine Ö. Empire and Education under the Ottomans, Politics, Reform, and Resistance from the Tanzimat to the Young Turks, I.B.Tauris & Co Ltd 2012.

Gjoci, Bukurie, History of the Albanian system of education: Echoing the secret ëorkings of national life, Paedagogica Historica, 2022.

Hupchick, Dennis P. The Balkans from Constantinople to Communism, y Palgrave Macmillan, 2002.

Jelavich, Charles and Barbara The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, University of Washington Press, 1977.

Khuluq,Lathifu.Modernization of Education in the Late Ottoman Empire, Al-Jami ah Journal of Islamic Studies 43(1).

Olgun, Said. XIX. Yüzyilin ikinci yarisinda arnavut milliyetçiliğinin gelişiminde mektepeler, Firat Üniversitesi, 2015.

Skendi, Stavro Language as a Factor of National Identity in the Balkans of the Nineteenth Century, American Philosophical Society, Vol. 119, No. 2 (Apr. 16, 1975).

Shaqiri, Mexhit. Albanian Nationalism and the State of Kosovo, European Journal of Social Sciences, September-December 2018, Volume 1, Issue 3.

Shpuza, Gazmend. “Emancipimi shqiptar, hapi i parë drejt afirmimit të kombit,” Studime Historike, Nr.1-2 (2001).

Talon, James N. “Balkan in the Turkish History”, Cilt 1, Sakarya Universitesi, Balkan Arastirmalari, Uygulama, ve Arastirma, Merkezi Yainlari.

Vezenkov, Alexander, “The Albanian Language Question: Contexts and Priorities”, in Entangled Histories of the Balkans, Volume One, Publisher: Brill, 2003.

Zickel, Raymond &Iwaskiw, Walter R. Albaniaa country study, Federal Research Division Library of Congress, Edited by Headquarters, Department of the Army DA Pam 550-98, April 1992.

Prof.Asc.Dr.Gëzim Mustafaj/

Çdo kohë është e ndryshme nga një kohë më përpara dhe është e natyrshme që njeriu, si individ dhe si pjestar i një organizmi të caktuar, do të duhet t’iu përgjigjet në mënyrë të përshtatshme ndryshimeve. Por ndryshimi midis realiteteve nuk është asnjëherë simetrik. Ndyshimet zhvillohen sipas një prirjeje që ndryshimet e sotme janë më të shpeshta në kohë dhe më të thella në cilësi sesa ato të djeshmet dhe ndryshimet e nesërme do të jenë shumë më të shpeshta në kohë dhe shumë më të thella në cilësi sesa ato të sotmet. Ndërkohë, me të njëjtin hap është rritur ndërvarësia. Askush në këtë botë globale nuk mund të operojë e të përfundojë me sukses asgjë i vetëm. Bota është bërë shumë më e vogël dhe shumë më komplekse. Asnjë problem nuk mund të jetë tashmë vetëm ekonomik, vetëm kombëtar etj. Nëqoftëse nuk ndiqen prirjet dhe ritmet e zhvillimit, madje nëqoftëse nuk u paraprihet atyre, atëherë ai e ka vetë përgjegjësinë dhe e ka përgatitur vetë dështimin. Kur është në pozita udhëheqësie që drejton, atëherë përgjegjësia është disafish më e madhe. Përgjegjësia e sotme nuk mund të jetë ajo e djeshme dhe përgjegjësia e nesërme nuk mund të jetë ajo e sotmja. Kemi e duhet të kemi arsyetim tjetër, shpejtësi tjetër. Për më tepër, nuk është më “gjeniu” që zgjidh të gjitha çështjet.

Çështja e çdo epoke është intensiteti i ndryshimit në kohë, thellësia në fushat ku zhvillohet dhe gjerësia në kuptimin e shkallës apo hapësirave të përfshirjes së sotme në raport me dje dhe atyre të nesërme në raport me sot. Në raport me këto ndryshime, njerzit, udhëheqësit e të gjitha fushave ideojnë e duhet të ideojnë strategjitë, politikat dhe qëndrimet, me qëllim që t’i udhëheqin këto zhvillime dhe jo të udhëhiqen prej tyre.

Nisur nga e shkuara historike e njerëzimit mund të shohim dy kategori të mëdha drejtuesish/liderë, atë të udhëheqësit të cilin e nxjerrin rrethanat historike të një populli e shteti, si dhe atë të kategorisë së drejtuesit modern, në kuptimin se në shoqëritë dhe shtetet moderne, përgjithësisht nuk ndihet më nevoja historike e drejtuesve të tipit të parë, por sot, më tepër është fuqia e institucioneve ajo që nxjerr drejtuesit e shoqërisë e të shteteve.

Për sa i përket kategorisë së parë, këto lloj drejtuesish i lind nevoja e brendshme historike e një vendi. Ata kanë dalë në skenat e njerëzimit pas problemesh të mëdha e të papërballueshme të popujve të vet dhe me fuqinë e tyre të vullnetit, të shpirtit e të mendjes së lartë, i kanë dhënë drejtimin e duhur njerëzve të tyre në momentet më të rënda të historisë së popujve të tyre. Kategoria e dytë janë njerëz të formuar nëpër shkollat më të mira të vendeve të tyre dhe më gjërë, në mënyrën më institucionale të mundshme, duke u përshtatur me nevojat e reja të shoqërisë moderne. Në shoqëritë e sotme nuk kërkohen më drejtues që të duhen të shpëtojnë nga vdekja e rreziku popujt e tyre apo gjeneralë që të fitojnë luftëra të jashtëzakonshme, përkundrazi, sot ka nevojë për njerëz, liderë të qetë, drejtues që punojnë e jetojnë nëpërmjet veprimeve të kryera mbi arsyetime të cilat gjithnjë marrin parasysh zhvillimet e botës moderne, ku në qendër të cilave gjendet gjithsesi njeriu dhe shoqëria jonë e shekullit të 21, me vlerat e reja të pranuara botërisht nga të gjithë.

Të gjithë kemi dëgjuar dhe dëgjojmë të flitet për drejtimin duke dhënë përcaktime të ndryshme rreth këtij problemi, por pavarësisht prej tyre, thelbi i drejtimit qendron në faktin se ai është një proces ndikimi tek njerëzit për të arritur një ose disa synime, objektiva, apo për të përmbushur një mision të caktuar pra, ai është diçka virtuale që duhet jetuar, duhet ndjerë shpirtërisht dhe duhet bërë pronë e drejtuesit, duke e përmirësuar çdo ditë. Parimet kryesore të drejtimit kanë të bëjnë kryesisht me kompetencat profesionale, njohjen e vetvetes, udhëheqja me shëmbullin vetjak, kujdesi për bashkëpuntorët, aftësitë komunikuese, bashkëpunuese, motivuese, krijuese e arsimuese, marrjes së përgjegjësive etj.

Ja si e përkufizon lidershipin Schwarzkopf,(Gjenerali që udhëhoqi luften në Gjirin Persik): “Unë ju them njerëzve se lidershipi është një kombinim i dy gjërave i karakterit dhe kompetencës”. Një drejtues i ri, fillimisht nuk ka shumë rëndësi se sa di, se sa i aftë është ai profesionalisht. Rëndësi kanë në radhë të parë marrëdhëniet që krijon drejtuesi me bashkëpuntorët. Më pas ndikimet vijnë e bëhen të ndërsjellta dhe është pikërisht personaliteti i drejtuesit, karakteri i tij, ai që luan rol vendimtar te bashkëpuntorët, që i orienton ata në aspektet e komunikimit, bashkëpunimit e besimit të ndërsjelltë. Parimisht, në shumicën e rasteve drejtuesit e mirë nuk lindin të tillë por ata formohen dhe bëhen si rezultat i punës së tyre të përditshme. Nëse ju keni dëshirën dhe vullnetin e duhur mund të bëheni një drejtues i suksesshëm.

Drejtuesi i suksesshëm kompletohet nëpërmjet një procesi të pafundëm vetëstudimi, edukimi, arsimimi, trajnimi dhe pa dyshim përvoja jetësore përbën bazën e suksesit. Drejtimi nuk duhet ngatërruar asnjëherë me detyrimin. Të drejtosh, para së gjithash, do të thotë t’i bindësh njerëzit, t’i frymëzosh ata në punë. Bindja dhe frymëzimi nuk mund të arrihen brenda ditës, javës apo muajit. Për të arritur këtë, drejtuesi duhet të ketë krijuar “emrin” e tij, karakterin dhe personalitetin e vet, duhet të ketë fituar njohuri të gjera e të thella për punën me njerëzit, duhet të jetë bërë i pranueshëm për bashkëpuntorët. Pra drejtimi është një proces kompleks me të cilin një person ndikon mbi të tjerët për plotësimin e një objektivi, detyre ose misioni të caktuar dhe drejton grupin, në mënyrë të tillë që e bën realizimin e këtij misioni më tërheqës dhe më koherent për grupin. Drejtuesi vë në jetë këtë proces duke zbatuar atributet e tij të drejtimit (besimin, vlerat, etikën, karakterin, njohuritë dhe aftësitë e tij). Dëgjojmë shpesh të thuhet që “x” drejtues është njeri me personalitet, me karakter të fortë dhe epitete të tjera pozitive, që rrjedhin nga emri i mirë i tij në punë. Sigurisht, kur këto opinione dëgjohen nga vartësit dhe bashkëpunëtorët e tij, pa i imponuar kush,(kjo është shumë e rëndësishme), sepse imponimi i drejtuesit tek vartësit sot është bërë moto e përherëshme, tregojnë se ai me sjelljen e tij me mënyrën e tij të drejtimit, ka lënë gjurmë tek ata. Dhe ky respekt, ky opinion do të ruhet nga vartësit edhe kur ky drejtues të mos jetë më i tillë.

Drejtuesi nuk duhet ta njehësojë veten me postin që i jepet. Ai lypset të ketë egon dhe personalitetin e tij si njeri. Mund të përmendim shumë emra drejtuesish të cilët, megjithëse janë në pension ose nuk janë më në poste drejtuese, ende kujtohen me respekt. Kjo ndodh sepse drejtuesi me personalitet është i prirur të krijojë marrëdhënie të tilla me vartësit e bashkëpunëtorët, që ata ta pranojnë atë jo vetëm si “autoritet zyrtar”, por edhe si “autoritet shoqëror”. Megjithse pozicioni si drejtues, të jep autoritetin të realizosh një sërë detyrash dhe objektivash, kjo fuqi nuk ju bën një drejtues të mirëfilltë, kjo ju jep ju vetëm pozicionin zyrtar shtetëror, duke ju bërë thjesht, udhëheqësin e nje populli, grupi, etj.

Kur një person është duke gjykuar në se ai ju respekton si një udhëheqës, ai nuk mendon rreth atributeve tuaja. Ai vështron çfarë ju bëni dhe kështu ai mund të njohë kush jeni në të vërtetë. Ai e përdor këtë vështrim për të treguar nëse ju jeni një udhëheqës i nderuar dhe i besuar ose, nëse ju jeni një person që i shërbeni vetes duke keqpërdorur autoritetin për t’u dukur dhe për të bërë karrierë. Udhëheqësit që i shërbejnë vetvetes nuk janë shumë efektivë sepse, vartësit e tyre u binden por nuk i ndjekin ata. Ata kanë sukses të përkohshëm në të shumtën e rasteve, sepse paraqesin një imazh pozitiv tek eprorët e tyre në kurriz të njerëzve që ata drejtojnë. Fatkeqësisht ky model po vërehet sot dhe është modeli më i shëmtuar i një udhëheqësi. Baza e një drejtimi të suksesshëm është ndershmëria e karakterit. Në sytë e bashkëpunëtorëve tuaj, efektet e të drejtuarit janë kudo, dhe ndikojnë jo vetëm në realizimin e objektivave por dhe në anën shpirtërore të tyre. Një udhëheqës i respektuar përqendrohet në atë se çfarë është në fakt, (besimi dhe karakteri) sa dhe si e njeh (punën, detyrat, natyrën njerëzore etj.) dhe çfarë ai bën (zbaton, motivon, siguron drejtimin etj). Çfarë e bën një njeri që të ndjekë një udhëheqës? Njerëzit duhet të jenë të udhërëfyer nga ata të cilët ata i respektojnë dhe të cilët kanë një ndjenjë të qartë drejtimi. Ndjenja e drejtimit është arritje e një vizioni të vazhdueshëm e të qendrueshëm për të ardhmen.

Lidhjet njerëzore përbëjnë pa dyshim aspektin më të besueshëm të një drejtuesi të suksesshëm. Sipas studjuesit Donald Klark i cili klasifikon si një aspekt shumë të rëndësishëm reagimin e drejtuesit ndaj vartësve të tij, ai arrin në përfundimin se: Gjashtë fjalët më të rëndësishme për një lider janë: “Unë e pranoj bëra një gabim”, pesë fjalët më të rëndësishme: “Ju bëtë një punë të mirë”, katër fjalët më të rëndësishme: “Kush është mendimi juaj”, tre fjalët më të rëndësishme: “Të lutem nëse”, dy fjalët më të rëndësishme: “Shumë faleminderit”, fjala më e rëndësishme: “Ne”, fjala më pak e rëndësishme: “Unë”. Kjo duhet të jetë motoja e një udhëheqësi apo drejtuesi të sotem me karakter dhe vision të qartë për të ardhmen e vendit të tij dhe popullit të tij.

Nga ERNESTO GALLI DELLA LOGGIA – “Corriere della Sera”, 2 prill 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika

Prej vitesh Evropa nuk arrin të bëjë asnjë hap përpara, vendimtar për t’u kthyer në një subjekt të vërtetë politik. Pra e aftë për të patur një politikë të jashtëme të përbashkët e, për pasojë, të ketë njëfarë peshe në arenën botërore. Gjë që nga ana e saj, natyrisht, do të thonte edhe aparat ushtarak të përbashkët, të bindur një komande të përbashkët, të pajisur me një armatim të njëjtë për të gjitha ushtritë, madje të furnizuar nga i njëjti prodhues.    

Por Bashkimi Evropian nuk dëgjon nga ai vesh. Qeveritarët e Vendeve të ndryshëm antarë nuk kanë ndërmënd të kryejnë hapin e nevojshëm për të ndërtuar një politikë të jashtëme e ushtarake të përbashkët, pra për të hequr dorë nga një pjesë e rëndësishme e sovranitetit kombëtar, i të cilit janë mbajtës.  Fakti përcaktues është se mbas këtij kundërshtimi ka një arsye që cilido demokrat nuk mund të mos e ketë në vëmëndjen më të madhe: pra atë që shumica e zgjedhësve të tij nuke dëshiron. Kjo do të thotë se shumica e qytetarëve të Vendeve evropiane nuk ndihet aspak “evropiane”. Më saktë, nuk ndihet  para së gjithash evropian e mbas kësaj letonez, hollandez apo italian: siç duhej të ishte e nevojshme për t’i dhënë jetë një Evrope të vërtetë politike. Në fakt është e vërtetë se në kontinentin tonë më parë kanë lindur Shtetet e më pas qytetarët e tyre.  Me një fjalë është e vërtetë që më parë ka lindur Mbretëria e Francës ose Mbretëria e Spanjës, e vetëm më mbrapa, shpesh shumë më mbrapa, kanë lindur francezët ose spanjollët me vetëdijen e një njinjisimi të vet kombëtar.

Njinjisim që, duke qënë një krijim historik, nuk ka asgjë pra “të natyrshëm”. Por kujdes:  kjo nuk do të thotë aspak se ky njinjisim kombëtar është diçka e stisur, e sajuar, që mund të agjësohet apo të ndryshohet simbas qejfit, siç ndrrohet një veshje. Historia, pra kalimi i kohës, prodhon dhe ajo një realitet. Krijon ndjenja, mënyra të menduari, të qëni, e të jetuari, prodhon njerëz me subjektivitetin e tyre. Një subjektivitet që n’Evropë prej dy qindvjetorësh është mësuar me demokracinë: një fakt që ka ndryshuar gjithshka o së paku shumë gjëra që kanë të bëjnë me bisedën që po bëjmë.

Në të vërtetë, ndërsa në atë kohë askush nuk i pyeti ata që u gjëndën në jetë në mbretërinë e Francës apo të Spanjës nëse dëshironin të bëheshin francezë apo spanjollë, ndërsa sot, nëse duhet të lindë një Shtet evropian duhet t’u pyetet evropianëve nëse janë në një mëndje. Nëse pranojnë të braktisin një gjëndje që shpesh është prej shekujsh e tyre, për të fituar një tjetër të re e të panjohur: pikërisht për të bërë të lindë Evropën e dëshiruar politike. Gjithkush e kupton se nuk është një gjë e lehtë. Aq më shumë se kjo përputhet me një shndërrim vendimtar të ndodhur në dhjetëvjetorët e fundit të klasave drejtuese të kontinentit. Një shndërrim që ka një emër: zhdukja e politikës.

Nga dalja nga skena e atyre që  kishin jetuar klimën evropiane të luftës e të mbasluftës – të personaliteteve si Kohl, si Mitterrand, si Delors ose përfaqësuesit e Demokracisë së hershme të krishterë: por nuk do të harroja edhe zonjën Thatcher – në Vendet drejtuese të kontinentit nuk ka arritur më në majat e pushtetit asnjë udhëheqës i aftë të matet me politikën në vështrimin e fuqishëm të fjalës, me politikën që synon të ndryshojë gjërat, të bëjë të lindë të renë. Asnjë drejtues t’aftë për një kujtesë historike, që të shohë përtej interesave zgjedhore, me  njohjen e problemeve të mëdha dhe pasionin e synimeve të mëdha, siç qe vendimi tepër i guximshëm i lindjes së euros në prag të Dymijës.

Ndërsa mbas tij zbrazësia. Mbas asaj kohe ndërtesa evropiane ra në dorë të burokracive, u ngatërrua me murtajën e “kompetentëve”, të komisioneve, të llogaritarëve të defiçiteve e të “tejkalimeve”. Është shqetësuar vetëm për të shpërndarë para. Duke u përkundur  në iluzionin që formula kërkuese e “hapësirës së lirisë, të drejtësisë e të paqës”, me të cilën nga një farë pike e më pas BE ka filluar të përcaktohet, do të mund të përbënte një tërheqje ideale të dobishme, fillimin e një përkatësie një atdheu. Por që kur ka lindur bota një bankë apo një gjykatë nuk kanë përbërë kurrë një zanafillë nënshtetësie. Shumë më tepër se sa një Pnrr duhet për të bindur ndonjërin të mos quhet më çek apo spanjoll, por evropian.

BE ka munguar pikërisht në atë që duhej të ishte detyra e tij e parë: të bënte evropianët. Në të vetmen mënyrë në të cilën ajo ka ndodhur gjithmonë: duke i dhënë banorëve të kontinentit  kuptimin e historisë së tyre, të vlerave (edhe fetare) që ajo u ka dhënë jetë, të të qënit i përveçëm e, nëse më lejohet, të madhështisë e të rëndësisë së njërës e të tjerave. Duke treguar edhe fletët e zeza, natyrisht, por së bashku me mësimet që Evropa ka qënë e aftë të nxjerrë. Sigurisht, për të gjithë këto do të kishte qënë e nevojshme të sfidonte ndonjë qoshe të përbashkët të politikisht korrektes e veçanërisht të vendoste se çfarë janë, se çfarë duhet të jenë apo të mos jenë. E pra të kryhej ndonjë zgjedhje ideale, ndoshta ndonjë zgjedhje e guximshme, të tregohej një e shkuar e duke u nisur prej saj të kishte një projekt, një ëndërr. Me një fjalë do të kishte qenë e nevojshme politika vetëm politika e kuptuar në këtë mënyrë themelon Shtetet e ndërton njinjisinë e popujve. Përndryshe nuk mbetet veçse të bëhen lloqe e votime çdo pesë vite.

“Corriere della Sera”, 2 prill 2024       E përktheu Eugjen Merlika

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Arsyeja pse disa individë humbasin shpesh dhe të tjerë jo varet nga shumë faktorë, por sipas neuroshkencës, disa mundësi në aktivitetin e trurit janë të rëndësishëm. Një faktor është aftësia për të marrë informacion të shpejtë gjatë procesit mësimor në mjedisin që na rrethon duke aktivuar rrugë të shkurtra dhe të shpejta nervore dhe shmangur pjesë të tjera të panevojshme për proçesin në tru. 

Në vazhdim, një tjetër faktor i rëndësishëm është mundësia e aktivizimit në tru të pjesës llogaritëse/kalkulus të bashkangjitur brenda kuadrit të mësuarit përforcues “reinforcement”. Disa elementë kryesorë që qëndrojnë në themel të efikasiteti të veprimeve në të mësuarit shpejt janë mundësia për të llogaritur pengesa të navigimit jo linear në aspektin e performancës së sjelljes dhe efekti neuro-biologjik të përfshira në mësimin e shpejtë. Kjo aftësi për të ndërtuar dhe për t’ju referuar një harte mendore me aftesi krijuese për të kapërcyer pengesa shkon drejt shpjegimit se pse ata janë navigues më të mirë. Si rrjedhin, individet që kanë zhvilluar dhe aktivuar aftësinë krijuese për të kapërcyer barriera kanë mundësinë të mos humbin shpejt në krahasim të individëve që mendojnë në një formë trajektore lineare të rrugës. Memoria “spaciale” e ambjentit që na rrethon është e rëndësishme dhe e nevojshme për çdo individ përgjatë jetës së përditshme. Vitet e fundit kanë marë një zgjerim i studimeve që përpiqen të kapërcejnë hendekun midis ndryshimeve të lidhura me moshën dhe shqisave “sensoreve” njohëse të navigimit. Këto studime fillojnë të sugjerojnë se ndërprerjet në llogaritjet hapësinore, të sensoreve njohëse të navigimit dhe orientimit në mjedis janë ndër treguesit më të hershëm të rënies cognitive. 

Fatjona R. Lubonja Ed.D. është studiuese/autore e shumë shkrimeve dhe ka studiuar Neuroshkencë & Behavior në Columbia University, në New York. #fatjonalubonja

KOSTA NAKE/

Kur shohim dikë të veshur me kostumin prej letre të karnavaleve, forma prej kafshe nuk na largon nga perceptimi se poshtë tij ndodhet një njeri që demonstron, ashtu edhe Blushi nuk i ka shpëtuar tundimit për trajtesën politike të plastelinës që pati vendosur mbi tavolinën e punës. Ai është i dënuar ta vështrojë Shqipërinë si politikan dhe fatin e saj nuk mund ta kalojë në sitë pa paraqitur alternativat e veta. Artistja japoneze Joko Ono thotë: “Artistët e vërtetë janë profetë.” Pasi kam lexuar të gjitha ato që ka botuar deri tani, kam filluar të mendoj se Ben Blushi po profilizohet si një shkrimtar profet. Ai është përpjekur të vijë me një qasje universale duke luajtur me figura historike në një fushë ku ka humbur nocioni i kohës dhe ku përpjekjet e lexuesit për të t’i identifikuar karakteret letrarë me ata historikë do të rezultonin në humbjen e orientimit në horizont.
Lek Dukagjini, përveç emrit dhe analogjisë, nuk ka asnjë lidhje me autorin e kanunit, edhe pse enumeracioni i faqeve110-111 ka diçka të ngjashme me kanunin. Ndërtimi i një Shqipërie tjetër në një ishull prej Lek Dukagjinit nuk është asgjë tjetër veç trill, por kjo nuk e frenon fantazinë e autorit që t’i gjejë një ishull të pabanuar në Mesdhe për të filluar gjithçka nga e para, për të ndërtuar një Shqipëri në miniaturë. Gjithçka përtypet më lehtë me dëshirën e Lek Dukagjinit për të zëvendësuar Zotin, me ndërrimin e emrave të fëmijëve të zgjedhur për të krijuar një ishull të izoluar nga bota pa fe, pa prona, pa para, pa fëmijë dhe pa familje.
Aksioni i parë i madh është mohimi i Zotit dhe sakaq Leka i shekullit XV, vjen në mesin e shekullit XX kur Shqipëria e ndaloi fenë me ligj, shkatërroi objektet e kultit dhe përndoqi klerikët me objektivin ambicioz që në fronin e tij të hipte Lek Dukagjini i Ri. Hapi i parë ishte vërshimi i pyetjeve që kërkonin përgjigje nga Zoti dhe për Zotin, pyetje që ende nuk kanë një përgjigje as nga Zoti as nga shkenca. Pyetja e parë: A kishte prindër Zoti?
Lek Dukagjini jo vetëm ia doli ta fshinte Zotin nga Shqipëria, por këtë udhë e vazhdoi Enveri që mori frenat e shtetit pas vdekjes së tij. “Kur frika plagoset, mirësia vdes dhe kur frika vdes, Zoti bëhet i panevojshëm.” (f.85) Gjithë historia 13-vjeçare e ishullit shqiptar është ndërtuar në mënyrë të tillë që në fund të arrihet në përfundimin: “Shqiptarët do të mbeten njëlloj, të egër, të uritur dhe pa shpresë. Kudo që t’i çosh ata, do të jenë njëlloj sepse shqiptarët kanë një zakon që ti nuk e ndryshon dot: ata gjithmonë e vrasin Zotin e tyre.” (f.587-588)
Programi politik i Lek Dukagjinit shoqërohet me parashtrimin e programit demografik që përbën goditjen e dytë të madhe këtë herë drejtuar kundër familjes, pasi ajo i lidh njerëzit duke krijuar ndjenjën e pronësisë, madje rreziku fillon brenda saj duke krijuar pabarazi mes anëtarëve të familjes. Kuzhinieri Aleksandër deklaron: “Nëse do të jetosh në Shqipëri, duhet të harrosh të paktën dy gjëra: Zotin dhe familjen.” (f.244)
Infektimi historik i shqiptarëve është aq i madh sa ndryshimi, sipas Lek Dukagjinit, nuk mund të realizohet përveçse larg trojeve ekzistuese dhe duke ndërtuar një varkë tjetër si Noe, por me korrigjimet e nevojshme që gjithçka të jetë e përzgjedhur te njerëzit, kafshët dhe bimët. “Në Shqipëri çdo gjë do të shkruhet nga fillimi.” (f.177)
Ky projekt gjithsesi ka një pikë të dobët sepse shqiptarët kishin det, por nuk e kishin shfrytëzuar atë duke kërkuar besnikërinë e malit; tani duhej të jetonin në mes të detit, pa asnjë përvojë paraprake. Vlerësimi për Shqipërinë dhe shqiptarët nuk fillon këtu, ai është paraprirë nga deklarata të forta edhe te romanet paraprijës “Të jetosh në ishull” dhe “Otello, Arapi i Vlorës”, po këtu ka më shumë se analizë, ka një diçka të ngjashme me sallën e gjyqit, me një përfundim jo aq të papritur se sa të pamëshirshëm: “Shqiptarët nuk bëjnë dot shtet sepse ata nuk besojnë në Zot.” (f.319) “Raca e shqiptarëve nuk kishte dëshmuar kurrë epërsi në luftë dhe zanat. Ajo nuk i ka dhënë botës asnjë shpikje.” (f.426) “Shqiptarët nuk kanë aftësi ta kthejnë dashurinë në lumturi, sepse ata nuk dinë ta përdorin dashurinë.” (f.530-531) “Shqiptarët do të sillen një ditë si gjithë popujt e botës dhe atë ditë Shqipëria do të jetë një vend ku mund të jetohet, një vend që do të kuptojë se fajtor për varfërinë, për hidhërimin dhe urrejtjen nuk është Zoti, por janë vetë njerëzit.” (f.497)
Qyteti projektohet me detaje dhe realizohet brenda një hapësire të kufizuar kohore, por me një mungesë të dukshme: asnjë plan për mbrojtjen me paramendimin se do të jetonte larg dhe i fshehur prej botës. Duke përdorur alegorinë, mund të vendosim një lidhje të shkurtër mes Lek Dukagjinit dhe një kryetari bashkie për vëmendjen që tregojnë të dy për fasadat.
Anija sjell fëmijët e përzgjedhur në një datë problematike për shqiptarët: mesnatën e 28 nëntorit dhe, nëse Shqipëria ishullore do t’i kishte ditët të gjata, historianët luftën do ta fillonin pikërisht për datën e themelimit: Kur u themelua Shqipëria, kishte vajtur ora 12 e mesnatës, apo kishte kaluar dhe rrjedhimisht ishte data 29 nëntor?
Projekti i Lek Dukagjinit është i përimtuar deri në tingëllim grotesk, i ngjashëm me kanunin e Lek Dukagjinit Plak, aq sa ka parashikuar edhe modelin e shqiptarit dhe shqiptares. “Shqiptari do të ishte i gjatë, me sy të kaltër, me nofulla të forta, me veshë të vegjël, me flokë të dendur ngjyrë okër, me duar të forta dhe gishta të gjatë, me këmbë të drejta si një karotë pa dhjamë, me kraharor të gjerë dhe shpatulla pak të përkulura, i ndjeshëm ndaj çdo teknike të re, praktik, trim, i menduar, i bindur dhe aspak i ngeshëm dhe kureshtar për t’iu përkushtuar gjërave të panevojshme… Ai duhej të dinte të luftonte dhe mbi të gjitha të kishte aftësi bindëse…” (f428) “Gratë nuk kishin pse të ishin të bukura. Gjinjtë e tyre do të ishin të vegjël, por të fortë dhe pa shumë lëng… Flokët e tyre do të ishin të shkurtër, sqetullat dhe kofshët duhej të kishin sa më pak qime dhe push… Këmbët e tyre duhet të ishin të plota, të bardha, pa tule, shputat të trasha dhe të gjera për të mbajtur sa më shumë peshë, sytë të thellë dhe të shkruar si qiejt në pranverë, dhëmbët sa më të bardhë… lëkurën të butë, të shtrirë dhe të lëmuar, me sa më pak pore… ato duhej të ishin të vendosura, të drejta, të vëmendshme, të pastra dhe mbi të gjitha plot kurajë e fantazi…” (f.429-30)
Shqipëria e Lek Dukagjinit dukej si parajsë, por ishte një dështim. Vazhdimësia nga Enveri ishte edhe më e keqe dhe arriti pikën kulmore kur ndryshimi i bë i domosdoshëm me çdo kosto. Shqipëria eksperimentale duhej braktisur. Romani është shkruar pasi ka ndodhur një eksod i përmasave të mëdha në fillim të viteve ‘90, autori duket largpamës kur justifikon ikjen nga Shqipëria dhe nuk kaloi as një dekadë që ka mjaft elementë të një eksodi më dinjitoz. “Nëse shqiptarët donin të iknin, kjo nuk vinte se kishin frikë nga natyra, nga thatësira, nga stuhitë detare apo nga kafshët…. Shqiptarët kishin frikë vetëm nga njëri-tjetri.” (f.593)
Ka edhe deklarata që, pavarësisht në gojën e cilit vendosen, meritojnë debat sepse janë të forta për t’u përtypur dhe të vështira për t’u gëlltitur. Ja dy shembuj: “Shqipëria do të jetë më e mirë pa shqiptarët dhe shqiptarët do të jenë më mirë pa Shqipërinë.” (f.590) “Shqiptarët ndryshe nga popujt e tjerë kanë një zakon: ata zgjedhin ato toka që të tjerët nuk i duan dhe pastaj i shkatërrojnë.” (f.597)
Programi politik dhe ekonomik i Lek Dukagjinit nuk është i vetmi. Pas dështimit të parë të Shqipërisë ishullore shkaktuar nga një stuhi që e përmbyti, erdhi kërcënimi i urisë, prandaj Lek Dukagjini tërhiqet nga një element i rëndësishëm i programit të tij ekonomik që ndalonte marrëdhëniet ekonomike me botën. Ademi, një prej njerëzve të besuar të tij, zbret në një tokë tjetër dhe kontakton me një pinjoll nga një familje shqiptare e emigruar, Zed Komneni, nipi i Arianitit, të cilin autori e vlerëson aq shumë te romani “Të jetosh në ishull.” Ai i zbulon Ademit jo vetëm një botë tjetër, por edhe i shpalos programin e vet politik dhe ekonomik. Në qytet Zedin e quajnë Prifti i Kuq sepse ishte një njeri që kishte qejf të fliste pa pushim për botën, për artin, për Zotin, për dashurinë, për mjerimin, për padrejtësitë dhe për luftën. Sillej si rebel dhe fliste si prift. Parimi që e udhëheq atë është pranimi i nevojës për ndryshim. Ndryshe nga Lek Dukagjini, Zed nuk është për mohimin e Zotit, nuk e pranon mbylljen e Shqipërisë. Gjithsesi platformat e Lekës dhe Zedit janë të ngjashme, me ngjyra të theksuara majtiste, por që kërkojnë rrugë të ndryshme për të arritur që ta bëjnë Shqipërinë një parajsë, “rruga e Zedit kalonte nga vera, rruga e Lek Dukagjinit kalonte nga gjaku.” (f.369)
Programi i tretë vjen nga poeti David Blunata që lë poezinë për të organizuar njerëzit që të mos e linin Shqipërinë në duart e Enverit, pas një letre që ia sjellin në burg këshilltarët e Lek Dukagjinit të vdekur. Por edhe ai ngjan me Lek Dukagjinit, “si dy vëllezër që mendojnë njëlloj, po sillen ndryshe.” (f.500)
David Blunata bëhet edhe shprehës i PD, Pushtimit të Dashurisë dhe e tejkalon Zed Komnenin, kur lëvizjes së lirë i shton mundësinë për të jetuar në shtetet e tjera, madje që ta përziejnë gjakun me ta për t’u bërë më të butë. “Duhet t’u jap një shenjë, mendoi dhe duke u mbështetur te muri ngriti dorën në ajër dhe shkroi: PD.” (f.528) Ato dy gërma u shfaqën së pari në trupin e një vajze të vdekur, pastaj Ademi dhe Aleksandri i shkruam në mur, pastaj në barkun e një lope. Dhe këto ngjanin në dhjetor. Lëvizja e lirë, tregu i lirë dhe Shqipëria e hapur për turistët dhe investitorët e huaj e bëjnë programin e djathtë të David Blunatës.
Tre figura të tjera janë me interes në këtë roman: Enveri, Mehmeti dhe Shtuni. Enveri ngjan pak me Enver Hoxhën kur bëhet kamxhiku i Lek Dukagjinit si ngjyrosës i yllit të verdhë me ngjyrë të kuqe, si mbrojtës i pronës kolektive, luftëtar kundër fesë, kthimin Shqipërisë ishullore në bunker. Mehmeti ngjan pak me Mehmet Shehun kur i ngarkohet mbrojtja e Shqipërisë për shkak të përvojës ushtarake dhe përsëritjen disa herë të tre djemve të tij. Shtuni nuk identifikohet me njeri, por me Sigurimin e Shtetit, ai ishte syri, veshi dhe testamenti i Lek Dukagjinit.
Në këtë mozaik historik dhe paradë figurash historike ka aq shumë kapërcime në kohë dhe aq karakteristika të salduara, saqë çdo analogjie, sa më shumë i afrohesh, aq më shumë dallime zbulon. Ajo që nuk ndryshon është qasja kritike e autorit ndaj gjithçkaje që lidhet me Shqipërinë dhe shqiptarët.

(Romani “Shqipëria” i Ben Blushit, Mapo editions 2011)
Bilisht, 10 -14 prill 2024