Nga DANILO TAINO/

“Corriere della Sera”, 27 mars 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika

Nderi dhe lufta. Në OKB Shtetet e Bashkuara janë prishur me Izraelin: Joe Biden nuk mund të lejojë më të vdekurit në Gaza dhe ndjen trysninë e krahut të majtë të partisë demokratike, që urren Izraelin. Ka edhe zgjedhje për të fituar. Vetë Washingtoni nuk I dërgon Ukrainës 60 miliard dollarë, thelbësorë për mbrojtjen e Kievit: republikanët e shtyrë nga Donald Trump e pengojnë dhe presidenti nuk e shtrëngon gjëndjen. Ka për të menduar për zgjedhjet presidenciale të nëndorit. Bashkimi evropian nuk bën hapa përcaktues në dobi të ukrainasve të sulmuar nga Vladimir Putini e nuk do t’i bëjë deri mbas votimeve për Parlamentin evropian në qershor, nëse do t’I bëjë. Mbi tragjedinë e Izraelit në Gaza, BE prej kohësh ka vendosur t’i japë të drejtë opinioneve publikë më pohuese e të lërë të humbur mundësinë e zgjedhjeve të tjera përtej deklaratave. Edhe këtu është në lojë vota.

Demokracia është sistemi më pak i keq ndërmjet atyre të njohur e sot, ndërsa është nën sulm nga shumë anë, funksionon kështu: e mbyllur në vetvete dhe e hutuar, nguron e vendos përgjysmë. Nuk është domosdoshmërisht fati i saj.”Nuk është koha e lëkundjeve”, i tha kryeministreja britanike Margareth Thatcher presidentit George Bush (ati) kur Sadam Hyseni mësyu Kuwajtin më 1990. “Agresorët duhet të ndalohen e nxjerrë jashtë. Një agresor nuk mund të fitojë nga sulmi i tij”. Dhe demokracitë nuk u lëkundën.

Më parë shoqëritë e lira kishin bërë gjërat e nevojshme e të drejta të drejtuara nga Churchillër, nga Roosveltër, nga De Gaullër e nga të tjerë drejtues në lartësi të belegëve që kishin përballë. Jo gjithmonë me mbështetjen e parë nga opinionet publike të tyre.

Demokracia duhet të jetë e mbushur me bindje, me politika, me përgjegjësi, me vendosmëri morale. E me qartësi gjykimi. Me drejtim, mbi të gjitha në çastet më të errëta. Kjo është mungesë sot e Perëndimit.

Vladimir Putin nuk ka patur suksese të mëdha në dy vitet e shkuar. Por ka patur një me prurje të llahtarëshme. Mësyemja e Ukrainës, më 24 shkurt 2022, ka hapur dyert që mbanin të mbyllur shpirtërat më të këqinj e më të egër revizionistë të botës: që nga ai çast, diktatorë, regjime autoritare, terroristë kanë arritur në përfundim se kaosi i përgjithshëm i shkaktuar nga mësyemja ruse ishte mundësia e tyre për të ndryshuar rrjedhën e historisë, për të bërë të mbaruar rregullat ndërkombëtare, të drejtat e njeriut, bezditë e demokracisë zemërlepuri, me idetë e lirive të individëve e të ekonomive. Për të shpallur fuqinë e tyre dhe vështrimin e tyre të botës.

Fuqitë që rishpropozojnë luftëra për pushtime territoriale, që duan të hedhin krahina të tëra në errësirën e Meskohës e të këllasin datën fqinjëve me kërcënime bërthamore janë elektrizuar. Nuk ka asnjë lidhje të drejtpërdrejtë ndërmjet mësyemjes së Ukrainës e plojës jonjerëzore të Hamasit në 7 tetorin e shkuar. Por vendimi për të çuar deri në fund një veprim të këtij lloji mund të ndodhë vetëm kur ai që e kryen mendon se klima është e përshtatëshme: në rastin e veçantë ajo e krijuar nga pasiguria e forcave demokratike tashmë nën sulm në Evropë. Nuk ka nevojë që Putini të ngrejë telefonin që shefat e Hamasit të mësojnë se çasti është i dobishëm. E kjo vlen për të gjithë luftarakët e çastit, cilëtdo qofshin ndryshimet mes tyre. Për terroristët Houthi në detin e Kuq, në zemër të Afrikës, për xhihadin islamik dhe për brigadën Wagner me mëmë ruse. Për taxhikët e Isis-it në Moskë. Për ajatollahët iranianë, financues copash terrorizmi, që furnizojnë me armë Rusinë dhe i aviten bombës atomike. Përudhëheqësin koreanoverior Kim Jong-un, tjetër diktator që i dërgon armë Putinit e zbavitet me bërthamoret.

Ndërkaq Kremlini vazhdon plojën e tij në Ukrainë, shkakton vdekjen e Aleksej Navalnit, shtyp çdo opinion të pavarur, bën zgjedhje të shtirura, çon kërcënime bërthamore, shfrytëzon në mënyrë cinike sulmin terroristik në Crocus City Hall të Moskës në hullinë e diktaturave më të zeza të së shkuarës. Në 25 vite Putini e ka kthyer Vendin më të madh të botës në një qëndër që rrezaton luftëra, paqëndrueshmëri, çrregullim.

Putini, Hamasi, Ajatollahët, Houthi-t e të tjerë shohin në Perëndimin, në ndrojtjen e tij, në pathemelësinë e tij e në gabimet e tij shënjën e një rënieje të demokracive, të së drejtës, të lirive. Në fakt Shtetet e Bashkuara janë prej kohësh të qëndërsuar në vetvete, mbi dasitë e brëndëshme, mbi politikën e polarizuar, dhe evropianët janë prej dhjetëvjeçarësh, të përgjumur në idenë se gjithë bota do të donte të ndiqte shëmbëlltyrën e tyre, të tejkalimit të Shteteve kombëtarë, ndërsa rreth tyre ngjiteshin kombëtarizma të llahtarëshme. Perëndimi nuk e kuptoi se çfarë po përgatitej dhe ka humbur kontrollin e ngjarjeve (edhe dështimi i trysnive mbi Netaniahun për veprimet në Gaza, në fund të fundit është bir i kësaj mungese strategjie).

Në kohët afatgjata demokracitë janë më të fuqishme se diktaturat e terrorizmi. Por drejtimet politike nuk lindin nga asgjëja, nga shkëlqimi i një burri apo i një gruaje. Lindin nga ideja se një Vënd ka belegë e kërcënime për të përballuar. Këto të tanishmet na i ka sqaruar në marsin 2023, në derën e Kremlinit, numëri një kinez Xi Jinping, që kështu përshëndeti mikun Putin: “Pikërisht tani ka ndryshime të tipit që nuk janë parë në njëqind vite; ne jemi ata që tok drejtojmë këta ndryshime”. A ka të drejtë Xi? Janë ai, Putini dhe autokratët më të vegjël drejtuesit e erës së re?

“Corriere della Sera”, 27 mars 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika

Përgatiti Rafael Floqi/

Kryqëzimi i Jezusit është në qendër të së Premtes së Zezë dhe të ringjalljes së Pashkëve. Por kjo formë e lashtë e dënimit me vdekje ka lënë pas pak prova arkeologjike.

Ndërsa miliona njerëz përgatiten të festojnë Pashkët këtë fundjavë, duke deklaruar besimin në ringjalljen e Jezusit në ditën më të shenjtë të kalendarit të krishterë, ata do të përqafojnë gjithashtu motorin e vdekjes së tij.

Kryqi ka qenë prej kohësh simboli përfundimtar i krishterimit dhe i fitores mbi vdekjen. Por natyra e kryqëzimit, e konsideruar si një nga format më të tmerrshme të dënimit me vdekje në botën e lashtë, ka krijuar prej kohësh një mister për arkeologët dhe historianët për shkak të faktit se sa pak ka lënë pas.

Historianët e lashtë romakë, ungjijtë dhe literatura klasike dokumentojnë përdorimin e kryqëzimit nga romakët, por vetëm katër raste të mundshme të kryqëzimit janë identifikuar në mbarë botën. Zbulimi më i fundit ishte mjaft i fundit: skeleti i një njeriu me një gozhdë në thembër, i zbuluar në një varr në Cambridgeshire, Angli, gjatë një ndërtimi banimi në 2017.

Zbulimi përfaqësonte dëshminë e parë të njohur arkeologjike të kryqëzimit në Ishujt Britanikë, sipas David Ingham, menaxher i projektit të Albion Archaeology dhe Corinne Duhig, një profesore në Universitetin e Kembrixhit, të cilët i përshkruan gjetjet e tyre në revistën British Archaeology.

“Unë mendoj se kjo tregon se kryqëzimi është përdorur në të gjithë Perandorinë Romake,” tha John Granger Cook, një profesor i fesë në Kolegjin LaGrange dhe autor i “Kryqëzimi në botën e Mesdheut”. “E vetmja dëshmi tjetër arkeologjike – nëse doni ta quani arkeologjike – janë mbishkrimet.”

Ingham dhe Duhig thanë se mbetjet ishin pothuajse saktësisht si ato të gjetura gjysmë shekulli më parë, pranë Malit të Ullinjve në Jerusalem në vitin 1968. Në të dyja rastet, gozhda u gjet ende e ngulitur në kalkaneum, që është kocka më e madhe në këmbë. dhe formon thembra. Gjetjet bien ndesh me mënyrën sesi shkrimet fetare dhe ikonografia e kanë përshkruar prej kohësh këtë praktikë dhe ato ofrojnë prova të reja se si duket se ka funksionuar – nga mënyra se si viktimat u gozhduan në kryq e deri tek mënyra se si vdiqën përfundimisht.

Romakët duket se e kanë huazuar kryqëzimin nga kartagjenasit, të cilët ndoshta kanë ndërtuar mbi dënimet brutale të mëparshme të përdorura nga asirianët dhe të tjerët në Lindjen e Mesme, tha Cook. Josephus, historiani i lashtë hebre, raportoi se trupat romake kryqëzonin deri në 500 hebrenj në ditë gjatë revoltave hebreje në shekullin e I pas Krishtit.

Qëllimi i kryqëzimit ishte të nxirrte në dukje luftën për vdekjen dhe agoninë e viktimës, dhe kështu ajo u bë metoda më e frikshme dhe e turpshme nga të gjitha metodat e ekzekutimit, që u drejtohej vetëm kriminelëve, njerëzve të skllavëruar dhe atyre që akuzoheshin për tradhti. Të dënuarit i rrihnin dhe parakalonin nëpër rrugë për në vendin e ekzekutimit, siç përshkruhet me Jezusin në Ungjill, ndërsa turmat talleshin dhe shpërthenin keq. Viktimat më pas ngjiteshin në tra dhe ngriheshin mbi trarin vertikal, i cili zakonisht vendosej në një vend të përhershëm për ekzekutimet e mëvonshme.

“Kur njerëzit punojnë me Jezusin historik, [kryqëzimi i tij] është i vetmi fakt që askush nuk e vë në dyshim, sepse është tepër e turpshme”, thotë Cook. “Pra, ne e dimë shumë me siguri. Ne e dimë se Ai jetoi dhe u dënua me vdekje.”

Vdekja ndodhte brenda pak ditësh, por ndonjëherë përshpejtohej duke e goditur viktimën në gjoks me shkop, duke i hedhur me shtiza ose duke i thyer këmbët, kështu që viktimat nuk mund ta shtynin më veten për të marrë frymë. Ndonjëherë kryqi qëndronte afër tokës, brenda mundësive të qenve dhe kafshëve të tjera që endeshin, dhe mbishkrimet e lashta sugjerojnë se shpesh i ngjante një T-je të madhe. Ndonjëherë një ndenjëse e vogël, e njohur si sedecula, shtohej për ta mbajtur personin gjallë sa më gjatë.

Por si, saktësisht, vdiq Jezusi? Disa punime shkencore, të botuara nga patologë mjeko-ligjorë, sugjerojnë se ai vdiq relativisht shpejt nga embolia pulmonare, arresti kardiak ose shoku i shkaktuar nga humbja e gjakut, megjithëse konsensusim në të gjitha rastet e kryqëzimit është vendosur mbi asfiksimin, pasi mushkëritë shemben nën peshën e trupin e varur të viktimës.

Zbulimi i Jeruzalemit, eshtrat e parë të viktimës së kryqëzimit të gjetura në kohët moderne, ndihmoi në plotësimin e kësaj figure

Gjetja ishte një goditje e fatit. Romakët i goditnin njerëzit në kryq me litarë më shpesh sesa gozhdë, të cilët ishin aq të çmuara sa besohet se romakët i nxirrnin ato jashtë dhe i përdornin përsëri. Por arkeologët në vitin 1968, duke ekzaminuar shpellat e varrimit në një kantier ndërtimi në Jerusalemin Lindor, ndeshen me një kostum prej guri që mbante emrin “Yehohanan ben Hagqol” dhe përmbante eshtrat e një njeriu, që vlerësohet të ishte 24 deri në 28 vjeç, në thembrat e të cilit kishte një gozhdë e ndryshkur e ngulur nëpër të.

Ajo vendosje ra menjëherë në sy. Ikonografia e kryqëzimit të Jezusit shpesh përshkruan kyçet e dorës ose duart e Tij të gozhduara në kryq – për të cilin studiuesit thonë, se nuk do të kishte gjasa ta mbante peshën e Tij – ose një gozhdë të vetme të ngulur në majë të të dy këmbëve.

Nicu Haas, një prof profesor në departamentin e antropologjisë të Universitetit Hebraik, ekzaminoi mbetjet e Jeruzalemit disi me nxitim, për shkak të kufizimeve të autoriteteve fetare për rifutjen e mbetjeve. Në një punim të botuar në vitin 1970, Haas raportoi se kishte gjetur dy kocka thembra të mbajtura së bashku nga gozhda. Një pllakë druri ishte vendosur mbi këmbë përpara se gozhda të futej, për t’u siguruar më tej që viktima nuk mund të lironte këmbën. Haas kështu teorizoi se viktima ishte mbështjellë nga të dy thembrat në pjesën e përparme të traut të drejtë ose me këmbët e hapura, si bretkosa, ose me gjunjë të përkulur dhe të kthyer në njërën anë.

Dy studiues të tjerë – Joseph Zias, kurator në Departamentin e Antikiteteve dhe Muzeve të Izraelit dhe Eliezer Sekeles, profesor në Universitetin Hebraik dhe Shkollën Mjekësore Hadassah në Jerusalem – ofruan një rivlerësim të kryqëzimit një dekadë më vonë. Ata thanë se Haas gaboi në mënyrën kryesore: Kishte vetëm një kockë thembra nga këmba e djathtë, jo dy të shkrira së bashku nga gozhda dhe koha; këmba nuk dukej se ishte thyer para vdekjes; dhe gozhda afërsisht 4.5 inç ishte më e shkurtër nga sa besonte Haas dhe nuk ishte në gjendje të kishte kaluar përtej dy kocka thembrash dhe pllaka druri.

Të marrë së bashku, Zias dhe Sekeles ofruan një teori të ndryshme mbi mënyrën e kryqëzimit, duke sugjeruar se çdo këmbë mund të ishte gozhduar veçmas në anën e traut të drejtë. Teoria e tyre përshtatet gjithashtu me një grafit të lashtë të gjetur në Puteoli, Itali, që përshkruan një individ të kryqëzuar, me emrin e një gruaje, Alkimila, mbi një shpatull.

Zbulimi më i fundit në Britani ndriçon më tej të kuptuarit e praktikës. Eshtrat atje, të emërtuara Skeleton 4926, ishin varrosur me fytyrë lart, me duar të kryqëzuara përpara, në një varrezë të një vendbanimi buzë rrugës në një provincë dikur romake që tani është Fenstanton, Cambridgeshire. Rreth tij shtriheshin një duzinë gozhdë. Një e 13-të u zbulua në kockën e thembrës në laborator.

Skeleti, i cili ishte kryesisht i plotë, daton rreth viteve 130 deri në 360 pas Krishtit. Shpina dhe brinjët e tij ishin shtypur dhe krahët dhe këmbët gjithashtu dukeshin se tregonin shenja dëmtimi nga lidhja ose prangat, thanë Duhig dhe Ingham. Arkeologët britanikë thanë se gozhda ishte ngulitur në pjesën e jashtme të kockës së thembrës së djathtë, ku kishte gjithashtu një përshtypje nga një çekiç ose pajisje tjetër lëvizëse që kishte humbur shenjën e saj – një shenjë e mënyrës pothuajse të rastësishme në të cilën mund të shkaktoheshin vuajtjet.

Cook, babai i të cilit ishte një ministër prezbiterian, tha se detajet dhe realiteti i kryqëzimit e nxjerrin atë më të mprehtë teksa ai reflekton mbi vdekjen e Jezusit këtë kohë të vitit.

“Unë mendoj shumë për natyrën e vuajtjes njerëzore dhe atë që shteti mund t’i shkaktojë një qenieje njerëzore. Dhe dhimbja e kryqëzimit është, mendoj, disa nga më të thellat që mund të përjetojë qenia njerëzore”, tha ai. “Dhe, sinqerisht, ndonjëherë është shumë.”

Dhe pastaj është misteri i çuditshëm i vetë kryqit – një ndëshkim i kobshëm si çdo shpikje, tani i mishëruar si emblema e një ripërtëritjeje shpirtërore.

“Është një nga ironitë e historisë,” tha Cook.

Dr. sci. Muharrem Qafleshi/

VALANICA E VETME E SHEFIKAJVE NUK KA TË NDALUR

Dy çekanë të mëdhenj nga druri, të shtyrë nga fuqia e ujit, ngritën dhe prapë përplasen në mënyrë ritmike mbi shajakun e bardhë të thurur nga leshi i deleve.

Dhe kur zhgunat marrin formën e dëshiruar, ndërprehet uji dhe çekanët sikur ndalen të pushojnë.

Është kjo valanica (dërstila) e njohur e Shefikajve, në fshatin Bellobrad të Opojës, mbase e vetmja dhe e fundit në Kosovë dhe më gjerë, që dikur merrej si punëtori e vërtetë e trikotazhit.

Atëbotë, kur zhguni ishte i vetmi tekstil, nga i cili qepshin veshjet e sipërme të meshkujve, sidomos në viset rurale, në këto anë ekzistonin disa valanica.

Megjithatë, dekadave të fundit, kur zhguni dalëngadalë filloi t’ia lëshojë vendin stofit, i cili e vërshon tregun, shumë valanica, në pamundësi për të mbijetuar, njëra pas tjetrës mbyllen dhe duke iu nënshtruar dhëmbit të kohës ato më nuk ekzistojnë.

Por, qëndroi stoikisht vetëm valanica e Shefikajve, e cila edhe sot vazhdon punën e saj.

Për këtë objekt me traditë qindravjeçare sot përkujdeset Sabir Shefiku.

Po nesër?

Ata shpresojnë se këtë zeje nuk do ta braktisin as pasardhësit e tyre.

Valanica, një mekanizëm i ndërtuar tërësisht nga druri, përbëhet nga një rreth me dy çekanë të mëdhenj, që lëvizë fuqia e ujit dhe përplasen njëri pas tjetrit mbi një arkë ku është vendosur zhguni, i cili rrahet derisa e merr formën e dëshiruar.

Kështu formësohet zhguni i trashë, nga i cili, gjatë rrokullisjes së shekujve, qepeshin rroba të nxehta, të cilat i mbroni malësorët nga dimrat e ashpër e me shumë borë.

Asokohe, për familjen e Shefikajve, ndër më të mëdhatë në këto anë, i vetmi burim i ekzistencës ka qenë kjo valanicë.

Madje flitet se kjo familje ka jetuar mirë, ngase valanica e tyre punonte pa ndërprerë.

Shërbimet e saj i shfrytëzonin banorët e fshatrave të Opojës, të Gorës, Vërrinit, Podrimjes, e madje edhe të Dukagjinit, Tetovës e Gostivarit, pohon pronari i mëhershëm i saj, Sadri Shefiku.

Ndërkaq tani, kur janë të rrallë ata malësorë që e përdorin shajakun e trashë të leshtë për tirqit e jakët e tyre tradicionale, gjërat kanë ndryshuar rrënjësisht.

Andaj, një mungesë të shajakut kjo valanicë e fundit në Kosovë vihet në funksion rrallë e më rrallë, ngase, për t’u aktivizuar çekanët, më parë duhet të grumbullohen 120 kuti shajkë (1 kut është e barabartë me 64 ose 80 cm ).

Kjo sasi e grumbulluar e shajakut, pasi qepet, futet në arkën e çekanëve, të cilët aktivizohen dhe pa përtesë fillojnë veprimin e tyre të rëndomtë.

Tani nuk mund të jetohet nga valanica, ngase fitimet janë më pak se simbolike, mirëpo kjo familje, për arsye të shumta, është e vendosur që të mos e braktisë këtë objekt të rrallë, i cili më vonë, mbase do të ketë vlera të mirëfillta.

Nga vëllezërit Shefiku bëhet e ditur se Instituti Rajonal për Mbrojtjen e Monumenteve, me seli në Prizren, këtë valanicë në zë e ka vënë nën mbrojtjen e vet.

Kjo, i gëzon pa masë Shefikajt, të cilët shpresojnë se tani kjo do të jetë më shumë se valanicë, ngase në këtë mënyrë do të shndërrohet në një monument të rrallë, i cili do t’u dëshmojë gjeneratave që do të vijnë pas nesh për punëtoritë e para të trikotazhit, gjithandej ndër viset shqiptare.

Requim Homazh për Poetin dhe Publicistin e njohur korcar Ylber Merdani

Shkruar nga Raimonda MOISIU

I trishtë lajmi i ndarjes nga jeta i Poetit e Publicistit të njohur korcar Ylber Merdani, ndjejmë trishtimin, boshllëkun dhe mungesën që na lë në zemër e shpirt, gjithmonë humbje e një personaliteti intelektual, kombëtar e historike për kombin, letrat shqipe dhe shoqërinë shqiptare. Unë kam pasur fatin e lumtur, se me poetin Ylber Merdani, më lidh miqësia e hershëme, prej fëmijërisë sonë, e në vazhdim, lindur dhe rritur në lagjen e; “Mirahorit të Madh”, në lagjen e Merdanëve, e Tuxharëve, e bejlerëve Mytevelinj, e Tabakëve etj, një nga lagjet autoktone të aristokracisë myslimane. Poeti dhe publicisti Ylber Merdani ka lindur në qytetin e Korçës, në një familje autoktone qytetare, nga aristokracia myslimane më e hershëme e këtij qyteti dhe në një nga ato “Familjet e Mëdha Shqiptare”, sikundër është edhe familja “Merdani”. Në historinë e Shqipërisë, familja “Merdani”, ka qenë me një influencë jo vetëm brenda qarkut të Korçës, e vendit, por edhe më tej, ne Ballkan. Edhe pse ka kaluar më shumë se një shekull – jemi gati në mbarim të cerek shekullit të njëzetenjëtë, por akoma edhe sot në memorien e kombit, në memorien e brezave të ardhshëm të Korçës tonë ndihen: forca, karizma, shpirti filantropik e intelektual, humanizmi, njeriu arsimdashës, atdhetar e influenca e familjes Merdani. Brezat e ardhshëm të Korçës sonë, përpiqen të adaptojnë nga aureola e kësaj familjeje fisnike dhe bashkëkohësit e fisit “Merdani” shprehen me dhimbje duke thënë se: kjo familje u përndoq dhe u persekutua pa asnjë shkak.

Regjimi komunist influencën dhe fisnikërinë e kësaj familjeje autoktone korçare e shihte si një kërcënim demokratik, për sistemin e tyre të urryer. Përveç burgosjes të burrave të fisit Merdani, që nga tregetarët e grosistët e kësaj familjeje, deri te këngëtari i talentuar, artisti i kombit, Sherif Merdani, poeti e publicisti Ylber Merdani, pjesëtarët e tjerë të kësaj familjeje të madhe ju nënshtruan kalvarit të tmerrshëm të persekutimeve, vuajtjeve dhe dhimbjeve, edhe në internim, për 24 vjet. Sa herë vija në Korcë, takimin e parë do e kisha me mikun tim, poetin e publicistin, Ylber Merdani, të vuajturin në burgjet famëkeqe të diktaturës komuniste dhe në internim, një prej zërave që nuk heshtën për krimet e diktaturës. Aty ulur aty nën hijen e një bliri, në oborrin e Bar Restorant;”Sofra Voskopojare”, nën shoqërinë e me poeteshës Zhaneta Tuxhari, kompozitorin e serenatave Nonda Kajno dhe editorin e Korcaneës., publicistin korcar Erget Cenolli, etj. Ashtu i pakët në trup, me thinjat mbi krye, fliste me humorin e hollë, ironik, sarkastik, dhe kur fliste për dashurinë cdo tipar i fytyrës së tij qeshte, kënaqej dhe nga shpirti i tij lirik dilte vargu klasik i poezive të tij që është edhe aristokracia e poezive.

Ndjej një emocion të vecantë teksa po shkruaj këtë requem për një burrë plot virtyte, mik, koleg, bashkëshort shëmbullor dhe një artdashës i cmuar, si Poeti dhe Publicisti Ylber Merdani. Ende ruaj në kujtesë, rrëfimin e tij në një intervsitë kam zhvilluar me të, të cilën që në fjalët para shprehte fatin fatal e të pamohueshëm të bashkëvuajtësve, një rrëfim tragjik, përpos gjithë atij kalvari dhimbjesh e vuatjesh, deri në humbje jete, sakrifca, që poeti dhe publicisti Ylber Merdani dhe bashkëkohasit e tij, përjetuan në burgjet e diktaturës. I thinjur, me syze, disi i mpakur në trup, por energjik, optimist i qeshur e plot humor, herë sarkastik dhe herë gazmor, altruist dhe me shpresë tek ardhmja, Ylberi të jepte përshtypjen e një personazhi që jetoi njëherazi mes së vërtetës historike dhe hipokrizisë së kohës, mes tragjikes dhe dhimbjes, mes atyre personazheve “ ish – heronj”, që nuk kanë të krahasuar, e i shkatërruan ëndërrat dhe u munduan të përdhosnin nderin e familjes Merdani! Por ja vjen një ditë e ndërrojnë kohët, rolet dhe personazhet. Ndërrojnë vërtet! “Ish- heronjtë” zveniten, ushton klithma e zërit të të parëve, klithmë për nderin e rilindjen e një shpirti të lirë. Nuk është më iluzion, se jeta tashmë ka ndryshuar, janë kilthma të një tragjedie historike, biles, as që mund të perceptohen – thoshte poeti Ylber Merdani, – nga brezat e ardhshëm. Ai botoi një studim publicstik mbi krimet e komunizmit ndaj inteligjencës përparimtare të kohës, ishte zëri i parë popullor, për të kuptuar jetën, ekzistencën, bashkëjetesën e të mirës me të keqen, të dhimbjes me vuajtjen, të së vërtetës me krimin, libri që na rrëfeu, se cilët kemi qënë e cilët jemi në të vërtetë. Në atë rrëfim shpesh, sytë e poetit përloteshin, porse “rrezatimi i atyre lotëve” – është margaritar në sytë e një burri”- shprehej Ylberi. Që do të thotë se edhe në fatkeqësi, në dhimbje e gëzim, nën trysninë e realitetit tjetërsohesh e ndërgjegjësohesh, për të hedhur në letër, emocionin, plagën që ti mendon se ka zënë kore, për të dhënë mesazhin ndryshe të përjetësimit e nderimit të veprës së tyre. Ylber Merdani, poezinë e donte si fëmijën e tij, e kishte “dashurinë e tij të përjetshme”;

“Sonte s’dua dimër dua maj, / Tani natën le të shkrepë dielli, / Kam dy buzët, kam dy sytë e saj, / Sonte kam këta dy yje qielli.

Sonte dertet, brengat i përzura, / Sonte jam i joti, -Dashuri. / Le të tallet dhe hëna me mua, / “Cilimi, i shkreti cilimi.”

Ndërsa lexoja poezitë e poetit Ylber Merdani, vura re se fjalori poetik i tij me një larmi të gjetura shprehjesh gjuhësore e metaforash, shkruar në vitet e dhimbjes e të mbijetesës, brenda një fshati të vogël, i internuar, i vetmuar, në Shtyllë të Vithkuqit, -apo- brenda mureve të burgut të Spacit. Poezitë e tij janë të mrekullueshme, meditative, mjeshtër i ironisë e sarkazmës, i humorit dhe batutave, i dhimbjes e trishtimit, mallit e dashurisë, me një stil elegant e elokuent në varësi të rrethanave fizike e shpirtërore që e ka shkruar poezinë. Duke përfshirë edhe poezinë;”Rikthim në Korcë pas 24 vitesh”, përshkrimi i shmbëlltyrës letrare, eleganca e vargjeve dhe fisnikëria e zërit të tij poetik mbesin të pazvëndësueshme. Pesha e historisë qëndron e mbushur me dhimbje, sakrifica, vuajtje, dëshpërim dhe i pashpresë në Korcë, aty ku ka rrënjët e tij.

“Pa kisha dhe prindër, pa kisha shtëpi, / nga shokët askush s’paska mbetur./ Kaloj kësaj rruge si i huaj tani,/ I thinjur, i kërrusur, kockë tretur./ Me mijra mendime, kujtime në kokë,/ Pengohem, rrëzohem përdhe. / “U vrave o bir?” -një zë më thotë, / është zëri yt mëmëdhe!

Apo te vargjet e para të po kësaj poezie kur thotë:“Dikur kësaj rruge, kaloja i qetë, / Dhe kollë nuk kisha aspak. / Po kisha ca shpresa, ca ëndrra në jetë, / Pa kisha dhe miken zambak.”

Vargje lirike që analizojnë deri në imtësi të vërtetën e një ekzistence të fragmentizuara me sqimë intelektuale, me forcën e dhimbjes e të dashurisë njerëzore. Në një poezi të tillë lirike Poeti Ylber Merdani na jep dhimbjen që ka kaluar nëpër rrotat e historisë. E në ditën e ikjes së Poetit e Publicistit të njohur korcar, Ylber Merdani kemi aq shumë për të treguar, kujtime që përzier me trishtimin tonë, janë; mirënjohja dhe vlerësimi. Mirënjohje, që jeta na ofroi të ishim pjesë e orbitës së mëncurisë dhe erudicionit të tij intelektual, qytetar e krijues, duke qenë nga njerëzit e panumurt që mësuam shumë më tepër prej personalitetit, dhe dritës së veprës dhe kontributit të cmuar që la pa.

Mirënjohje dhe nderim për mikun dhe kolegun tonë të cmuar, Ylber Merdani, hija e veprës së tij do të malit shquhet ndër breza si një vlerë kombëtare e historike.

U prehsh në paqe Ylberi ynë i mrekullueshëm, Poeti i Dhimbjes e Dashurisë!

Qofsh i paharruar! Ëngjëjt të këndofshin në çdo agim!

Raimonda MOISIU

Author/ Freelancer,

Florida/SHBA

Prof. Begzad Baliu/

Ashtu sikur shihet edhe prej tekstit të Esad Mekulit, në versionin e parë të veprës autori e kishte pseudonimin Luan Dukagjini, ndërsa titulli i romanit “Vdekja më vjen prej syve tu” (Në dorëshkrimin që kemi ne, vepra ka nëntitullin “roman në trembëdhjetë tregime”.

Luan Dukagjini, ishte pseudonim i Rexhep Qosjes në dorëshkrimin e tregimeve të botuara në revistën “Jeta e re” për të cilin dinte vetëm kryeredaktori Esad Makuli.

Titulli i romanit: “Vdekja më vjen prej syve të tu”. Nëntitulli: – roman në trembëdhjetë tregime, përmirësuar me laps grafit (11) mes kllapave të mesme (me një pikëpyetje). Me gjasë fjala është për mënjanimin e tregimeve “Metamorfoza” dhe “Trilogjia”, të cilat Esad Mekuli i propozonte të mos përfshihen në vëllim ose tregimet “Mëkati” dhe “Laneti”, të cilat janë vendosur në përmbajtje por mungon teksti i tyre. Të gjitha shënimet me laps grafit, sipas dëshmisë gojore të Profesor Qosjes janë të Esad Mekulit, të cilit i është dorëzuar (besuar) dorëshkrimi për botim në revistën “Jeta e re”.

Brenda e dorëshkrimit vepra “Vdekja më vjen prej syve tu”, tregimet fillojnë, secili me numrin një dhe përfundojnë me faqen e fundit të tregimit: Legjenda (f. 1-11); Trashja, (f. 1-18); Trilogjia (f. 1-12); Trekëndëshi (f. 1-20). Tregimet Mëkata dhe Laneti, (në përmbajtje janë shënuar, por teksti në brendi të dorëshkrimit mungon); Deklarata (f. 1-26); Vetmia (f. 1-35); Kryevepra (f. 1-45), Metamorfoza (f. 1-33); Vetëvrasja (f. 1-26); Romana (f. 1-32); Horostati (f. 1- 28). Tregimi Laneti mungon në përmbajtje dhe në brendi. (Nga vepra në proces)

(Botohet për herë të parë)

Ky roman, “Vdekja më vjen prej syve tu” – siç e titullon autori, Luan Dukagjini i ndarë në ca “tregime” si kapituj të tij, është vepër me brum alegoriko-satirik marr, te shumtën, nga realiteti ynë bashkëkohor. Është një punim synimesh eksperimentative që sjellë dhe zbaton forma të reja në të shtruarit e lëndës të ngjashme me ato në prozën e Perendimit ku, përkundër të kësaj këtu, në rastet e shumta forma mbizotëron çdo kërkesë tjetër dhe bëhet qëllim i vetvetes. Është vepër më shumë meditativo-cerebrale se ndjenjore (megjithëse kapitujt “Trashja” dhe, sidomos, “Romana” dëshmojnë për mundësi jo të vogla të autorit për njomësimin letrarë të punimeve të veta) pra, na duket, në të parë, edhe më pak letrare në krahasim me shkrime të zakonshme me të cilat jemi mësuar të takohemi jo vetëm në prozën tanë. Romani, kështu, ka peshën e vet edhe si prozë vërtet e angazhuar bashkëkohore, edhe si kërkim i rrugëve të reja të trajtimit të materies jetësore të këtij ambienti – çka është apsolutisht pozitive.

Pasi autori punimin e vet na e ofron si një tërësi romaneske (roman në … tregime), të gërshetuar rreth një personazhi unik e jo si përmbledhje tregimesh, pra ngjarjesh dhe vehtesh të ndryshme pa lidhje organike më të afërt mes tyre, mendoj se duhen eliminuar ato kapituj (“tregime”) që nuk kanë të bëjnë me tërësinë e trajtuar e të këtilla janë: “Metamorfoza” dhe “Trilogjia”, të thurura pa lidhje direkte me protagonistin e veprës; është një gjë fare tjetër nëse auto rigjenë formë t’i adaptoi tërësisë.

Edhe kapitulli i fundit, “Herostriti”, është një pjesë, këtu, tepër e zgjatur që, si e tillë, nuk e mbyll librin aty ku duhet – me ngritjen e monumentit posmortal protagonistit, por trajton edhe çashtjet që, këtu, nuk kanë të bajnë me koncipimin e librit. Pra, duhet ndërruar edhe titulli i kapitullit në “Endërra” pse, Xhezairi, i ndjekur dhe i përndjekur në atë rreth, vetëm kështu, në ëndërr do të mund ta siguronte nderimin e merituar edhe nga burokracia artistiko-shkencore.

E mira e së mirës do të ishte sikur i tërë romani do të tregoheshte në vehten e parë, por… Megjithatë, kapitullin “Kryevepra” mund të ndërrohet në kësi lloj të treguarit, -çka do t’i ndihmonte veprës dhe zbulonte mundësinë edhe një të paraqituri të lëndës për të cilën autori veç ka dijtë, por për arsyna laramanie nuk e ka përdorë me dashje. “Kryevepra”, përndryshe, dhe jo vetëm ajo, kërkon një kondenzim shumë më rigoroz – pse autori, shpesh, zgjatet pa nevoj në gjëra epizodike, detajizime dhe “filozofime” të tepruara, çka e bënë prozën e tij më pak letrare e më shumë eseistike.

Elementi i posaçëm, “modern”, është – përdorimi jo i zakonshëm i fjalëve dhe fjalive skarade, banale, “rrugaçe”; do aludimeve që i afrohen pornografisë. Ardhë, prap, nëpërmes të prozës “avangardiste” to Perëndimit dhe shundit, gjërave psikopatologjike (me qellim të caktuar mohimi të peshës së fjalës së shkruar dhe ndikimit te saj më të gjërë ideo-politik dhe edukativ), kjo “modë” e pakuptimët në kushtet tona, vetëm sa i bënë dam veprës e nuk ka të bëj me asnjë letërsi të mirëfilltë. Jam apsolutisht kundër banalizimit e për ruajtjen e dinjitetit të fjalës së shkruar. Së këndejmi mendoj se patjetër, duhet spastruar edhe ky tekst serioz letrar nga gjëra që vetëm e zhvlerësojnë – çka duhet bë edhe në të gjitha botohen ndër ne! – pse kështu kërkon shoqëria janë e shëndoshë dhe synimet pozitive për nderimin e Njeriut dhe vlerave të tij.

Poashtu duhen ndreq edhe gjitha ato lëshime daktilografike e tjera – të përmirësuara me laps.

I marrun edhe njëherë nëpër duarë, pa ngutje e me përkushtim edhe më të madh (pse – kush ngutet për…!), romani bëhet ajo që me dëshirë pritet – kontribut i vërtet dhe vlerë e pamohueshme e letërsi sonë të re. Prishtinë, 4. XII. 1973