Astrit Lulushi/

Shumë shkencëtarë e kundërshtojnë teorinë e evolucionit. Teoria “darviniane” nuk ka qenë teori funksionale për shumë kohë. Teoria përfshin vëzhgimet e Darvinit rreth seleksionimit natyror, por gjithashtu përfshin përzgjedhjen mutacionit, trashëgiminë, rrjedhën e gjeneve, zhvendosjen gjenetike, transferimin horizontal të gjeneve, ADN-në, pra gjithçka që është zbuluar në 164 vitet e fundit që kur Darvini botoi “Për origjinën e specieve”.

Teoria është praktikisht e papërshkueshme (sipas përkufizimit, një teori nuk është kurrë plotësisht e papërshkueshme – ekziston gjithmonë një mundësi për rregullim të imët, kushte shtesë ose për t’u hedhur plotësisht poshtë, nëse provat e tregojnë këtë).

Teoria e Darvinit është themeli i mjekësisë moderne dhe i të gjitha shkencave të jetës. A shkoni te mjeku kur jeni të sëmurë? A merrni ilaçe, apo vaksina? Kjo, falë Darvinit.

Pra, teoria e evolucionit përshkruan dhe shpjegon faktin e evolucionit. Në vetvete është një fakt i padiskutueshëm. Mund të shihet. Ndodh. Është njohur për më shumë se 2500 vjet. Nuk ka asnjë argument, përveç nëse doni të argumentoni se realiteti në vetvete nuk është i vërtetë, dhe ne jetojmë në një simulim kompjuterik.

***

“Makroevolucioni” – është një fjalë e pakuptimtë, por për hir të argumentit do ta trajtojmë sikur të nënkuptojë ndryshime në shpërndarjen e tipareve të dukshme ose sistematike, në krahasim me “thjesht” ndryshime. Dihet nga analiza e gjerë e ADN-së se e para është specia mëmë e së dytës. Kështu mund të tregojmë “mikroevolucionin”, pra ndryshime në shpërndarjen e gjeneve. Ka vetëm evolucion, nuk ka “mikro”, “makro”, “meso” apo ndonjë parashtesë tjetër me origjinë greke që tingëllon nga shkenca që fillon me shkronjën M.

Dr. Bledar Kurti/

Njeriu është “homo sapiens” që do të thotë: qenie inteligjente. Por ndër ne lindin e jetojnë edhe “homo universalis” qenie universale, polimathë. Njerëz të tillë e kanë gjenezën nga një vendndodhje gjeografike por që kurrë nuk kanë një vendmbërritje, pasi janë qytetarë të botës, frymorë të jashtëzakonshëm të cilët mbajnë mbi supe barrën e epokave, përçojnë artin, dijen, fjalën dhe përvojën njerëzore, si të shkuar ashtu edhe të pandodhur, gardianë të portave hyrëse në terrina yshtjeje e dimensione të paperceptuara mendimi e krijimi. I tillë është Fate Velaj i cili me artin, penën dhe konceptet e tij tejkohore e mishëron më së sakti “homo universalis.” 

Vdekatarët vlerësohen kryesisht për çfarë bëjnë e rrallëherë për çfarë janë. Fate bën dhe është. Ashtu si vetë fjala Art, që kuptimin më të saktë e ka nga gjermanishtja “kunst” që do të thotë Plotësi, edhe Fate Velaj është plotësi. Art që merr frymë e që shpaloset përmes pikturës, letërsisë, fotografisë dhe mjeteve krijuese që lidhin shtete, kultura, kontinentë, kohë dhe botë.

Kjo nuk është një ode për Faten por një impresion, një skicë e një tabloje të pangjyrosur, mbi triologjinë e tij Kreuztanne, e përbërë nga romanet: Kreuztanne, Nilkon dhe Itaka. Një triptikë fjalësh, një triologji porsi një ditar, ku autori të fton për një shëtitje në një lokacion pa emër e pa kohë, e të tregon rrjedhën e jetës së tij, e cila çuditërisht e magjishëm duket se është edhe jeta jote, e madje jeta e të gjithëve. 

Kjo triologji nis me akull e përmbyllet me diell, por sakaq tregohet hollësishëm një udhëtim i jashtëzakonshëm stinësh emocionale e përvojash njerëzore. Fillon me vitin 1991, me Faten emigrant i cili tregon: “Ika më datë 19 korrik për në Pejë të Kosovës, te familja Tigani, për të bujtur tek ata atë natë e të nesërmen, me autobusin e kompanisë ‘Rusolia Tours”, me 100 marka gjermane në xhepin e pantallonave të cilat, që të dukesha më i madh, i kisha veshur dy numra më të mëdhenj, u nisa për Austri.” Atje, u caktua të banonte diku mes maleve të Sankt Antonit, te hoteli Gathaus Kreuztanne, duke nisur një jetë të re, e cila rezultoi gjarpëruese por drejt pedestalit, fillimi i një rrugëtimi që do e afirmonte atë si artist e kurator me ekspozita në Vjenë, New York, Bukuresht, Shkup, Kajro, Brimingham, etj, një ambasador fisnik i forcës përbashkuese që arti i bën kulturave, kombësive, kontinenteve, e madje edhe vetë kohës, siç ishte koncepti “Arti përmirëson kohën”,  i realizuar në shkurtin e vitit 2002 në Vjenë e në maj të po atij viti, në Shkup, me synimin, ashtu siç shkruan ai te triologjia: “si artist të jepja ndihmesën time në përmirësimin e kohës.” Por duke mjekuar me kurën dhe balsamin e artit edhe vurrata reale kombësish përmes ekspozitës “Good morning Balkan” e cila “Do të ndërtonte kështu një rrjet urash shpirtërore që do të lidhnin fort me njëri-tjetrin vendet e Ballkanit të cilët, pak vite më parë, ishin përfshirë nëpër luftëra absurde e kishin përgjakur përrenj e lumenj, fusha e male, fytyra fëmijësh e pleqsh, burrash e grash, duke lënë në hi e flakë shtëpitë e tyre … Një thirrje për zgjimin e rajonit që për vite e vite me rradhë kishte qenë zhgjëndrra e vetvetes.”

Këto ura artistike, sikurse edhe ekspozita “Midis Danubit dhe Nilit”, nisma të cilat përmes penës ai i shpjegon se: “ndërtojnë urat duke i lidhur me njëra-tjetrën qimet e penelave të trazuara me ngjyrat e dala nga shpirti i tyre (artistëve nga vende të ndryshme të botës)”, jo vetëm e zgjuan vëllazërinë njerëzore ndër-kontinentale e universale, por e shtegtuan Fate Velajn në një skërkë të së ardhmes: “Udhëtoja në të ardhmen time. Në vende të ndryshme, ku s’kisha qenë kurrë më parë e ku takoja njerëz që s’i kisha njohur kurrë më parë. Përjetoja situata të tjera, momente ndryshe, ndjenja të reja,” shkruan ai. Një përvojë transcendente e cila rezultoi me akordimin e titullit “Profesor” dhe medaljen e lartë “Kryqi i artë i kalorësit të shkallës I” nga Presidenti i Austrisë, medaljen “Nderim i Republikës” nga Kryeministri i Austrisë, medaljen “Civi Europaeo Preamium” (Qytetar Evropian) nga Presidenti i Parlamentit Evropian, e vlerësime të tjera të panumërta në SHBA, Itali e gjetkë, të cilat e plotësojnë, porsi një film kinematografik, narrativën e pabesueshme të një emigranti të thjeshtë i cili dëgjon britmën e brendshme të artit, dhe nga një spektator në ndenjësen e fundit të sallës në teatrin e jetës, arrin ta përçojë forcën krijuese si një titullar i dalluar mbi skenën e rezervuar veç për ata që bartin titullin “homo universalis.”   

E megjithatë, dallohet qartë te veprat e triologjisë Kreuztanne, se boshti i qenies, i artit, penës, dhe mendimit të Fates është Vlora. Ajo mbetet Itaka e tij: “Mos e hiq Itakën nga sytë, rikthimi yt atje është i paracaktuar dhe mos e merr me ngut udhën, le të zgjasë edhe disa vite më shumë, e të rikthehesh i plakur në ishull, i pasur në kujtime.” “Mos e harro nga u nise!” shkruan ai, jo vetëm për lexuesin por si një kujtesë për veten, “Mos e harro Vlorën. Ajo do të mbetet Itaka jote,” një emblemë shpirti. 

Këto fjalë janë një imazheri e gjallë, tinguj nostalgjie, apo skena përmbullëse të filmave neo-klasik si ato të Giuseppe Tornatore, fjalë që na pëshpërisin në vesh: Rrugëtova sa më shpejt të mundja, sikur po arratisesha nga malli, nga pafajësia, nga ajo. Koha ka kaluar shpejt dhe unë kam dashuruar shumë qytete. Dhe teksa ato më kanë mbajtur afër e nën përqafimin e tyre, duke më pyetur në heshtjen krenare nëse do t’i kujtoj gjithmonë, unë u jam përgjigjur: “Po, do t’ju kujtoj.” Por i vetmi vend që nuk e kam harruar asnjëherë është ajo që nuk më pyeti kurrë… Vlora. Ndaj edhe britma e shpirtit të Fates nuk shurdhet kurrë: “Mos e harro Vlorën.”

Kjo kambanë që tingëllon nga brenda me tinguj modestie na kujton perandorin e shquar romak Marcus Aurelius, i cili, i dashur nga njerëzit e i adhuruar prej tyre porsi perëndi, caktoi një prej skllevërve të tij, që, teksa ai ecte në rrugët e Romës nën brohoritjet dhe përuljen e romakëve, t’i pëshpëriste në vesh perandorit në çdo hap: “Je vetëm njeri. Je vetëm njeri.” Edhe Fate Velaj, me të gjitha arritjet, udhëtimet dhe ekspozitat e tij anëembanë botës, i bindet vullnetshëm zërit të qenies së vet: “Mos harro nga vjen. Mos e harro Vlorën. Ajo është Itaka jote.”

Thuhet shpesh, rëndomë, se dikush ka penë të fortë për të shkruar, ka dorë për të pikturuar, ka sy për të fotografuar, ka gojë për t’u shprehur, etj. Por, e vërteta është që të gjitha krijimet burojnë nga shpirti i thellë, i plotë e i bukur.  Pa qenien, asgjë nuk manifestohet. Pa qenien gjithçka është një mosgjë. Qenia e Fates është vigjilente për të manifestuar përmes fjalës dhe imazhit edhe kujtimet e së ardhmes.

Te pena e tij dallohet se ai është një vëzhgues i mprehtë i natyrës njerezore. Personazhet përshkruhen ne detajet më minimale. Është një antropolog i jetës së njerëzve të zakonshëm. Na mëson që çdo individ per se ka një histori për të treguar, se gjithësecili ka të orkestruar partiturën e jetës së vet, se çdo fytyrë ështe një portret që meriton të ekspozohet në galerinë universale të jetës dhe shoqërisë. 

Fqinjët, kamarierët, takimet e rastësishme me të panjohur, përshkruhen me më shumë intensitet e ndjenjë se personalitete me grada dhe ofiqe te larta. Personazhet e tij janë të skulpturuara me fjalë. Ato na kujtojnë portretet e Franz Xaver Messerschmidt, skulptorit gjermano-austriak, i cili eksploroi gamën e emocioneve, personaliteteve dhe mimikave njerëzore. Atë që Messerschmidt e realizoi në vepra skulpturore, Fate e ka realizuar me letërsi, por madje duke e kapërcyer karakterin personal njerëzor, duke shpalosur mjeshtërisht përmes tyre perfaqësi kulturore e kombësie, siç i gjejmë te boshnjaku, turku, egjiptiani, serbi, rumuni, cifti britanik, vajza arabe, maqedonasi, etj, gjithësecili identifikues i historisë së popullit të vet përmes një a dy rreshtash të koncentruar mrekullisht. Ky minimalizëm goditës dallohet edhe te erosi i veprave të tij: “Vajza po lexonte një libër… La librin mënjanë dhe vendosi syzet e diellit. Nuk isha në gjendje ta shihja se ku e kishte të fiksuar shikimin. Syzet ishin me xham të errët. Të miat po ashtu. Ndoshta po shihnim njëri-tjetrin,” shkruan ai te Itaka, vepra përmbyllëse e triologjisë.   

Në tërësi veprat me shumë personazhe rezultojnë në dështim. Janë lodhës, topitës për lexuesin dhe rraskapitës për vëmendjen njerëzore. Kjo nuk vlen për romanet e Fates. Përkundrazi, kjo dobësi e letërsisë është pika më e fortë e tij. Shoqëruar me qëndrime politike të rrepta e tejet të sinqerta ndaj momenteve historike shumë-kombëshe, triologjia Kreuztanne është një odise e kohëve moderne, një ditar jo vetëm i autorit por edhe të gjithë lexuesve. Në të gjenden të gjitha hapat e pakapërcyeshëm të jetës, LINDJA, si për shembull ajo e vajzës së tij Helena; VDEKJA, si ajo e prindërve dhe e foshnjës së palindur, një përshkrim rrëqethës e tronditës që të le pa frymë; HUMBJA, si në rastin e dëgjimit, moment i vështirë fizik që Fate e përshkruan në mënyrë të goditur e mbresëlënëse: “Iu luta Beethoven-it. I thashë të m’i hiqte zogjtë nga veshi. T’i ulte nëpër telat e të gjitha violinave të orkestrës së tij dhe të këndonin vendçe po të donin. Të m’i linte në zemër. Në shpirt. T’i çonte ku t’i donte qejfi, por nga veshët të m’i hiqte. Doja të dëgjoja fëmijët e mi. Gruan time. Nënën time,” e padyshim edhe MALLI për Itakën e tij, Vlorën, e cila ndihet si simfoni në çdo faqje, e në të gjitha qasjet e autorit, në atë si shkrimtar, fotograf, kurator e piktor: “Mora furçën tjetër, e zhyta thellë në enën e madhe dhe fillova të krijoja disa figura të çuditshme, si të ardhura nga thirrjet në kujtesë të fragmenteve e përjetimeve të situatave imagjinare dhe takimeve të kryera gjatë atyre udhëtimeve të çuditshme, që diku kishin ndodhur dhe ndonjëherë do të vinin në jetën time. I përhumbur mes ngjyrash dhe notash, mes erës së bojërave dhe notave të Beethoven-it, që sapo kishin filluar të dëgjoheshin, përzier me trokitjen e takave të këpucëve që depërtonin nga jashtë dritares, më në fund, u ula përsëri në karrige dhe sodita atë që për gati tridhjetë minuta më kishte përpirë në thellësinë e saj, si gropat thithëse plazheve të Vlorës… Ndihesha vërtet me krahë. Fluturoja mbi blunë e pikturave të mia, si pulëbardhat mbi anijen e Baçit kur kthehej mëngjeseve nga peshkimi.”  

“Kjo është ajo që i mashtron njerëzit,” tha filozofi dhe dramaturgu Jean-Paul Sartre. “Njeriu është gjithmonë tregimtar historish. Ai jeton i rrethuar nga historitë e veta dhe të të tjerëve. Përmes tyre ai sheh gjithçka që i ndodh atij; dhe përpiqet ta jetojë jetën e vet sikur po i tregon ato.” Fate Velaj shkruan atë që jeton, dhe jeton në mënyrë të pakohë të ndodhurën dhe të pandodhurën. Në secilin dimension ARTI, FJALA dhe LIRIA janë konstantet dhe trinia e qenies së tij: Arti i kulluar si përshpirtje për errësirën mendore, fjala si mjet emancipimi njerëzor, dhe liria si kushtrim zgjimi për vëllazërinë universale. 

Për ta përmbyllur me Sartre, “Njeriu është i dënuar të jetë i lirë” tha ai, “sepse sapo hidhet në këtë botë, ai është përgjegjës për gjithçka që bën. Varet nga ti t’i japësh [jetës] kuptim.” Këtë qasje ekzistenciale e gjejmë të pranishme te veprat e triologjisë Kreuztanne. Në mënyrë të vazhdueshme autori duket se këmbëngul jo vetëm për përgjegjësinë e tij personale për gjithçka që bën dhe kuptimin që i jep jetës, por e përdor edhe si thirrje e ndërgjegjësim edhe për lexuesin. 

“Ka dy mënyra për të mos ndenjur në errësirë: 1. bëj dritë aty ku je, ose 2. dil në diell.,” shkruan ai, duke e parashtruar si postulat për njeriun, pa dallim prejardhje, kulture, gjeografie dhe kohe. “Arti bën ndryshimin. Ndërton urat për komunikim. Pa paragjykime.” Kjo është thirrja e shkrimtarëve dhe e artistëve në tërësi dhe atyre “homo universalis” në veçanti, pasi vdekatarë të tillë janë e mbeten krenarë se nga vijnë por flatërojnë e pluskojnë në hemisfera e largësi si frymorë që udhëtojnë sot në të ardhmen e tyre.  

Letërsia bashkëkohore shqiptare vuan nga sëmundja e trashëguar e provincializmit, e autorësisë vetë-izoluese, e cila vërtitet brenda botës së një kafke ballkanike. Fate shkruan si një qytetar i botës, me lokacione e mendësi ndër-kontinentale, me koncepte emancipuese dhe frymëzuese, ad infinitum, për një audiencë gjithëkombëshe lexuesish. Ai shkruan me peshën e forcës së artit dhe me fjalët e kredhur në spektrin e ngjyrave ende të pazbuluara. 

KOSTA NAKE/

Përpunimi i brumit të miteve dhe legjendave në magjen e prozës artistike është një dukuri botërore që ka luajtur një rol të rëndësishëm në përcjelljen e ngjarjeve dhe karaktereve në konvejerin e shekujve. At Gjergj Fishta, më i fundmi që ngacmoi prushin e legjendave deri në fillim të shekullit XX, te vepra madhore “Lahuta e Malcis” risjell këngën e Gjergj Elez Alisë në gojën e rapsodit Kaçel, dhe duke qendruar brenda kornizës së epikës legjendare, ka bërë edhe një përpunim të saj, e natyrshme për raspsodët, madje fragmenti i mëposhtëm mund të vlerësohet edhe si përgjigje që duhet parë me vëmendje për pyetjen e kahershme: Si ka mundësi që një njeri që vuan prej nëntë vitesh me nëntë plagë në trup, jo vetëm të ngrihet në mbrojtje të nderit dhe dinjitetit, por edhe të triumfojë mbi Harapin që kish dalë prej detit?
“Dy javë veten e ka mbajtë,
Bukë prej djerrit ai tue hangër,
Mish taroçi ai tue ngranë,
Venë tri vjeçe edhe tue pi,
Edhe atin e ka mbajtë
Tagji orizi n’ strajcë tue i qitë,
Venë me pi për ujë tue i dhanë.
Krye dy javësh, mbushë dy javë,
Veten Gjergji e ka provue:
Një lis t’madh kish pasë n’oborr;
Me dy duert Gjergji e ka shkulë…”
(Kënga V, Veprat, vol. 4, f.58)
Ismail Kadare te “Legjenda e legjendave” (Pejë, 1996) ka një kapitull mjaft interesant ku rimerr këngën e Gjergj Elez Alisë për një zbërthim të ri të figurës së bajlozit, prapa të cilit Kadare shikon një ambasador që vë kushte të papranueshme në trojet ilire, kurse fjalën “xheza” e çmonton si dramë fiskaliteti. Në pjesën e dytë të esesë analitike, gjuha vete ku dhemb dhëmbi. Kjo rrokje pas legjendave ka brenda saj demaskimin më therrës të sistemeve diktatoriale, posaçërisht të diktaturës komuniste në Shqipëri, është një lloj zbrazje e vrerit të mbledhur me vite.
Shkrimtari kosovar Rushit Ramabaja para gjysmë shekulli dhe shkrimtari i ri Ervin Nezha para dy vjetësh kanë provuar ta bëjnë këtë përpunim me këngën e Gjergj Elez Alisë. Ervin Nezha me këtë ndërmarrje ka dëshmuar se ka gjetur mjetin e vet më të përshtatshëm për të hapur shtegun e vet letrar në xhunglën e egër të krijimit, ka hedhur në tregun letrar mjegullën jo vetëm në titullin e librit, por edhe fund e krye legjendës, mjegullën si tipar të qëndrueshëm natyror të një qyteze malore, mjegullën si metaforë e kompleksitetit që krijon raporti i shqiptarit me pushtuesin dhe mes vetë shqiptarëve.
Vepra e Nezhës fillon me kalin dhe kalorësin që në dy fjalitë e para të saj, një përdorim që lidhet me kontekstin historik të legjendës për Gjergj Elez Alinë, kohë kur terreni pushtohej me patkonjtë e kuajve të luftës dhe fati i betejës përcaktohej nga forca e krahut që përdorte shpatën, shtizën, tarozgën apo topuzin. Ramabaja i qaset legjendës duke i dhënë mjaft hapësirë marrëdhënies mes njeriut dhe kafshës, rifillon që nga vdekja e Elezit, kur Gjergji ishte ende fëmijë, rrjedhimisht fasha dyditore e këngës shtrihet në vite dhe kali mbetet brenda tipareve legjendare. Nga katër elementët bazë të jetës autori përdor tre për rijetësimin e legjendës: fillon me ujin, vazhdon me ajrin dhe përfundon me zjarrin. Nezha operon ndryshe, parapëlqen vetëm elementin e katërt – tokën, ndryshe nga kënga, nuk ka ndonjë marrëdhënie të veçantë mes Gjergjit dhe kalit, njeriu nuk e ndan suksesin me kafshën, edhe pse në një mjedis me orë, zana, shtriga e shtojzovalle kjo do të kishte mirëkuptim. Kalorësit hipin e zbresin, ndërsa kuajt e përmbushin misionin e tyre me trokthin dhe hingëllimat në udhët e ngushta që zgjaten buzë humnerave.
Nezha është më i kursyer në kohë, i mjaftojnë vetëm një numër takimesh që limitohen ditë pas dite, nga kërkesa e gjeneralit për bisedime me dukën vendas, deri në skadimin e afatit dhe përmbylljen me ftesën kalorsiake për duel. Gjithsesi, nuk është një ngjarje rastësore, por një përpjekje e përhershme e pushtuesit venedikas për të vjelë taksat me hir a me pahir. Është zbritje me këmbë në tokë jo vetëm nga identifikimi i Naltinisë si vend dhe hedhjes dritë mbi peizazhin e tij, por edhe vështrim real i marrëdhënieve ndërkombëtare si proces i paraqitjes së kërkesave të njërës palë shoqëruar me kërcënime, ashtu siç ndodh edhe sot me sanksionet. Kjo e çon autorin dhe lexuesin në retrospektivë për një ballafaqim të mëparshëm me gjeneralin Teodato Zorzi pa një prerje kohore në shiritin mijëvjeçar të Republikës së Venedikut, po sigurisht para se në skenën e historisë të ngjitej Kastrioti. Është një kurth i dyfishtë dhe i mençur që ngre Gjergj Elez Alia për robërit në një zonë që del jashtë kornizës së këngës, është çlirimi i parë i fantazisë së prozatorit për të zgjeruar trasenë mbi të cilën do të rinisë udhën legjenda, është demonstrimi i parë i mençurisë në interpretimin e materialit: “Njeriu ka lindur me një dashuri të madhe për veten dhe ndonjëherë kjo dashuri që shpërthen brenda në një çast dobësie, kur kërcënohet ekzistenca, bëhet perde edhe për krenaritë më të forta.” (f.13) Ka një largim të guximshëm nga legjenda kur dashi i pjekur, vajza e përdhunuar, kreshniku i vrarë, krahina e djegur zëvendësohen me futjen e një prifti si ndërmjetësues për bisedime mes palëve sepse “administratori i ri i këtij territori nuk donte të qeveriste një tokë pa njerëz.” (f.20) Një gjetje e zgjuar e autorit është thirrja në skenë e Monun Stazit, komandantit të kullës dhe krah i djathë i Gjergjit, por edhe një personazh i bindur nën urdhrat e autorit për të injektuar pikëpamjet e veta që aludojnë për ngjarje moderne dhe njerëz bashkëkohës. Shërbimi i djalit të ri pranë Gjergjit dhe motrës së tij Naisina, natyrshëm mund të prodhojë një romancë, por ardhja për bisedime e gjeneralit venedikas Marko Gali dhe mjegulla e takimit të tij vetëm për vetëm me Naisinën, nuk mund të mos shkaktojë xhelozi te Monuni, gjë që e shtyn drejt një akti të nxituar që bie në kundërshtim me kodin e nderit në marrëdhëniet me të huajt.
Transformimi i këngës në prozë të gjatë do të kërkonte edhe degëzime legjendash që i ngjiten trungut kryesor, siç janë humbja e djallit në mjegull duke ndjekur një nuse, takimi i motrës së Gjergjit me fallxhore dhe bashkëpunimi me shtojzovalle, gëlltitja e një gogle dushku prej një vogëlushi që i shkaktoi mbytjen, pastaj nga varri i tij mbiu një filiz ku shkon motra që lindi më vonë dhe demonstron dashurinë e motrës për vëllanë që kalon çdo dashuri tjetër. Edhe zëvendësimi i blirit me dushkun më duket si një prirje pozitive për të futur diçka nga vendlindja e autorit.
Kur je përballë një armiku që kërkon dhe nuk je i gatshëm t’i japësh asgjë, taktika e parë që duhet zgjedhur përpara përplasjes së pashmangshme është shtyrja e luftës së më gjatë që të jetë e mundur për ta shfrytëzuar çdo ditë paqeje për t’u përgatitur për ditën më të keqe. Shtyrja e javës së parë vjen si marrëveshje xhentëllmenësh, edhe pse gjenerali ka një mik, Abelerio Ponten, që shikon te kjo shtyrje edhe çmendurinë, edhe dashurinë. Marko Gali që kishte ardhur me një mision të përkohshëm, tundohet nga ideja e qëndrimit në Naltini sepse ka pesë arsye të mjaftueshme: miqësia që krijoi me priftin, përshtypja që i la takimi me vajzën e vogël që përqafonte vëllain-dushk, ndershmëria e banorëve vendas, ndjenja që i shkaktoi Naisina e bukur. Por mbresa më e jashtëzakonshme në sytë e gjeneralit ishte nderimi që tregonin vendasit për të vdekurit edhe kur ishin kufomat e armiqve duke kujtuar përdhosjen që i kishte bërë Akili trupit të Hektorit, kurse autori e përdor skenën e përcjelljes për të pasqyruar diçka nga gjama e cila më futi edhe mua në kthetra se më rierdhi përshkrimi që i ka bërë At Zef Pllumi te libri “Rrno vetëm me tregue.”
Vjen një çast dhe trysnia e legjendës bëhet e papërballueshme. Plagët nëntëvjeçare të Gjergjit janë si një kështjellë e papushtueshme, si një lumë i pakapërcyeshëm, apo si një mal i pakalueshëm. Pritja ka një kufi dhe mund të kthehet nga tehu i mprehtë. Gjenerali i Venedikut i kërkon Gjergjit të heqë dorë nga pushteti dhe t’ia dorëzojë atij por ka dhe një kërkesë tjetër – Naisinën për grua me hir apo me pahir. “Kjo ishte pika që kishte derdhur gotën për Gjergjin.” (f.58) Autori kërkon një shpjegim të ndryshëm për atë hedhjen e menjëhershme të Gjergjit në këmbë duke e ftuar venedikasin në duel. Magjinë e shërimit dhe aftësinë për t’u përballur ia beson Naisinës e cila i ngjitet malit me dëborë për të gjetur trëndafilin e zi çudibërës. E mbajti lulen si kupë dhe hëna u mënjanua dhe prej saj filluan të pikojnë pika drite. “Pikat binin mbi lule, ndërsa hëna i ngjante një ene të verdhë, që vazhdonte të zbrazej, derisa një çast drita e hënës mbaroi.” (f.64) Kjo lule magjike bëri mrekullinë.
Ngjyra e kalit në këtë vepër përcaktohet si reflektim i një tradite të lashtë që e vendos vajzën-nuse mbi shpinën e një kali të bardhë dhe shkon më tej kur e kthen në mishërim të së mirës duke i kundërvënë kalorësin e hipur mbi kalin e zi. Naisina hip kalin e bardhë, kurse Monuni që i ndërlikon marrëdhëniet me venedikasit, edhe pse është krahu i djathtë i Gjergjit, hip një kalë të zi. Kjo antitezë rivjen me një forcë qartësisht të dukshme te dueli mes Gjergj Elez Alisë mbi kalin e bardhë dhe gjeneralit venedikas Marko Gali mbi kalin e zi.
Dueli kalorsiak vihet para dy sprovash që mund ta zhvlerësojnë. Monuni organizon një sulm të paautorizuar mbi venedikasit duke bërë që gjenerali Marko të mendonte se kishte besuar verbërisht te nderi i vendasve. Në se ai do të ishte vrarë, atëherë mund të interpretohej si shmangie e qëllimshme e duelit dhe pastaj Gjergjit duhej t’i këndohej një këngë turpi. Nga ana tjetër “Republikës së Venedikut i interesonte politika e saj e sukseshme dhe jo trimëria.” (f.72) Ky është një zhvillim interesant që i atribuohet tërësisht autorit dhe sjell atë mjegullën e ndërlikimeve të paralajmëruar që në titull: sulm i paparalajmëruar ndaj një misioni që ka zgjdhur rrugën e bisedimeve në vend të luftës, dënimi me vdekje i Monunit brenda një qerthulli kundërshtish, dorëzimi i vullnetshëm seksual i Naisinës te një njeri që nuk e pati dashuruar dhe do të varet, fshehja e dënimit për turmat dhe shpallja hero nga ata që e dënuan, përfshirja e priftit në bashkëpunim si pjesë e një loje të sofistikuar dhe së fundi një fund i ndryshëm nga ai i këngës – Gjergji nuk e gjen të motrën në shtëpi.
Dueli realizohet duke respektuar kodin e nderit, Naisina lë një trëndafil të kuq mbi varrin e Marko Galit, Gjergji që nuk vdiq nga plagët vdes nga lodhja e duelit, nga hidhërimi për vdekjen e Monunit dhe rrënimi i krahinës së tij, së fundmi edhe nga ikja e beftë e së motrës.
“Kah kërkova gjithkund bjeshkë e m’bjeshkë,
Kah verova gjithkund vrri e n’vrri,
Kah mjerova gjithkund shpi e n’shpi,
Kërkund s’ndesha m’Gjergj Elez Ali!”
Këto janë katër vargjet e fundit të këngës, edhe Fishta nuk shkon më tej, por shkrimtari Nezha ka një përmbyllje të ndryshme. Ai është edhe analist dhe këtë e shpalos në epilogun e veprës. Një ushtri e huaj vjen për pushtimin e radhës disa vite pas vdekjes së Gjergj Elez Alisë, por largohet pas kryer asnjë aksion ushtarak. “Nëse nuk i sulmojmë, ata do të shkërmoqen vetvetiu… Kur ne të mos vijmë, ata do të hidhërohen, do t’i harrojnë të gjitha, do të harrojnë edhe veten dhe kur t’i harrojnë të gjitha, do ta harrojnë edhe atë, sepse ai thjesht nuk do t’u duhet më.” (f.83).

“Nuk duhet të mbushim gjuhën tonë engjullore me gjemba e me ferra se nuk i qërojmë dotë më vonë” – (Hafiz Ali Korça ).

Bledi Filipi

Si fillim, dua ta nis këtë shkrim me një citim të Dokumentit të UNESCO-s: “Dita Ndërkombëtare e Gjuhës Amtare (anglisht: International Mother Language Day) është një ditë ndërkombëtare ceremoniale e shpallur nga UNESCO në vitin 1999. Si e tillë ajo festohet më 21 shkurt të çdo viti. Qëllimi i caktimit të saj është promovimi dhe ndërgjegjësimi për diversitetin gjuhësor dhe kulturor si dhe promovimin e shumëgjuhësisë. Dokumenti 16/C i UNESCO-s nga viti 1970 thotë: “Gjuha amtare shënon rrugën e qenies njerëzore dhe përmes saj ajo hyn në shoqëri, bën kulturën e grupit të cilit i takon dhe vendos bazat për zhvillimin e aftësive intelektuale të saj.”

Në vendin tonë ky vit është shpallur si viti i gjuhës shqipe. Një nismë e përkryer! Gjuha shqipe është identiteti ynë kombëtar, pika e vetme e bashkimit që na bën një kudo jemi. Populli ynë ka pasur një histori të hidhur, dhe nuk e teprojmë të themi që jemi i vetmi komb i copëtuar në gjashtë pjesë.

Sado që të pangopurit luajtën me fatet e kombit tonë, sërish një gjë nuk e shuajtën dot, dhe ajo është gjuha shqipe. Kjo gjuhë e cila u trashëgua brez pas brezi, u shkrua me gjakun e martirëve të saj, u bën ballë më së miri nevojave të kohës.

Gjuha shqipe është një gjuhë e pasur, ajo kaherë ka tërhequr vëmendjen e gjuhëtarëve botërorë, të cilët kanë bërë kërkime voluminoze për të.

Gjuhësia shqiptare ka pasur dhe ka arritjet e saj që janë të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Arritja më e madhe pas Kongresit të Manastirit (1908), mbetet Kongresi i Drejtshkrimit (1972). Ky kongres mbetet baza e formësimit të gjuhësisë shqiptare, pasi, bëri një shqiptarët kudo ndodheshin. Prej më se 52 vitesh shqiptarët kudo janë shkruajnë dhe flasim në të njëjtin standard.

Pas këtij kongresi do të vinin veprat e tjera madhore, si, “Gjuha Letrare Shqipe për të Gjithë ” (1976); “Gramatika e gjuhës Shqipe” I, II; “Fjalori i Drejtshkrimit” (1976); FGjSSh 1980, 1984; FGjSh, 2002, 2006, 2020 dhe FMGjSh që pritet të dalë së shpejti, janë vepra kodifikuese të gjuhës sonë. Kësisoj, ato mbeten libra pune për çdo shkrues të shqipes.

Arritjet janë të mëdha edhe në historinë e gjuhës, fonetikën historike, etimologjinë shkencore, ku mund të përmendim: Joklin, Pedersenin, Mayerin, Orellin etj; Çabej, Domi, Demiraj, Topalli etj..

Mendimi im është që :

a) Programet shkollore duhet të kenë tema të posaçme që të parapërgatisin nxënësit për të dalluar etimologjinë e vërtetë të fjalës nga etimologjinë popullore;

b) Televizionet duhet të ftojnë specialistë me emër, që të ndërgjegjësohen qytetarët;

c) Të ketë ligj të posaçëm për zbatimin e standardit dhe njohjen e arritjeve të shkencës.

Në këtë ditë të veçantë, institucionet duhet të ndërgjegjësohen dhe, meqenëse ky është viti i gjuhës shqipe, duhet të ketë aktivitete të ndryshme, të ndahet gjuha shqipe nga letërsia, të pajisen bibliotekat shkollore me literaturë gjuhësore dhe letrare.

Është detyrë e çdo institucioni të kujdeset për gjuhën amtare, madje atje ku ajo dëmtohet të ketë edhe gjoba.

Ka ardhur koha që midis shteteve tona të copëtuara të kemi një Akademi Shkencash të përbashkët, dhe tekstet e gjuhës shqipe të jenë të njëjta, për këtë nuk besoj se na ndal kush.

Si përfundim, jo vetëm kjo ditë, por dhe ditë të tjera duhet t’i kushtohen gjuhës amtare, me qëllim që ta flasim dhe shkruajmë bukur atë. Ne jemi një komb sepse kemi një gjuhë, një gjak, një flamur dhe një kulturë!

BOTOHET ME SHKURTIME.

See insights and ads

Create Ad

All reactions:

88

Çerçiz Loloçi/

Libri i radhës i Shaban Muratit “Konteksti rajonal i aleancës strategjike Shqipëri-Turqi” plotëson sagën diplomatike të Ballkanit, me një sërë botimesh të mëparshme për të gjitha vendet e gadishullit tonë, që pavarësisht hapave të hedhura integruese në tri dekadat e fundit, një pjesë e tij, megjithëse me përkatësi europiane, mbetet jashtë kësaj familje kontinentale.

Për shkak të profesionit dhe të editimit të një portali, nga autorë të tjerë të zëshëm nga Ballkani, kam parë libra të veçuar për një apo dy shtete, por ende nuk kam gjetur një autor që të fokusojë të gjitha vendet, me epërsitë dhe boshllëqet e tyre, siç ngjet me diplomatin tonë që vlerësohet herë si patriark i diplomacisë dhe herë tjetër si një institucion akademik i pavarur, që ndjek dhe analizon ftohtësisht zhvillimet, aktet, marrëveshjet e mosmarrëveshjet dhe që ka një zë origjinal brenda dhe jashtë vendit.

Pavarësisht keqkuptimeve, mërive, mospajtimeve, protagonizmit të tepruar dhe shpesh të lajthitur të politikanëve në të gjitha viset e natyrshme, është fakt i pakontestueshëm që shqiptarët përbëjnë kombin më të rëndësishëm në Ballkan, me kontribute të hershme dhe të sotme në qytetërimin dhe vlerat perëndimore.

Fakti që Shqipëria është anëtare e NATO-s, që Maqedonia e Veriut dhe Mali i Zi, diku më shumë dhe diku më pak, me përkatësi shqiptare, janë gjithashtu anëtarë të Aleancës Euroatlantike, që shteti më i ri i Europës ka partneritet me SHBA, flet për një përfaqësim gjithnjë në rritje të faktorit shqiptar në planin ndërkombëtar.

Natyrisht SHBA, Bashkimi Europian, Anglia, Gjermania dhe Italia janë partnerët më të rëndësishëm për viset tona, por përveç tyre, sipas analistit të vëmendshëm Murati, një rëndësi të veçantë për interesat tona marrin edhe raportet me Maqedoninë e Veriut, Kroacinë dhe Turqinë.

Pikërisht në këtë botim të fundit, me mbi tridhjetë e shtatë analiza, të publikuar në kohë të ndryshme, autori tërheq vëmendjen për ridimensionim marrëdhëniesh me shtetin më të madh të Ballkanit, me Turqinë, pa pretendime territoriale, me lidhjet të hershme dhe të reja, me prani të hershme në NATO dhe institucione të tjera ndërkombëtare, me një kujdes të posaçëm kur kërcënohet integriteti tokësor.

Kohë më parë, falë një mbështetje nga një organizatë jofitimprurëse, kam publikuar dy libra modestë për Turqinë, njëri që mbështetej në të dhënat e partisë “Për drejtësi dhe zhvillim” të Erdoganit, që duhet marrë me rezervë se nuk ka forcë politike që flet keq për vetveten dhe një tjetër “Turqia, nga fuqi rajonale në superfuqi botërore”, që mbështetej në të dhënat e agjencive më të mëdha botërore, BBC, SETimes, Voice of America (VOA), Deutsche Welle (DW) dhe kompani të tjera lajmesh nga të gjitha kontinentet. Përzgjedhja e 77 artikujve nga shtypi më serioz botëror dhe sjellja në një botim, përpos dëshmive që jepen për këtë vend mik, kanë gjithashtu edhe apelin për klasën politike shqiptare për një rivlerësim të marrëdhënieve mes tyre. Turqia ashtu si edhe Shqipëria kanë tashmë një raport specifik me SHBA, kanë gjithashtu dekada bashkëpunimi me Europën, çka është një bazë e mirë për të ecur më shpejt në rritjen e ekonomisë dhe në forcimin e institucioneve.

Post Scriptum:

Disa nga botimet e Shaban Muratit janë mbështetur nga fondacioni “Çamëria”, çka vlen një mirënjohje për të dhe drejtuesin Alket Veliu.